ثُغور ، اصطلاحی برای نقاط ورودی میان دارالاسلام * و دارالحرب .

واژة ثغور جمع ثُغْر (به معنای شکاف ، تَرَک ، دهانه ) به ویژه به رشته استحکاماتی اطلاق می شد که از معبرهای موجود در امتداد برخی مرزها، مانند مرز جنوب شرقی آناطولی در میان قلمرو مسلمانان و رومیان شرق ( رجوع کنید به ادامة مقاله )، محافظت می کرد. همچنین ، این واژه برای سرزمینهای مرزی اندلس ، میان قلمرو مسلمانان و نواحی مسیحی نشین شمالی ( رجوع کنید به ادامة مقاله )، به کار می رفت اما جغرافیدانان و مورخان اسلامی برای اشاره به دیگر مناطق مرزی سرزمینهای اسلامی (مانند قفقاز، آسیای میانه و افغانستان شرقی در بحث از اقوام گوناگون قفقاز، ترکهای سرزمینهای استپ و اقوام دیگر) این واژه را بسیار به کار می بردند.

بر این اساس ، در حدودالعالم ، دهستان * ، در جنوب شرقی دریای خزر، «ثغر»ی در برابر غُزها نامیده شده است ؛ همچنین تفلیس نام ثغری است در مقابل کفار (گرجیها، آلانها و دیگران )؛ و آسوان ، نام ثغری است در مقابل نوبیانِ مسیحیِ ( مغرب نیل ) ( رجوع کنید بهص 143، 162، 177). به علاوه ، در اشاره به سرزمینهای ساحلی دارالاسلام ، که در معرض حملات دریایی بودند، نیز واژة ثغر به کار رفته است ؛ از جمله بندرهای قلمرو ساحلی افریقای شمالی ، که در حاشیة مدیترانه یا ( اقیانوس ) اطلس اند، مانند اسکندریه ، که در سده های نخستین اسلامی در برابر حملات نیروی دریایی یونان و نیز در جنگهای صلیبی و در دورة ممالیک در برابر حمله های فرانکها آسیب پذیر بود، گاهی ثغرالاسکندریة نامیده شده است . عَدَن نیز که در مقابل خلیج عدن و ماورای اقیانوس هند واقع است و استحکاماتی نیرومند دارد، در کتاب مورخ محلی ، ابومحمدالطیّب بن عبداللّه عَدَنی ( رجوع کنید به بامَخْرَمه * ) ، به صورت « ثغر عَدَن » ( تاریخ ثغر عدن ) ذکر شده است . این مؤلف در زمانی می زیست که پرتغالیها وارد سواحل افریقای شرقی شدند و آمادة ورود به آبهای ساحلی مسلمانان بودند.

1) در منطقة سرحدی ( قلمرو ) مسلمانان و روم شرقی . در اینجا، ثغور خط مقدّم استحکامات منطقه ای بود که گاهی ضواحی یا ضواحی الروم ، به معنای سرزمینهای بیرون ] از

سرزمین یونانیان [ ، خوانده می شد، که نوعی منطقة بی طرف را در بر می گرفت . پشت ثغور، رشته استحکاماتی به نام عواصم *

یا « ( پایگاه ) پشتیبانی » قرار داشت . در مأخذی یونانی ،

به نام دوسرمونیس نوشتة کنستانتین پورفیروگنیتوس این ثغور، شکافها (    ¨    ©   ( = تا سْتومیا , ¦Stomia ¦)ta )

نامیده شده اند (ج 1، ص 657) و مورخان سریانی ، مانند مایکل سایروس (چاپ شابو ، ج 3، ص 20ـ21، 467) و ابن عبری در > اخبارالزمان < (ج 1، ص 339ـ340)، از «سرزمین تَگْرا» سخن گفته اند. مورخان متأخر (مانند بلاذری ، ص 180) و جغرافی نویسان ( مانند یاقوت حموی ، ذیل «العواصم » ) ، نظام دو مرحله ای دقیقی را شرح داده اند؛ یکی خط بیرونیِ «ثغور» برای حمله و دفاع سپاه و دیگری نوار درونی حفاظتیِ عواصم که جنبة مسکونی داشته است . آنان ایجاد عواصم را به هارون الرشید نسبت می دهند. هارون الرشید این استحکامات را به اعضای خاندان خلافت ، مانند عبدالملک بن صالح و پسر خودش القاسم ، واگذار کرد و قصدش این بود که شخصاً خاندان عباسی را برای جهاد با روم شرقی متحد کند. اما م . بانر مطرح کرده که نظام دورة هارون درواقع اوج یک دورة طولانی تکاملی بوده است ( رجوع کنید بهص 17ـ24).

ثغور، قوسی را تشکیل می داد که از طَرسوس * در کیلیکیه در امتداد کوههای توروس * تا مَرْعَش * (ثغور سوریه ) را در بر می گرفت و سپس به مَلَطیه * (ثغور جزیره ( قسمت شمالی میان دجله و فرات ) یا بین النهرین ) می رسید (لسترنج ، ص 128 به بعد). اصطخری (ص 55 ـ56) در اوایل سدة چهارم در همین زمینه از استحکامات ملطیه یاد کرده است : حَدَثْ، مرعش ، هارونیه ، کَنیسه (کنیسة السوداء)، عین زَرْبَه ، مَصّیصَه ، اَذَنَه و طرسوس . اندکی بعد ابن حوقل (ص 165، 168) اشاره کرده که کل ثغور از نظر اداری تابع شام اند و، ثغور جزیره از آن رو به این نام خوانده شده اند که مردم جزیره در آنجا به مرزبانی و جهاد می پرداختند (بها کانوا یرابطون و یغزون ). مطالب حدودالعالم (ص 170ـ171) عمدتاً بر گرفته از اصطخری (ص 64، 69) است اما در آن ، استحکامات ثغرها به ترتیب دیگری ذکر شده و به اولاس (اِلوزا) ، در جنوب غربی ، آخرین شهر اسلامی واقع در ساحل بحرالروم ، منتهی شده است . دمشقی (ص 214) در سدة هشتم ثغور بین النهرین را چنین ذکر کرده است : ملطیه ، کَمَخ ، شِمْشاط ، اَلْبیره ( بیرِه جِک ) ، حصن منصور، قلعة الروم ، حَدَث الحمراء و مرعش . ثغور شام را نیز طرسوس ، اَذَنَه ، مَصّیصه ، هارونیه ، سیس و اَیاس برشمرده است . اما همین نویسنده در





همان زمان نوشته است که ثغور اهمیت خود را به عنوان پایگاهی در برابر کفار از دست داده بودند، چرا که پادشاهیِ آمادة جنگ روپنی ها در ارمنستان صغیر ــ که در میان قدرتهای مسیحیِ سابقِ منطقه ، تنها قدرتی بود که تا 776/ 1375 فشار ممالیک را از سر گذرانده بود ــ تهدید نظامی جدّی ای برای مسلمانان به شمار نمی آمد. اصطلاحهای عواصم و ثغور در جغرافیای اداری دورة ممالیک ، با خطاهای تاریخی ، باقی ماند، چنانکه قَلْقَشَنْدی در صبح الاَعشی ' (ج 4، ص 228ـ229) فهرست نیابتهای ثغور و عواصم و سرزمینهای هم جوار را نوشته است : هشت سرزمین در امتداد مرز شام (ملطیه ، دیورگی )، دَرَنْدَه ، اَبُلُسْتَیْن یا اِلبستَن / اِلبستان ، اَیاس ، طرسوس و اَذَنَه و سِرْفَنْدَکار و سیس ، و سه سرزمین در بین النهرین در مشرق فرات علیا (البیره ، قلعة جَعْبَر و رُها یا ادسا ).

در حدود پنج سده ، بر اثر مقابله و جنگِ مسلمانان با رومیان شرق و سپس با فرانکها و ارمنیها، به اقتضای پیشروی یا عقب نشینی ناشی از حوادث جنگ ، یکی از طرفینِ درگیر استحکامات ثغور را رها می کرد و بدین سان منطقه متروک می ماند و سپس طرف دیگر آنجا را بازسازی می کرد و در آنجا اسکان می یافت . این روند را می توان در تاریخ نقاطی مانند ملطیه و طرسوس به روشنی یافت . زندگی در این گونه مناطق مرزی ، به تربیت قشری پرطاقت و متکی به نفس انجامید و در جناح مسلمانان ، داوطلبانی (مُتَطَوِّعه ) به عنوان غازی یا جهادگران دینی از اقصا نقاط خراسان و ماوراءالنهر جذب و در رباط * های خاص خود مستقر می شدند. در آثار جغرافیدانانی همچون ابن حوقل و قطعات آسیب ندیدة اثری از نویسنده ای محلی در طرسوس در اواخر سدة چهارم ، اسناد ارزشمندی در بارة این شیوة زندگی و طرفداران آن وجود دارد ( رجوع کنید بهباسورث ، 1992، ص 268ـ286؛ همو، 1993، ص 183ـ195).

---

منابع :
(1) ابن حوقل ؛
(2) اصطخری ؛
(3) ( بلاذری (بیروت )؛
(4) حدودالعالم ) ؛
(5) محمدبن ابی طالب دمشقی ، کتاب نخبة الدهر فی عجائب البر و البحر ، چاپ مهرن ، لایپزیگ 1923، چاپ افست بغداد ( بی تا. ) ؛
(6) قلقشندی ؛
(7) ( یاقوت حموی ) ، ذیل «الثغر»؛


(8) M. Bonner, " The nam âng of the frontier: ـ Awa ¦s ¤im, Thughu ¦r, and the Arab geographers", BSO [ A ] S , LVII , pt.1 (1994);
(9) C.E.Bosworth, "Abu ¦ ـ Amr ـ Uthma ¦n al- T ¤arsu ¦s ¦â , s Siyar al-thughu ¦r and the last years of Arab rule in Tarsus (fourth/ tenth century)", in Graeco- Arabica , vol.5, Athens 1993;
(10) idem, " The city of Tarsus and the Arab-Byzantine frontiers in early and middle ـ Abba ¦sid times", Oriens , vol.33 (1992);
(11) M. Canard, Histoire de la dynastie des H , amda ªnides de Jaz  ªra et de Syrie , vol.1, 241-286, with maps I and IX facing 240, 248;
(12) Honigmann, Die Ostgrenze des byzantinischen Reiches von 363 bis 1071;
(13) Ibn ـ Ibr ¦â, Chronicon, ed. Abbeloos-Lamy ;
(14) Guy Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate , London 1966;
(15) Constantine Porphyrogenitus, De caeremoniis , vol.1, Bonn.

/ ک . ا. باسورث ( د. اسلام ) /

2) در اندلس . اصطلاح ثغور در شبه جزیرة ایبری در متون تاریخی سده های میانه ، علاوه بر معنای عام خود، معنای ویژه ای نیز داشته است و مورخان انگلیسی زبانِ اسپانیای مسلمان معمولاً آن را «سرحدات » ترجمه کرده اند. چون شواهد مستقیم یا غیرمستقیمی در رد این موضوع وجود ندارد،

این اصطلاح را باید عنوانی در نظر گرفت که امویان اندلس

برای سه ناحیة عمدة سرحدی (یعنی علیا، وُسطا، اَدْنی ')

به کار می بردند. در نخستین روزهای فرمانروایی امویان ،

چنین می نماید که این ثغور، صرفاً حاشیه های سرحدی دورافتادة کم جمعیت یا حتی نامسکون نبودند، بلکه مناطق نفوذی بودند که نیروهای مسلمان را از مسیحیان ــ که قصد داشتند در برابر آنها مقاومت کنند ــ جدا می کردند. مسلمانان ، ساخلوهای خود را در زنجیره ای از باروها و استحکاماتِ سوق الجیشی ایجاد کرده بودند. آنان مأموریت داشتند موقعیت اسلام را در قلمرو تحت نفوذشان تحکیم کنند و مانع مؤثری

در برابر هجوم دشمن به وجود آورند. چون مأموریت آنان

نظامی بود، تحت نظر فرمانده نظامی اقدام می کردند. با

گذشت زمان ، این خطوط مقدّمِ سنگربندی شده به گونه ای فزاینده ابعاد بزرگ تری می گرفتند و به نقاط مهمی در منطقه تبدیل می شدند که در کرسیهای محلی بر آنها فرمان می راندند. این کرسیها نه تنها بر نظام سازمان یافتة مطلوبی از استحکامات ، بلکه کم وبیش بر گستره ای از شهرها و روستاها و دهکده ها

نیز نظارت داشتند. ساکنان آنها با کار در زمینهای کشاورزیِ اطرافِ خود امرار معاش می کردند. با این همه ، نباید ساکنان

آنها را جمعیت انبوهی در نظر بگیریم و نباید آنها را با سرزمینهای اصلی جنوبی اندلس که جمعیت انبوهی داشتند مقایسه کنیم . اگرچه ثغور در تاریخ خود ویژگیهای جغرافیایی ،







سیاسی و اداری متغیری داشت ، ویژگی نظامی اش تغییرناپذیر باقی ماند.

از میان سه سرحد اصلی ، شمالی ترین آنها و ازاین رو دورافتاده ترینشان از قرطبة اموی ، سرحدعلیا (الثَّغْرالاعلی ') بود که احتمالاً به سبب دورافتادگی اش از پایتخت ، سرحد دورتر (الثّغرالاقصی ') خوانده شده است ؛
تعبیری که در زمینه ای مناسب ، مفهومی دقیق تر برای حدود شمالی این سرحد به مرکزیت هوسکا / اوئسکا ( وَشْقَه ) و بربطانیه است . دو نام شناخته شدة دیگر که به سرحد علیا داده اند، الثّغرالاکبر و الثّغرالاعظم است .

سرحد علیا، همانند دیگر ثغور اندلس در دوره های گوناگون ، هیچگاه منطقه ای محدود به مرزهای ثابت و دقیقاً معیّن نبود، بلکه بیشتر محدودة متغیری بود که در پی تحولات ناشی از جنگ مسلمانان و مسیحیان ، به حسب تلاش آنان در کسب یا حفظ سرزمینهای علیا، تغییر می کرد. بدین سان ، سرحد علیا از آغاز شکل گیری ، از جنبة نظری ، محدوده ای شامل قلمرو شمالی پیرنه را در برمی گرفت . با این همه ، مسیحیان فتح پامپلونا (بَنبلونه * ) را در 183/799 و بارسلونا (برشلونه * ) را در 185/801، شروع دورة تازه ای به شمار آوردند که در آن ، سرحد علیا پایدارتر و در اوج گستردگی اش متعیّن تر بود. ازاین رو، گفته می شود عمدة این نواحی یا مناطق (اقالیم )، به ترتیب نزولی از شمال شرقی به جنوب غربی عبارت اند از: بَربِطانیه (ناحیه ای میان بلتنة امروزی در شمال و بارباسترو / بربشترو * در جنوب )، هوسکا (وشقه * )، تودِلا (تُطیلَه * )، ساراگوسا (سَرَقُسطَه * )، لریدا (لارِدَه * )، کالاتایود (قلعة ایوب * ) و باروشه (محل دقیق آن مشخص نیست ). به اینها باید منطقة تورتوسا (طُرطُوشه * ) را افزود که با فاصلة بسیار، در جنوب شرقی ساراگوسا در دامنه های تحتانی اِبرو واقع است . این منطقه فقط به سبب دامنة محدود فهرست مذکور، در آن ذکر نشده است . سرحد علیا در دورة بعد، در مقیاسی کوچک تر و از چشم اندازی متفاوت ، تنها شامل سرزمینهای غربی لریدا می شود و بخشهای شرقی آن مشتمل بر مناطق جداگانه ای است که سرحد شرقی (الثّغرالشرقی ) را تشکیل می دهند. در سدة چهارم ، این ثغر، عبارت از مسیری در جهت جنوب بود که از لریدا از میان فراگا (افراغه * ) می گذشت ، سرانجام به تورتوسا می رسید و از آنجا به ساحل مدیترانه می پیوست . تغییرات اداری یا هر تغییر دیگر، با شکل گیری سرحد شرقی صورت می گرفت اما از چیزهایی که بدون تغییر ماند فرماندهی عالی در ساراگوسا بود که از همان آغاز، پایتخت یا مادرْشهرِ (اُمّ) همة سرزمینهای تشکیل دهندة سرحد علیا به حساب می آمد.

در نظر امویان ، سرحد علیا هم نشانة اقتدار بود و هم نشانة ضعف ؛
نشانة اقتدار از آن رو که استحکامات نیرومند آن حکومت مرکزی را قادر می ساخت تا نفوذ قطعی اش را حتی المقدور در بخش جنوبی سرزمینهای اصلی خود حفظ کند، و نشانة ضعف ، زیرا فرمانروایان قرطبه ناگزیر بودند بیشتر وقت و نیروی خود را صرف تمهیداتی کنند که به جاه طلبیهای آن دسته از فرماندهانشان و نیز حاکمان بزرگ محلی ، که اطاعت از قرطبه را مانع تحقق آرزوی خودمختاری می دانستند، پاسخ دهند.

بخش اعظم تاریخ سرحد علیا از تاریخ سَرَقُسْطه جدایی ناپذیر و نیز تاریخ آن با تاریخ و جغرافیای اَرَغون عجین شده است ( رجوع کنید به سرقسطه * ؛
ارغون * ؛
نیز رجوع کنید به د. اسلام ، ذیل دو مدخل ) و تنها یکی دو نکته باقی می ماند که شایان ذکر است . نخست اینکه بلافاصله پس از انقراض امویان ، به یُمن اقتدار کسانی که از دیرباز خواهان استقلال کامل سرقسطه بودند، نقاط شمالی قلمرو کهن ( سرحد علیا ) ، در قیاس با اغلب بخشهای اندلس ، به ثبات بیشتری دست یافت . در آغاز، تُجیبیان و سپس بنوهود ، جانشینانشان ، حکومت ملوک الطوایفی آنها را تا سکونت مرابطون * در سرقسطه در 503/1110 حفظ کردند. به رغم تمهیداتِ مرابطون ، این شهر به چنگ آلفونسوی اول ، پادشاه ارغون (آراگون )، افتاد (512/1118) و مسیحیان تا نیم قرن بر تمامی سرزمینهای سرحد علیا تسلط کامل داشتند. بخش اعظم نفوس مسلمان این مناطق ، که تابع حکومت مسیحی بودند، به مهاجرت تن ندادند، بلکه وضعیت مودِخار ( مُّدَجَّنون * ، از ریشة المُدَجَّن یا اهل الدَجْن که اسپانیاییها به مسلمانانِ ساکن شده در سرزمینهای فتح شده می گفتند ) را پذیرفتند و در آنجا ماندگار شدند. ریشه های این قشر از جامعه از یاد نرفته بود، چنانکه در ( واژة ) تگرینو های اسپانیایی ــ اصطلاحی که به ویژه در منابع سدة هفدهم اروپا آمده است و به مغربی های آراگون و نیز مغربیهای والنسیا (بلنسیه ) و کاتالونیا (قطالونیه ) اشاره دارد ــ بازتاب ( واژة ) ثغر/ ثغری را به وضوح می بینیم .

بدون شک در اوایل عصر امویان سه ثغر عمده وجود داشته است : ثغرعلیا، ثغر وُسطا (اَلْاَوسَط ) و ثغر سُفلا (اَلْاَدْنی '). زمان









این تقسیم بندیِ سه بخشی دقیقاً روشن نیست اما تردیدی نداریم که از سدة سوم / نهم ، این تقسیم بندی وجود داشته است . در اصل ، خط دفاعی مسلمانان در سرحد سفلا بر مارِدِه * مستقر بود و به سوی غرب از میان باذاخوث (بَطَلَیوس * )، بخش فوقانی استرماذورا و بخشی از پرتغال مرکزی در پایین ساحل اطلس ، ادامه می یافت . سر حد میانی که کم و بیش از انتهای سرحد علیا در منطقة باروشه شروع می شد، در مسیر جنوب غربی امتداد می یافت و در پایان سلطنت محمد اول (238ـ273) از میان زنجیرة شهرهای بزرگ و کوچک نظامی ، از جمله مادرید (مَجریط * )، تالامانکا (طلمنکه )، کانالس (قنالش )، اُلموس (وولموش ) و کالاتائیفا (قلعة الخلیفه )، می گذشت و به پایتخت یعنی تولدو (طلیطله * ) و سپس به سرزمینهای مجاور سر حد سفلا می رسید.

با مرور زمان و تغییر موقعیتها، ثغور هم تغییر می کرد. در فرمانروایی عبدالرحمان کبیر (عبدالرحمان سوم ) ( معروف به ) الناصر (300ـ350) که با اقدامات نظامی خستگی ناپذیر و بسیار موفق قلمروش را در برابر تجاوز مسیحیان به خوبی حفظ می کرد، از دو ثغر عمدة الاقصی ' و الادنی ' یاد شده است . در مورد اولی در اینجا چیزی به گفته های قبلی نمی افزاییم اما دومی نیاز به توضیح دارد، چرا که سرحد سفلا (یا سرحد اَدنی ') بر سرحد میانة تعدیل شده دلالت داشت . ادارة امور این ثغر ــ که سدی دفاعی در برابر کاستیل (قشتاله ) و پادشاهی لئون بود ــ از طلیطله به مدینة سالم * منتقل شد. شهر اخیر در مسیر شمال در حاشیة سرحد علیا قرار داشت که به دستور عبدالرحمان سوم ، تبدیل به پایگاه بسیار مستحکمی برای صَوائف (مفرد آن : صائفه ) شد و بدین سان پیش از نیمة سدة چهارم یا همین حدود، الثغرالادنی ' یا اوسط شامل پهنة وسیعی بود که بهتر است در اینجا با عمومی ترین اصطلاحات و با ذکر مکانهایی که می توان به سادگی در نقشه های امروزی شبه جزیرة ایبری یافت ، وصف شود. بدین ترتیب ، اگر ما طلیطله را بر ساحل رود تاخو (تاگوس )، نقطة آغاز به حساب آوریم ، ثغر از میان مادرید در جهت سیرا دُ گواذاراما و رود دوئرو ( ( دُوَیْرَه ) ، پرتغالی : دورو) به طرف شمال پیش می رفت .

در جهت شمال ـ مشرق ، شامل اقلیش ، کوئنکا ( قونکه ) ، هوئته ، سانتاور ، گواذالاجارا ( وادی الحجاره ) و مدینة سالم می شد و در جهت شمال ـ مغرب از تالاورا ( طَلَبیره ) ،

کوریا ( قوریه ) و کویمبرا ( قُلُمریه ) می گذشت .

از زمان مرگ ناصر در 350 تا پایان سدة چهارم ، تغییر عمده ای در وضع عمومی این مناطق مرزی ، رخ نداد اما کمی بیش از 400، خلافت به تدریج سلطة خود را در اندلس از دست داد و با فروپاشی اقتدار مسلمانان ، مسیحیان توانستند هرگونه امتیاز موردنیاز خود را به دست آورند. ازاین رو، عجیب نیست که تغییرات مهم در شکل ظاهری این قلمروهای مرزی در دوره ای رخ داد که آلفونسوی چهارم ، پادشاه لئون و کاستیل ، در 478 طلیطله را فتح کرد. پایان این دوره اندکی بعد، یعنی در نیمة سدة ششم / دوازدهم ، بود که مسیحیان پس از مدتها سرقسطه را به دست آوردند. در پی نابود شدن قلمروهایی که زمانی از طلیطله و سرقسطه اداره می شدند، هیچ گونه نظام دفاعی قابل قیاس با ثغور معروف ، که امویان آن را طراحی کرده و توسعه اش داده بودند، به وجود نیامد و این اتفاق زمانی افتاد که فردیناند سوم ، پادشاه کاستیل و لئون ، قرطبه را در 633/1236 و اشبیلیه را در 646/1248 گرفت ، قبل از آنکه فرمانروایی مسلمانان در شبه جزیرة ایبری ، جز در پادشاهی کوچکی از بنونصر غرناطه ، برچیده شود.

توضیح یکی دو اصطلاح در بارة ثغورِ اندلس در اینجا لازم است . نخست ، دلیلی وجود دارد که بپذیریم الثّغرالشرقی و الثّغرالجوفی (شمالی ، که به ویژه برای «شمال ـ غرب » به کار می رود) که در متون سدة هفتم / سیزدهم آمده اند، اصطلاحاتی اند که با کاهش مرزهای مسلمانان ، باید به ترتیب به مفاهیمی همچون الثّغرالاقصی ' و الثّغرالادنی ' تغییر می یافتند. دوم ، دو واژة ثغر و بلادالثّغر، هرگاه فاقد شرایط لازم بودند، تقریباً همیشه دلالت بر سرحد علیا داشتند. نکتة آخر اینکه وضع پیچیدة ثغور در نظام اداری اندلس ، خارج از چارچوب این مقاله بوده است .

---

منابع :
1) برای منابع اولیه ؤ

(16) Cronica de ـ Abdarrah ¤ma ¦n III , tr. M a . J. Viguera and F. Corriente, Saragossa 1981, index , s.v. "Marca";
(17) EI 2 , s.v. "S ¤a ¦ Ýifa. 2:in Muslim-Christian warfare in Spain" (by J. D. Latham);
(18) La Marca Superior en la obra de al- ـ Udri , tr. F. de la Granja, Saragossa 1966;


(19) دربارة کاربردهای ثغر/ ثغور رجوع کنید به ابن حیّان ، المقتبس ، ج 5، چاپ چالمتا، مادرید 1979، فهرست ؛


2) برای منابع ثانوی رجوع کنید بهJ. Bosch Vilؤ, "Algunas consideraciones sobre ، al-tag r en al-Andalus , y la division politico-administrativa de la



Espan a musulman a", in ـtudes d , orientalisme dإdiإes ب la mإmoire de Lإvi-Provenµal , vol.1, Paris 1962, 23-33,

(20) esp. 24-40;
(21) idem, Historia de Albarrac  ¨n musulman , Teruel 1955;
(22) Colloque de Toledo a Huesca. Sociedades medievales en transicion, a finales del ciglo XI e , 1080- 1100 , Saragossa: University of Saragossa, 1998;
(23) Colloque la Marche supإrieure d , al-Andalus et l , Occident chrإtien , Madrid: Casa de Velasquez and the University of Saragossa, 1991;
(24) A. Huici Miranda, Historia musulmana de Valencia , Valencia 1970;
(25) C. Laliena and Ph. Sإnac, Musulmans et chrإtiens dans le Haut Moyen A ªge. Aux origines de la reconque ªte aragonaise , [Paris] 1991;
(26) E. Lإvi-Provenµal, Histoire de l , Espagne musulmane , new ed., Leiden-Paris 1950-1953, III , index , svv. "Marche(s)" (5 separate entries), see also map, I , 192;
(27) E. Manzano, La frontera de al-Andalus en إpoca de los Omeyas , Madrid 1991;
(28) idem, La Marche Supإrieure d , al-Andalus et l , Occident chrإtien , Madrid 1991;
(29) L. Molina and M a L. Avila, "Sociedad y cultura en la Marca Superior", in Historia de Aragئn , III , Saragossa 1985;
(30) M a J. Viguera, Aragئn musulmؤn , 2 Saragossa 1988 (containing maps and excellent bibl.).

/ ج . د. لیثم ( د. اسلام ) /