ثَعلبیه ، داستانی منظوم به ترکی آذربایجانی سرودة محمدباقر خلخالی . خلخالی در 1250 در شیخدرآباد، از توابع گرمْرود خلخال ، زاده شد (حسین زاده صدیق ، ص 147). پدرش آخوند ملاحیدر، به کاغذکُنان رفت و در قریة قره بُلاغ اقامت گزید. محمدباقر نزد پدرش ، مقدمات دانش و صرف و نحو را فرا گرفت و در چهارده سالگی به زنجان و از آنجا به قزوین رفت و در آن شهر، در محضر ملاعلی قارپوزآبادی * فقیه سدة سیزدهم ، درس خواند و به زنجان بازگشت و مراتب عالی علمی را در همین شهر، نزد آخوند ملاقربانعلی زنجانی ، از علمای بزرگ زنجان ، آموخت (همان ، ص 148ـ150).

خلخالی ، مدتی در خلخال به امر قضا مشغول و مَرجع استفادة طلاب گرمرود، خلخال و خمسه بود. به سبب استغنای



طبعش ، همة طبقات مردم به او احترام می گذاشتند. طبع

شعری روان داشت و به زبانهای فارسی و ترکی اشعار نغز می سرود. در بدیهه گویی و تمامی فنون شعر، دستی توانا

داشت . مهم ترین اثر او مثنوی ثعلبیه است (مدرس تبریزی ،

ج 2، ص 155). تاریخ درگذشت وی را به اختلاف ، 1311 (حسین زاده صدیق ، ص 148) و 1316 (مدرس تبریزی ، ج 2، ص 156) نوشته اند.

ثعلبیه منظومه ای است تمثیلی و انتقادی از زبان جانوران ، در بحر هَزَج مسدّس مقصور (مَفاعیلُن ، مَفاعیلنُ، فَعولُن ) در 500 ، 1 بیت (حسین زاده صدیق ، ص 160؛ اما دقیقاً 1625 بیت رجوع کنید به ثعلبیه ، چاپ کتاب فروشی سعادت تبریز؛ به علاوة هفت بیت در مدح ناصرالدین شاه رجوع کنید به کوچرلی ، ج 2، ص 363، یعنی 1632 بیت ).

کتاب با عبارت «هذا کلیات کتاب ثعلبیه » و بسمله آغاز می شود و در مجموع 83 عنوان دارد که جملگی به فارسی است (خلخالی ، ص 60). آخرین عنوان مثنوی ، «خاتمة کتاب » است که شاعر در آن خود را محمدباقر خلخالی معرفی نموده (همان ، ص 82) و اشاره کرده که در آخرین بیت ، تاریخ نوشتنِ کتاب آمده است (همانجا). با توجه به این مطلب ، کوچرلی (ج 2، ص 363ـ364)، کلمة خلخالیَم را در بیت ماقبل آخر مثنوی ، مادّه تاریخ تلقی کرده که به حروف جُمل عدد 311 ، 1 از آن به دست می آید.

ثعلبیه ، به معنای «روباهنامه »، سرگذشت روباهی است که خود و خانواده اش دچار گرسنگی می شوند و او به ناچار در پی کسبِ روزی ، راه سفر پیش می گیرد و در ضمن سفر با ماجراهایی روبرو می شود.

شاعر، به شیوة معمول مثنوی سرایان ، خاصه مولوی ، به هر مناسبتی حکایتی آموزنده یا نصیحتی راهگشا آورده که از آن جمله است : در حکایت نریمان و زن او (ص 6)، در حکایت درویش (ص 27)، در مذمت عالمان بی عمل (ص 39)، در ترغیب به نماز کامل (ص 43).

با آنکه ثعلبیه از لحاظ نوع ادبی ، قصة عامیانه نیست ، خلخالی در آن بی هیچ محدودیتی به ادبیات شفاهی و مردمی نزدیک شده و از طرفی نیز صنایعی به کار برده که در مجموع به آن ارزش زیباشناختی داده است (برنجیان ، ص 23). در ثعلبیه به کلمات و ترکیبات عامیانه و ضرب المثلها و کنایات فراوان بر می خوریم ، زیرا زبان خلخالی زبان مردم و مطابق فهم عموم است (حسین زاده صدیق ، ص 161). در این اثر همچنین شماری امثال و حکم و اشعار فارسی و نیز احادیث مشهور عیناً به فارسی یا عربی یا به صورت ترجمه آورده شده است (برای نمونه رجوع کنید به ص 4، 16، 44). از جملة اعمال نکوهیده ای که سرایندة ثعلبیه ، آنها را بر شمرده ، اینهاست : دلبستگی به دنیا (ص 10)، اختیار کردن بیش از یک زن (ص 25)، ظلم (ص 44)، خروج از زیّ (ص 45) و پرخواری (ص 63) و از جملة اعمال ستوده است : در کارهای الاهی تسلیم محض بودن (ص 4)، سکوت و خاموشی (ص 30)، غنیمت دانستن ایام جوانی (ص 75)، توکل (ص 66) و نظایر آنها.

به نوشتة برنجیان (ص 22)، خلخالی موضوع ثعلبیه را وسیله ای برای انتقاد اجتماعی قرار داده است . او در ثعلبیه ، به درویش (ص 27ـ 28)، حاجی (ص 36)، عالم بی عمل (ص 39)، محتسب (ص 50) و ملا (ص 79) نگاهی عارفانه و طنزآمیز دارد و این باعث شده است تا برنجیان (همانجا) انتقاد او را حمله به دین و پاره ای عادات و معتقدات اجتماعی تلقی کند و حتی چون در جایی (ص 22)، از زبان روباه غزلی طیبَت آمیز ــ البته به وزن سایر ابیات مثنوی اما با ویژگی قافیه ایِ غزل که نوعی نوآوری در مثنوی است ــ به همسرش خطاب شده ، آن را به حساب مسخره کردن شعر سنّتی گذاشته است .

ثعلبیه ، از حیث موضوع ، داستانی است کاملاً سنّتی ، مانند داستان موش و گربة شیخ بهائی یا داستانهای هزار و یک شب ، و بر خلاف ادعای برنجیان (ص 23) کمترین شباهتی به داستانهای غربی ندارد و به سبب بیان کاملاً روان ، زنده ، مؤثر و قرابت کامل با محاورات کوچه و بازار، نوعی نوآوری در شیوة بیان را به ذهن خواننده متبادر می سازد.

این مثنوی بارها در تبریز و استانبول چاپ شده است (مدرس تبریزی ، ج 2، ص 155؛ مشار، ج 2، ستون 1473). دو ترجمة فارسی منظوم از آن با عنوان روباهنامه در دست است ، یکی سرودة مهین دخت دارائی (تهران 1334 ش ؛ برنجیان ، ص 24؛ مشار، ج 2، ستون 2661)، دیگری از قباد طوفانی خلخالی (تبریز 1319 ش ؛ مشار، ج 2، ستون 1473). قباد طوفانی ، متن ترکی آن را نیز چاپ کرده است (موسوی ، ص 76). بعدها نیز علیرضا نابدل پرداخت دیگری از ثعلبیه ، به نظم ترکی به نام تولْکی ناغیلی (قصة روباه ؛ نشر آئینة تبریز، بی تا.) منتشر کرد (همان ، ص 83). آخرین چاپ این کتاب به اهتمام فرهنگ خاک نژاد با نام ملامحمدباقر خلخالی نین شعرلری در 1379 ش در تهران منتشر شد.

---

منابع :
(1) محمد حسین زاده صدیق ، هفت مقاله پیرامون فولکلور و ادبیات مردم آذربایجان ، مقالة 7 : «محمدباقر خلخالی و مثنوی ثعلبیه »، تهران 1357 ش ؛
(2) محمدباقر خلخالی ، ثعلبیه ، تبریز: کتاب فروشی سعادت ، ( بی تا. ) ؛
(3) محمدعلی مدرس تبریزی ، ریحانة الادب ، تهران 1369 ش ؛
(4) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1350ـ 1355 ش ؛
(5) نوشین موسوی ، کتابشناسی توصیفی آثار موجود یا منتشره به زبان ترکی آذربایجانی در ایران : از چاپ سنگی تا سال 1370 ، تهران 1373 ش ؛


(6) Sakina Berengian, Azeri and Persian literary works in twentieth century Iranian Azerbaijan , Berlin 1988;
(7) Firidun bey Kخcharli, Azerbayjan adabiyya t  , Baku 1978-1981.

/ علی کاتبی /