responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4238

 

ثعالبی ، عبدالملک بن محمد ، کنیه اش ابومنصور، ادیب ، شاعر، لغوی و کاتب . او در 350 در نیشابور زاده شد. چون جدّش ، ابوعلی ثعلبی ، پوست روباه را پاک و پیرایش می کرد و از آن پوستین می دوخت ، وی به ثعالبی مشهور شد ( رجوع کنید به ثعالبی ، 1990 الف ، ص 47؛ ابن خلّکان ، ج 3، ص 180؛ جادِر، ص 22ـ23).از دوران کودکی ثعالبی و از تحصیلات و استادان وی آگاهی چندانی نداریم ولی این مقدار معلوم است که وی نزد دانشمند مشهور، ابوبکر محمدبن عباس خوارزمی (متوفی 383)، ادب آموخته و مدتی نیز به تدریس اشتغال داشته است ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ؛ جادر، ص 59 ـ62). از جمله شاگردان او نورالدین ابوالحسن علی بن حسن باخَرْزی * و ابوالفضل محمدبن حسین بیهقی * بوده اند (عباسی ، ج 3، ص 266؛ جادر، ص 64). وی سپس به کتابت و دبیری ، و تا پایان عمر به تألیف آثار ادبی پرداخت ( رجوع کنید به ثعالبی ، 1990 الف ، مقدمة عطیه ، ص 5 ـ12).

خلاصة رویدادهایی را که ثعالبی شاهد آن بوده می توان از کتابهای وی و مقدمة وی بر این کتابها و همچنین از قصاید و اشعاری که به مناسبتهای گوناگون سروده است به دست آورد.

بیشتر مطالبی که شرح حال نویسانی همچون ابن انباری (ص 365)، باخرزی (ج 2، ص 966ـ970)، حُصْری (ج 1، ص 169)، ابن خلّکان (ج 3، ص 178ـ180) و ابن بَسّام (ج 2، قسم 4، ص 560 ـ583) در بارة ثعالبی آورده اند، کوتاه و مختصر

و تکرار سخنان نویسندگان پیشین است و از نوآوری و ابتکار تهی است . شاید این شیوه را از خود ثعالبی فرا گرفته باشند که در شرح حال شاعران و نویسندگان معاصر و قبل از خود، از معرفی کوتاه و کلی آنان فراتر نمی رود و به جای پرداختن به سیره و زندگی علمی آنان ، قطعاتی مفصّل از نظم و نثر آنان را می آورد (برای نمونه رجوع کنید به ثعالبی ، 1403).

ثعالبی تألیفات بسیاری در زمینة لغت ، نقد، بلاغت ، تاریخ ، تمدن و سیاست دارد ولی شهرت او بیشتر در شرح حال نویسی و تألیف گزیده های ادبی است (همو، 1990 الف ، همان مقدمه ، ص 14). وی در بیشتر آثار خود شیوه ای را بر گزیده که پیش از وی سابقه نداشته است . او در آثار خود موضوعات و معانی را از کتابهای پیشینیان بر گزیده و از دیدنیها و شنیدنیها و تجارب خود



مطالبی افزوده و آنها را به زیبایی بیان کرده است (همو، 1368 ش ، مقدمة شهابی خراسانی ، ص 5).

ثعالبی در نیمة دوم سدة چهارم و نیمة اول سدة پنجم ، هم زمان با عصر طلایی نهضت علمی و ادبی و شکوفایی جهان اسلام ، پرورش یافت (همان ، مقدمة ابیاری و صیرفی ، ص 17). او با آگاهی از فنون و آداب گوناگون عصر خویش و ترجمه هایی که به عربی صورت گرفته بود و با احاطه به کتابهای گردآوری شده و اشعاری که راویان نقل کرده بودند و آثار ادبی ای که از اندلس تا خراسان و ترکستان نشر یافته بود، بهره گرفت و در تألیفات خود از آنها استفاده کرد. وی در نهضت ادبی عهد آل بویه ــ که در آن ایرانیان ، از برجستگان ادب عربی بودند و آثاری درخشان در ادب این دوره بر جای گذاشتند ــ سهیم بود (فوشه کور ، ص 137).

ثعالبی زندگی خود را به طور کامل در مشرق جهان اسلام گذراند. زادگاهش ، به لحاظ فرهنگی ، رقیب جدّی بغداد به شمار می آمد ( د. اسلام ، چاپ دوم ، همانجا). وی در نیشابور با خاندان دانش دوست و ادب پرور آل میکال آشنا شد و همنشینی او با امیرِ ادیب و شاعر، ابوالفضل عبیداللّه بن احمد میکالی (متوفی 436)، سبب شد که با بزرگان عصر خود آشنا شود ( رجوع کنید به ثعالبی ، 1990 الف ، همان مقدمه ، ص 6)، از جمله با ابونصر محمدبن عبدالجبار عُتْبی ، ادیب و مورخ (متوفی 427؛ ثعالبی ، 1403، ج 4، ص 458). ثعالبی از کتابخانة ابوالفضل میکالی بهرة فراوان برد و در مجالست با علما و ادیبانِ درگاه میکالی ، گنجینه ای از نظم و نثر و امثال و سخنان فصیح و بلیغ عرب کسب کرد و در گردآوری و تدوین آثار خود از آنها سود برد. هنگامی که میکالی مجموعه ای از اشعار حماسی عرب را با عنوان المُنْتَخل گردآوری کرد، ثعالبی آن را خلاصه نمود و برخی اشعار میکالی را، برای نیکوداشت او، به آن افزود. این کتاب با نام المُنْتحل به چاپ رسیده و به ثعالبی نسبت داده شده است ( رجوع کنید به ثعالبی ، 1990 الف ، همانجا؛ ثعالبی مرغنی ، مقدمة مینوی ، ص ز؛ زرکلی ، ج 4، ص 191).

ثعالبی در 382 به بخارا، پایتخت سامانیان ، سفر کرد و با ادیبان و عالمان آنجا، از جمله با بدیع الزمانِ همدانی * (متوفی 398)، آشنا شد. وی در یتیمة الدهر (ج 4، ص 293) از او و هوش سرشارش سخن گفته است . ثعالبی سال بعد، با سقوط بخارا به دست بُغراخان ، یکی از ملوک قراخانیان (ایلْک خانیان )، به نیشابور بازگشت (جادر، ص 30ـ32). پس از بازگشت به نیشابور، مشهورترین کتاب خود، یتیمة الدهر فی محاسن اهل العصر * ، را تألیف کرد که سبب شهرت و راهیابی او به دربار سلاطین و حکام شد (ثعالبی ، 1405 ب ، مقدمة هلال ناجی و زهیرزاهد، ص 11ـ12). سپس به گرگان ، به دربار شمس المعالی قابوس بن وشمگیر، رفت و به مناسبت اینکه وی گرگان را از آل بویه پس گرفته بود (در 388)، ثعالبی او را مدح گفت ( رجوع کنید بههمو، 1990 ب ، ص 109) و دو کتاب خود، المُبْهِج و التمثیل و المحاضرة ، را به وی اهدا کرد (همو، 1983، ص 4ـ5؛ هارون ، ص 604).

ثعالبی در 392، با هدایای قابوس بن وشمگیر، به نیشابور بازگشت و به تألیف آثار دیگرش پرداخت و دو کتاب خود، اَجناس التجنیس و الاقتباس ، را به امیرنیشابور، ابوالمظفر نصربن ناصرالدین سبکتگین ، اهدا کرد (ثعالبی ، 1405 ب ، همان مقدمه ، ص 13) و سحرالبلاغة را به سپهسالار، ابوعمران موسی بن هارون ، تقدیم نمود (همو، 1350، ص 6). با بروز قحطی و خشکسالی در 401 در خراسان ( رجوع کنید بهابن اثیر، ج 9، ص 220، 225)، نخست به اسفراین و سپس به گرگان رفت (ثعالبی ، 1990 الف ، همان مقدمه ، ص 9). آنگاه به دعوت امیرابوالعباس مأمون بن مأمون خوارزمشاه به خوارزم (جرجانیه ) رفت و چندین کتاب خود را به نام او و وزیرش ابوعبداللّه محمدبن حامد تألیف کرد که از آن جمله است : آداب الملوک ، اللطائف و الظرائف ، المشرق ، نثر النظم ، الکنایة و التعریض ، تحفة الوزراء ، و أحسنُ ما سَمعتُ ( رجوع کنید به جادر، ص 39ـ40؛ د. اسلام ، چاپ اول ، ذیل «الثعالبی »). ثعالبی مدت زیادی در خوارزم نماند و پس از کشته شدن خوارزمشاه ، به غزنه رفت و مدتی در دربار سلطان محمود غزنوی ماند و کتاب لطائف المعارف را برای وی تألیف کرد (جادر، ص 40، پانویس 7، ص 41). به نوشتة عبدالسلام محمد هارون (همانجا)، ثعالبی این کتاب را برای صاحب بن عَبّاد تألیف کرده است . ثعالبی کتاب تحسین القبیح و تقبیح الحسن را نیز به یکی از فضلای خراسان به نام عیسی کرجی ، اهدا نمود (ثعالبی ، 1401، ص 27 و پانویس 5)، سپس به هرات رفت و دو کتاب خود، اللّطیف فی الطیب و الایجاز و الاعجاز ، را برای قاضی ابواحمد منصوربن محمد اَزْدی تألیف کرد (جادر، ص 43).

ثعالبی پس از شصت سالگی به نیشابور بازگشت و مورد احترام بزرگان آنجا واقع شد و کتابهای ثِمارالقلوب فی المضاف و المنسوب ، فقه اللغة و سرّالعربیّة را تألیف و به دوست دیرینش ، امیرابوالفضل میکالی ، هدیه کرد (ثعالبی ، 1409، ص 11، 20ـ21؛ جادر، ص 43ـ45).

ثعالبی مدتی در مزرعة خود در اطراف نیشابور به سر برد تا به تألیف بپردازد. در 420 طایفة غُز به خراسان حمله کردند ( رجوع کنید بهابن اثیر، ج 9، ص 377) ولی ثعالبی توانست با یاری امیرمیکالی از این حادثه در امان بماند. وی سپس سه کتاب بَرْد الاَکْباد فی الاعداد ، اللطف و اللطائف ، و مِرآة المروآت را تألیف ، و در 422 به والی خراسان ، ابوسهل حمدونی ، هدیه کرد. در 424 سلطان مسعود غزنوی را، که به نیشابور آمده بود، مدح و

برخی از آثار خود را به وزیران و اعیان دولت او اهدا کرد، از جمله خاصّ الخاصّ را به شیخ مسافربن حسن و خصائص اللغة را به حسن بن ابراهیم صیمری هدیه نمود (جادر، ص 45ـ47). سپس به تألیف تتمّة الیتیمة مشغول شد و نسخة پیش نویس آن را به شیخ محمدبن عیسی کرجی هدیه کرد (ثعالبی ، 1353، ج 1، ص 1).

ثعالبی در 429 در نیشابور وفات یافت ( رجوع کنید به ابن خلّکان ، ج 3، ص 180). برخی تاریخ فوت او را 430 دانسته اند ( رجوع کنید بهذهبی ، ج 3، ص 174؛ صَفَدی ، ج 19، ص 194). وی در اواخر عمر، کتاب الغِلْمان را تألیف کرد.

از ثعالبی مجموعة عظیمی شامل دهها اثر در تاریخ ادبیات عرب به جا مانده است . سرگذشت نویسان وی را یکی از مهم ترین نویسندگان زبان عربی و لغویان آن عصر به شمار آورده و او را کاتب ، ناقد، شاعر و ادیبی بی همتا دانسته اند ( رجوع کنید به جادر، ص 13ـ15، 55). نخستین کسی که شرح حال ثعالبی را نگاشته ، ابراهیم حُصْری (متوفی 453) بوده که آثار وی را ستوده و او را مدح گفته است (ج 1، ص 169). ابن بسّام شَنْتَرینی (متوفی 542) نیز در الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة (ج 2، قسم 4، ص 560 ـ561) مقام بلند علمی و ادبی و تألیفات ثعالبی را ستوده است . شاگرد ثعالبی ، علی بن حسن باخرزی (ج 2، ص 966)، نیز ثعالبی را جاحظ نیشابور و بر گزیدة دورانها و روزگاران لقب داده است .

آثار. در بارة تعداد آثار ثعالبی و نیز نسبت برخی از آنها به او اختلاف نظر هست . عناوین برخی از آثار ثعالبی ، تکراری است و بعضی از کتابها نیز با دو عنوان آمده است . آثاری نیز به او منسوب است . مفصّل ترین فهرست آثار او را صَفَدی آورده و از بیش از هشتاد اثر او نام برده است ( رجوع کنید بهج 19، ص 195ـ197). محققان نیز در مقدمه هایی که بر آثار وی نگاشته اند بر این عدد افزوده اند و تعداد آنها را به 125 عنوان رسانده اند ( رجوع کنید به ادامة مقاله ).

ثعالبی در آثار خود غالباً گفته های دیگران را گردآوری و نقل کرده است ( د. اسلام ، چاپ اول ، همانجا). مهم ترین اثر او، یتیمة الدهر فی محاسن اهل العصر است در تراجم احوال شاعران مشهور معاصر ثعالبی . این کتاب الگویی برای شرح حال نویسی و گردآوری گزیده های نظم در سده های بعدی شد ( رجوع کنید بهتذکره * ، بخش 3: تذکره نویسیِ عربی ). ثعالبی با تألیف تتمّة الیتیمة ، این کتاب را تکمیل کرد که به ذیل نیز مشهور است ( د. اسلام ، چاپ اول ، همانجا).

کارل بروکلمان در بارة تقسیم بندی آثار ثعالبی می گوید: افزون بر یتیمة الدهر و تتمّة الیتیمة ، ثعالبی منتخبات دیگری به حسب موضوع گرد آورده است که عبارت اند از: اَحْسنُ ما سَمعتُ ، که کتاب مَن غاب عنه المطرب نیز تتمة آن به شمار می رود؛ خاصّ الخاصّ ، که در آن نامهای شاعران را نیاورده ؛ و طرائف الطُرَف ، که از دیگر منتخبات شعری اوست . ثعالبی کتاب کنزالکُتّاب را که مشتمل بر 2500 قطعه شعر از 250 شاعر است ، برای کاتبان و دبیران تألیف کرد و شاعری ترک به نام محمدبن عثمان لامعی * ، شرحی بر آن نگاشت . ثعالبی همچنین به دستور ابوالعباس خوارزمشاه ، اشعار کتاب مونس الادباء را از مؤلفی مجهول به نثر در آورد و آن را نثر النظم و حلّ العَقْد ... نامید که در دمشق و قاهره به چاپ رسیده است (همانجا).

دستة دوم از آثار ثعالبی ، کتابهایی ادبی است که برای

قرائت در هنگام فراغت ، تنظیم شده و در آنها اطلاعات

مفیدی ، به ویژه در زمینة حکایات تاریخی ، گرد آورده که

از آن جمله است : لطائف المعارف ؛ الفرائد و القلائد که

العقد النفیس و نُزهة الجلیس نیز نامیده شده است ؛ المُبْهِج ؛ اللطائف الظرائف ، و یواقیت المواقیت ، هر دو در مدح و ذم اشیا؛ و غُررالبلاغة و طُرَف البراعة یا غررالبلاغة للنظم و

النثر (همانجا).

ثعالبی چند کتاب در امثال و حِکم نیز تنظیم کرده است ، مانند التمثیل و المُحاضرة ، أحاسن کلم النبی و...، حِلیة المُحاضرة و عنوان المذاکرة و میدان المسامرة ، لطائف الصحابة و التابعین و مجموعة کوچکی از حکمتها که شیخو آن را در مجلة المشرق به چاپ رسانده ، و کتابی در ادب با عنوان مونس الوحید . کتابهای الامثال و الفرائد و القلائد محمدبن حسن بن احمد اهوازی (متولد 544) و محاسن الاحاسن نیز به اشتباه به ثعالبی نسبت داده شده است (همانجا).

به گفتة حاجی خلیفه (ج 2، ستون 1016)، ثعالبی کتابی در اخبار پادشاهان تألیف کرده و آن را سیرة الملوک نام نهاده و معلوم نیست که این کتاب همان سراج الملوک منسوب به ثعالبی است یا نه ، و کتاب الوزراء ذیلی است بر کتاب مذکور (قس جادر، ص 98ـ99). از آثار کوچک ادبی ثعالبی مرآة المروآت و أعمال الحسنات ، و بردالاکباد فی الاَعداد است ( د. اسلام ، چاپ اول ، همانجا).

دستة سوم آثار ثعالبی شامل کتب فقه اللغه در معنای خاص آن است . مشهورترین این کتابها، کتابی است در بارة مترادفهای زبان عربی که ثعالبی آن را در اواخر عمر خویش تألیف کرده ونخست آن را شمس الادب فی استعمال العرب نامیده است . این



کتاب دو بخش داشته : مترادفات ، که عنوانش «اسرار العربیة و خصائصها» بوده ، و بخش «مجاری کلام العرب برسومها و...» که ملاحظاتی بوده در بارة اسلوب کلام . بیشتر بخش دوم از فقه اللغة احمدبن فارِس (متوفی 395؛ رجوع کنید به ابن فارِس * ) اخذ شده است . ثعالبی ، سپس بخش اول را با عنوان فقه اللغة ارائه کرد. این کتاب رواج فراوانی یافت و سراینده ای مجهول ، آن را با عنوان نظم فقه اللغة به نظم کشید. بخش دوم نیز با عنوان سرّالادب فی مجاری علوم العرب به چاپ رسید. کتاب سحر البلاغة و سرّالبراعة نیز مجموعه ای است از اصطلاحات لطیف عربی . کتاب ثِمار القلوب فی المضاف و المنسوب مجموعه ای است در اصطلاحات مرکّب عربی (اضافه ها و نسبتها) که چندین شرح بر آن نوشته و چند بار نیز تلخیص شده است ( د. اسلام ، چاپ اول ، همانجا؛ جادر، ص 125ـ133).

در آثار ثعالبی ، اندرزها و امثال و کلمات قصار، حُکم مادّة اولیه را دارند، اما اندیشه ای منظم در استفاده از آنها به کار رفته است . ثعالبی برای اشاعة فرهنگ عربی بغداد در شرق ایران بسیار کوشیده است . نخستین ترجمة فارسی شناخته شده از آثار او، متعلق به قرن هفتم است ؛ یعنی ، دوره ای که ادبیات عرب ، نمونه و سرمشق محسوب می شد (فوشه کور، ص 136ـ137).

در کتاب خاصّ الخاصّ فی الامثال وی ، که نوعی فرهنگنامة عظیم امثال و حکم عربی به نظم و نثر است ، مردان فرهنگی ایران جایگاه رفیعی دارند و با اینکه اثری ادبی است ، در بخشهای معایب و محاسن ، مخصوصاً در معرفی قشرهای مختلف اجتماعی ، به اخلاقیات اهمیت بسیار داده شده است (همان ، ص 138).

از نکات شایان ذکر در آثار ثعالبی ، کاربرد واژگان فارسی و نقل امثال فارسی به عربی و یادکرد شهرهای ایران است (برای نمونه رجوع کنید به ثعالبی ، 1983، ص 43؛ همو، 1403، ج 3، ص 76ـ 77؛ برای دیگر آثار ثعالبی ، اعم از چاپی و خطی و مفقود رجوع کنید بهد. اسلام ، چاپ دوم ، همانجا؛ جادر، ص 70ـ157؛ زرکلی ، ج 4، ص 163ـ164؛ ثعالبی ، 1983، مقدمة حلو، ص 14ـ25؛ همو، 1405 ب ، همان مقدمه ، ص 27ـ35؛ همو، 1405 الف ، مقدمة نقوی ، ص 14ـ33).


منابع :
(1) ابن اثیر؛
(2) ابن انباری ، نزهة الالباء فی طبقات الادباء ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، قاهره ?( 1386/1967 ) ؛
(3) ابن بَسّام ، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1398ـ1399/ 1978ـ1979؛
(4) ابن خلّکان ؛
(5) علی بن حسن باخرزی ، دمیة القصر و عصرة اهل العصر ، چاپ محمد تونجی ، ج 2، دمشق ?( 1392/1972 ) ؛
عبدالملک بن محمد ثعالبی ، آداب الملوک ، چاپ جلیل عطیه ، بیروت

(6) 1990 الف ؛
(7) همو، تحسین القبیح و تقبیح الحسن ، چاپ شاکر عاشور، ( بغداد ) 1401/1981؛
(8) همو، التمثیل و المحاضرة ، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ( بی جا ) : الدارالعربیة للکتاب ، 1983؛
(9) همو، خاص الخاص ، چاپ صادق نقوی ، حیدرآباد دکن 1405 الف ؛
(10) همو، دیوان ، چاپ محمود عبداللّه جادر، بغداد 1990 ب ؛
(11) همو، سحرالبلاغة و سرّالبراعة ، دمشق 1350؛
(12) همو، فقه اللغة و سرّالعربیّة ، چاپ سلیمان سلیم بواب ، دمشق 1409/1989؛
(13) همو، کتاب التوفیق للتلفیق ، چاپ هلال ناجی و زهیرزاهد، ( عراق ) 1405 ب ؛
(14) همو، کتاب تتمّة الیتیمة ، چاپ عباس اقبال ، تهران 1353؛
(15) همو، لطائف المعارف ، ترجمة علی اکبر شهابی خراسانی ، مشهد 1368 ش ؛
(16) همو، یتیمة الدهر ، چاپ مفید محمد قمیحه ، بیروت 1403؛
(17) حسین بن محمد ثعالبی مرغنی ، تاریخ غررالسیر، المعروف بکتاب غرراخبار ملوک الفرس و سیرهم ، چاپ زوتنبرگ ، پاریس 1900، چاپ افست تهران 1963؛
(18) محمود عبداللّه جادر، الثعالبی ناقداً و ادیباً ، بغداد 1396/1976؛
(19) حاجی خلیفه ؛
(20) ابراهیم بن علی حصری ، زهرالا´داب و ثمرالالباب ، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت : دارالجیل ، ( بی تا. ) ؛
(21) محمدبن احمد ذهبی ، العبر فی خبر من غبر ، ج 3، چاپ فؤاد سیّد، کویت 1984؛
(22) خیرالدین زرکلی ، الاعلام ، بیروت 1999؛
(23) صفدی ؛
(24) عبدالرحیم بن احمد عباسی ، معاهدالتنصیص علی شواهد التلخیص ، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، ( قاهره ) 1367/1947، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(25) عبدالسلام محمد هارون ، «دراسة نقدیّة حول تحقیق کتاب التمثیل و المحاضرة »، در عبدالملک بن محمد ثعالبی ، التمثیل و المحاضرة ، چاپ عبدالفتاح محمدحلو، ( بی جا ) : الدارالعربیة للکتاب ، 1983؛


(26) EI 1 , s.v. " A l-Tha ـ a ¦lib ¦â" (by C. Brockelmann);
(27) EI 2 , s.v. " A l-Tha ـ a ¦lib ¦â, Abu ¦ Mans ¤u ¦r ـ Abd A l-Malik B . Muh ¤ammad" (by E.K.Rowson);
(28) Charles-Henri de Fouchإcour, Moralia: les notions morales dans la littإrature persane du 3 e / 9 e au 7 e / 13 e siةcle , Paris 1986.

/ عارف ابوخَلَف الزغلول /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4238
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست