responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4236

 

ثعالبی ، عبدالرحمان بن محمد، کنیه اش ابوزید، مفسر، محدّث و فقیه مالکی الجزایری در قرن نهم . چون نسبت او را به جعفربن ابی طالب رسانده اند و اهل الجزایر نیز بوده است ، او را جعفری و الجزایری هم خوانده اند ( رجوع کنید بهغزی ، ج 2، ص 56؛ جیلالی ، ج 2، ص 272). ولادتش را بین 786ـ 788 ذکر کرده اند ( رجوع کنید به تُنبُکتی ، ص 260؛ جیلالی ، همانجا؛ د. اسلام ، چاپ اول ، ذیل «ثعالبی »). ثعالبی در 802 برای کسب دانش به بِجایه * رفت . در 809 به تونس و از آنجا به مصر سفر کرد (تنبکتی ، ص 258؛ وزیر، ج 1، ص 612؛ جیلالی ، همانجا) و در مصر کتاب بخاری در حدیث و مختصر احیاءالعلوم غزالی را نزد بزرگان و مشایخ حدیث فرا گرفت (تنبکتی ، همانجا). سپس عازم حج شد و در بازگشت ، بار دیگر به مصر و از آنجا به تونس رفت (جیلالی ، همانجا). اهل علم از دانش وی در حدیث بهرة فراوان بردند و او را آیتی در علم حدیث می دانستند (تنبکتی ، ص 259؛ کتانی ، ج 2، ص 732). وی پس از یک سال توقف در تونس ، به الجزایر بازگشت و تا پایان عمر به تعلیم و نشر دانش پرداخت (جیلالی ، همانجا).

ثعالبی در زهد و پارسایی شهره بود و از مشایخ طریقت و تصوف به شمار می آمد. وی به سبب گرایشهای زاهدانه اش ، منصب قضا را، که به اجبار پذیرفته بود، رها کرد (همانجا؛ نُوَیهِض ، 1409، ج 1، ص 276؛ نیز رجوع کنید بهسعداللّه قماری ، ج 1، ص 56 ـ60). به گفتة یکی از شاگردانش ، دیانت وی بر علمش غالب شده بود (تنبکتی ، ص 258). ابوالقاسم سعداللّه قِماری (ج 1، ص 49، 91ـ92)، ثعالبی را از بزرگ ترین زاهدان و عالمان الجزایر در قرن نهم دانسته و پس از بیان جایگاه و تأثیر ثعالبی در تاریخ تصوف در سرزمین مغرب ، اهمیت وی را معلول سه عامل دانسته است : شخصیت علمی وی که مطابق شواهد تاریخی در تعلیم و تربیت شاگردان ، موفق بوده است ؛ آثار وی در تصوف ؛ و زاویه ای که در کنار مرقدش بنا شد و از همان آغاز میعادگاه صوفیان و اهل دل بود.

برخی از مشایخ و استادان ثعالبی عبارت اند از: ابوالقاسم عبدالعزیزبن موسی عبدوسی (متوفی 837)، محمدبن احمد تِلِمسانی ، نوادة ابن مرزوق خطیب (متوفی 781)، مشهور به ابن مَرزوقِ حفید (متوفی 842)، ولیّالدین احمدبن عبدالرحیم عراقی (متوفی 826)، ابوالقاسم بن احمد بُرزُلی * ، و عیسی بن احمد غَبرینی (متوفی 815؛ سخاوی ، ج 4، ص 152؛ تنبکتی ، ص 259؛ کتانی ، ج 2، ص 732ـ733).

برخی از شاگردان وی این اشخاص بوده اند: محمدبن محمد فرزند ابن مرزوق حفید معروف به ابن مرزوقِ کَفیف (متوفی 901)، محمدبن یوسف سَنوسی * (متوفی 895) و محمدبن عبدالکریم مَغیلی * (متوفی 909؛ تنبکتی ، ص 260؛ وزیر، ج 1، ص 614؛ ثعالبی ، ج 1، مقدمة مصحّحان ، ص 25ـ34).

به نوشتة سخاوی (همانجا)، ثعالبی در اواخر 875 یا اوایل 876 درگذشته ، اما بر اساس نوشتة حک شده بر روی سنگ قبر او، سال وفاتش 873 است ( د. اسلام ، همانجا).

آثار ثعالبی بیش از نود عنوان و شامل موضوعات گوناگونی از جمله قرآن ، حدیث ، فقه ، ادبیات و تصوف است ( رجوع کنید به نویهض ، 1971، ص 89). مهم ترین کتاب ثعالبی ، الجواهرالحسان فی تفسیرالقرآن ، تفسیر کاملی از قرآن کریم و در اصل خلاصه ای از تفسیر المحرر الوجیز فی تفسیرالکتاب العزیز ، اثر ابن عطیه * اندلسی (متوفی 546)، است که ثعالبی نکاتی را به آن افزوده است ؛ چنانکه غزی این تفسیر را اختصار تفسیر ابن عطیه نامیده (ج 2، ص 560) و ذهبی (ج 1، ص 251) آن را گردآوری آرای پیشینیان دانسته است . ثعالبی ، به گفتة خودش در مقدمة کتاب (ج 1، ص 117)، برای نگارش این تفسیر از حدود صد کتاب بهره برده است . التفسیرالکبیر فخررازی در زمرة این کتابها است اما ثعالبی در مقدمه ، به استفاده از آن تصریح نکرده ، گرچه در کتاب بارها سخنان فخررازی را ذکر کرده است (برای نمونه رجوع کنید بهج 1، ص 197، 330، 340، 416، ج 2، ص 19، 65، 392، ج 3، ص 14، 96، 166).

ثعالبی برای پرهیز از خطا در نقل قولها، عین سخنان نویسندگان را آورده و برای برخی کتابها علامت اختصاری به کار برده است . او پس از ذکر هر آیه ، نکات دستوری و لغوی آن را آورده و در این زمینه عموماً از آرای صفاقسی (متوفی 743)، ابوحیّان نحوی (متوفی 745) و ابوالبقاء عکبری (متوفی 616) بهره گرفته است . سپس به بیان معنای آیه و تفسیر آن پرداخته و روایات متعلق به آیه را ذکر کرده است . منابع ثعالبی در این زمینه عموماً تفسیر طبری ، کتب صحاح و سنن و مستدرک حاکم نیشابوری است . او روایات را بدون ذکر سلسلة سند آورده (ذهبی ، همانجا) با این همه ، در آوردن روایات معتبر دقت فراوان کرده و پس از ذکر احادیث ضعیف ، از بی اعتمادی خود به آنها سخن گفته است (برای نمونه رجوع کنید به ج 3، ص 102ـ103، ج 4، ص 129ـ133، 247).

ثعالبی در تفسیر خود به اختلاف قرائات نیز پرداخته و منبع اساسی وی در این باره ، تفسیر ابن عطیه بوده است . علاوه بر این به مسائل کلامی ، فقهی و اصولی نیز پرداخته است . روش وی در تفسیر آیات اختصار و ایجاز است ، به طوری که از تفسیر بخشهایی از آیات که ضروری نمی دانسته ، صرف نظر کرده و مسائل بحث انگیز و مورد نزاع را نیز به میان نیاورده است ( رجوع کنید بهتنبکتی ، ص 260؛
ذهبی ، ج 1، ص 252).

تألیف این تفسیر در 15 ربیع الاول 833 به پایان رسیده است ( رجوع کنید بهثعالبی ، ج 5، ص 643؛
سعداللّه قماری ، ج 1، ص 121).

الجواهرالحسان فی تفسیرالقران نخستین بار در 1323/ 1905 به کوشش و تحقیق محمدبن مصطفی بن خوجه در الجزایر چاپ شد.

روضة الانوار و نزهة الاخیار اثر دیگر اوست که چکیدة حدود شصت کتاب فقهی است . تنبکتی (ص 259) آن را گنجینه ای از کتابها دانسته است . علاوه بر این ، ثعالبی از کتابهای خود و نیز کتابهای دیگران در علم حدیث که به دستش رسیده و از آنها روایت کرده ، فهرستی با عنوان غنیمة الواجد و بغیة الطالب الساجد فراهم آورده است . این فهرست غالباً از طریق ولی الدین عراقی در سال 817 روایت شده است (کتانی ، ج 2، ص 733).

کحّاله (ج 5، ص 192) کتاب نفائس المرجان فی قصص القرآن را نیز از آثار ثعالبی شمرده اما شواهد نشان می دهد

که مؤلف آن صفی الدین احمد موصلی است ( رجوع کنید به بغدادی ، ایضاح المکنون ، ج 2، ستون 663؛
نیز برای اطلاع از آثار

ثعالبی رجوع کنید بههمو، هدیة العارفین ، ج 1، ستون 532ـ533؛


جیلالی ، ج 2، ص 274ـ275؛
ثعالبی ، ج 1، همان مقدمه ، ص 37ـ 38).


منابع :
(1) اسماعیل بغدادی ، ایضاح المکنون ، ج 2، در حاجی خلیفه ، ج 4؛
(2) همو، هدیة العارفین ، ج 1، در حاجی خلیفه ، ج 5؛
(3) احمدبابابن احمد تنبکتی ، نیل الابتهاج بتطریز الدّیباج ، چاپ عبدالحمید عبداللّه هرامة ، طرابلس 1398/1989؛
(4) عبدالرحمان بن محمد ثعالبی ، تفسیر الثعالبی المسمی بالجواهر الحسان فی تفسیرالقرآن ، چاپ علی محمد معوض و عادل احمدعبدالموجود، بیروت 1418/1997؛
(5) عبدالرحمان جیلالی ، تاریخ الجزائرالعام ، بیروت 1403/1983؛
(6) محمدحسین ذهبی ، التفسیر والمفسّرون ، بیروت 1407/1987؛
(7) محمدبن عبدالرحمان سخاوی ، الضوءاللامع لاهل القرن التاسع ، قاهره : دارالکتاب الاسلامی ، ( بی تا. ) ؛
(8) ابوالقاسم سعداللّه قماری ، تاریخ الجزائر الثّقافی ، بیروت 1998؛
(9) محمدبن عبدالرحمان غزی ، دیوان الاسلام ، چاپ کسروی حسن ، بیروت 1411/1990؛
(10) محمد عبدالحی بن عبدالکبیر کتانی ، فهرس الفهارس و الاثبات ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1402/1982؛
عمررضا کحّاله ،

(11) معجم المؤلفین ، دمشق 1957ـ1961، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛
(12) عادل نویهض ، معجم اعلام الجزائر من صدرالاسلام حتی منتصف القرن العشرین ، بیروت 1971؛
(13) همو، معجم المفسرین : من صدرالاسلام حتی العصر الحاضر ، بیروت 1409/1988؛
(14) محمدبن محمدوزیر، الحلل السّندسیة فی الاخبار التونسیة ، چاپ محمد حبیب هیله ، بیروت 1985؛


(15) EI 1 , s.v. "Al-Tha ـ a ¦lib ¦â. 3: ـ Abd al-Rah ¤ma ¦n b. Muh ¤ammad" (by C. Brockelmann).

/ سعید زعفرانی زاده /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4236
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست