ثریّا ، روزنامه ، نشریه ای سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی به فارسی که نخست در قاهره ، سپس در تهران و پس از آن در کاشان منتشر می شد. روزنامة ثریا را میرزاعلی محمدخان کاشانی و سید فرج اللّه حسینی ، تاجر کاشانی مقیم مصر، در 1316 در قاهره تأسیس کردند (تربیت ، ص 305؛ رابینو، ص 28). کاشانی نگارنده و صاحب امتیاز اصلی روزنامه به شمار می رفت و بیشتر مقالات به قلم او بود (تربیت ، همانجا؛ رابینو، ص 28، پانویس ).

در اواسط سال دوم انتشار روزنامه ، در پی اختلاف میان مؤسسان ، کاشانی تمام حقوق و امتیازات خود را به حسینی واگذار کرد و خود، روزنامة پرورش * را به همان سبک و سیاق در قاهره منتشر نمود (تربیت ، ص 306؛ رابینو، همانجا). وی در شمارة نخست روزنامة پرورش (سال 1، ش 1، 10 صفر 1318، ص 7)، پس از یادآوری زحمات هجده ماهة خود در ادارة ثریا ، نوشته است که به جهت خیرخواهی ، از تعطیل کردن ثریا خودداری و به نشر روزنامة جدید اقدام کرده است .

از آن تاریخ به بعد روزنامة ثریا به مدیریت و صاحب امتیازی سید فرج اللّه حسینی کاشانی همچنان در مصر انتشار یافت ، ولی اهمیت سابق را نداشت و پس از انتشار نوزده شمارة دیگر، در 1318 تعطیل شد و مدیر آن به ایران آمد (تربیت ، همانجا).

در نخستین شمارة ثریا (تاریخ انتشار: 14 جمادی الا´خرة 1316)، کاشانی هدف از تأسیس روزنامة ثریا را خدمت به وطن ذکر کرده و گفته است که از دیدگاه فرنگیان ، نشر روزنامه معیاری برای تمدن و ترقی هر کشور است ؛ بنابراین ، از راه قدرت قلم می توان برای هم وطنان مفید بود. همچنین اشاره کرده که دلیل انتشار این روزنامه در مصر، رواج آزادی قلم و انتشار اخبار درست در این کشور و نزدیکی آن به ایران است («سبب نگارش این روزنامه »، ثریا ، سال 1، ش 1، 14 جمادی الا´خره 1316، ص 2ـ3). مقالة افتتاحی نخستین شماره ، با عنوان «خطبه »، پس از حمد و ثنای پروردگار، اطاعت از دو پادشاه عادل را ــ که ظاهراً مقصود، شاه ایران و خدیو مصر بوده ــ بر عموم مسلمانان واجب شمرده است (ص 1). ثریا شنبه ها و یکشنبه ها



توزیع می شد و هر شمارة آن دارای شانزده صفحه به ضمیمة دو تا چهار صفحه آگهی و اعلان داشت . در صفحة اول هر شماره علاوه بر عنوان ، فهرست مندرجات ، قیمت اشتراک و نشانی روزنامه به زبان فارسی ، و اسم صاحب امتیاز و مدیر مسئول روزنامه به زبانهای فارسی ، انگلیسی و فرانسه درج می گشت . ذیل عنوان ، که به خط نستعلیق درشت نوشته می شد، به سیاسی ، علمی و ادبی بودن روزنامه اشاره ، و از ارسال مقالات به نفع دولت و ملت ایران استقبال شده بود.

روزنامة ثریا در زمان مدیریت کاشانی بسیار مشهور بود، به طوری که به گفتة محمدعلی تربیت (ص 305) هیچ یک از نشریات فارسی در دورة استبداد ارزشی همانند ثریا نداشتند. کسروی نیز در کتاب تاریخ مشروطة ایران (ص 41) هنگام صحبت از جراید قبل از مشروطیت ، در بارة ثریا می نویسد تا زمانی که نگارش ثریا با علی محمد کاشانی بود، آوازة گفتارهای تند آن به همه جا می رسید، ولی پس از جدایی کاشانی از روزنامه و انتشار « نامة پرورش »، ثریا اهمیت خود را از دست داد.

علاوه بر روشنگری و تنویر افکار عمومی ، یکی از تأثیرگذارترین اقدامات روزنامة ثریا در تحولات ایران ، در دوران مدیریت کاشانی ، دفاع از مدرسة تربیت تبریز بود که با اقدامات افرادی نظیر حاج سید محمد یزدی تعطیل شد («مویة ثریا بر جگر گوشه گان وطن »، سال 1، ش 37، 29 صفر 1317، ص 9ـ 12؛ تقی زاده ، ص 28). اعتراضات سخت ثریا به یزدی به تبعید وی از تبریز انجامید (تربیت ، ص 306).

در هر شماره ، حوادث و اخبار داخلی و خارجی (نظیر اخبار برگزاری اجلاس خلع سلاح لاهه در 1317/1899 با حضور ایران و اخبار جنگ انگلیسیها با مهاجران هلندی

ساکن افریقا بر سر ترانسوال )، شکواییه ها، تلگرامها و مکتوبات ارسالی داخلی و خارجی درج می شد و علاوه بر آن ، بخشی

از هر شمارة روزنامه به یک مقاله اختصاص داشت که دارای مضامین سیاسی ، اجتماعی ، تاریخی ، فرهنگی ، اقتصادی

و علمی بود. از جمله مهم ترین مقالات سیاسی ـ اجتماعی روزنامة ثریا ، که بیشتر آنها را کاشانی و گاه با عناوین

عربی می نوشت ، مقالة «نعم علم و نقم جهل » (سال 1، ش 3، 28 جمادی الا´خره 1316، ص 11ـ14، ش 8، 5 شعبان 1316، ص 8 ـ 11) و «هَلْ یَسْتَویِ اْلاَعمی وَالْبَصیر» بود (سال 1، ش 11، 26 شعبان 1316، ص 11ـ14، ش 18، 15 شوال 1316، ص 10ـ13).

کاشانی در سلسله مقالات «مصاحبه »، ضمن اشاره به نادانی ، بی خبری ، بی سوادی و فرصت طلبی رجال حاکم بر ایران ، از پایمال شدن حقوق زنان ، به خصوص در امر آموزش

و تحصیل ، از بعد از دوران مغول تا دوران خویش سخن

گفته است .

عناوین برخی از مهم ترین مقالات تاریخی ـ فرهنگی ثریا در دورة انتشار آن در قاهره عبارت اند از: «داریفوس » ( دریفوس ) (صاحب منصب نظامی فرانسوی که به جاسوسی برای آلمانیها و خیانت متهم شده بود) به قلم میرزا علی محمدخان کاشانی (سال 1، ش 2ـ9، 20 جمادی الا´خره ـ 12 شعبان 1316)؛ «جزیرة کریت » (تاریخ این جزیره از زمان طوفان نوح تا تسخیر آن به دست قوای اسلام )، نوشتة عزتلو عبدالقادر افندی (سال 1، ش 6 ـ11، 20 رجب ـ 26 شعبان 1316)؛ «تاریخ انگلستان » (از سال 55 قبل از میلاد و سلطة رومیها بر این سرزمین تا فتح ایرلند و سلطنت هانری دوم ) به قلم عبدالحسین بمبئی در شماره های سال اول و دوم ؛ و مقاله ای در بارة تاریخ کاشان با عنوان «کاشان قدیم و جدید»، نوشتة عبدالحسین بمبئی (سال 1، ش 9، 12 شعبان 1316، ص 12ـ13).

در بارة جایگاه تجارت از آغاز قرون اخیر، به خصوص در اروپا و تفوق تجاری اروپاییان بر ممالک شرق ، مقاله ای با عنوان «تجارت » به قلم عبدالحسین بمبئی در بیشتر شماره های سال اول روزنامه چاپ شد. مقالة دیگر در حوزة تجارت «الاحتکار آفت العمران » بود که کاشانی در تقبیح احتکار و ظلم محتکران نوشت (سال 1، ش 22، 13 ذیقعده 1316، ص 11ـ13).

از جمله مقاله های علمی روزنامة ثریا ، مقاله هایی در بارة طاعون با عناوین «طاعون در اسکندریه » و «تاریخ طاعون » بود (سال 1، ش 32، 24 محرّم 1317، ص 4ـ5).

کاشانی معتقد بود محتوای مقالات ثریا ، از ابتدا یکسان ولی عناوین آنها مختلف و هدف از گفتگو در بارة اتحاد ملی ، مذهب ، تحصیل در خارج و گشودن مدارس ، ترقی وطن ، اجرای قانون ، رعایت عدل و مساوات و سعادت دولت و مراعات احوال رعیت بوده است («ثریا»، سال 1، ش 27،

19 ذیحجة 1316، ص 9ـ10). آخرین شمارة روزنامة ثریا در قاهره (شمارة چهل و سوم از سال دوم ) در 17 رجب 1318 منتشر شد.

سید فرج اللّه حسینی بعد از بازگشت به وطن ، از 1321 تا 1323 ابتدا در تهران و بعدها در زادگاهش کاشان به نشر مجدد روزنامة ثریا پرداخت . اولین شمارة روزنامة ثریا در تهران ، در 23 محرّم 1321 منتشر شد. چون حسینی نشر روزنامة ثریا را در تهران ادامة حیات این روزنامه در قاهره می دانست ، برای نخستین شماره ، سال پنجم را منظور نمود. در دورة سه سالة



انتشار این روزنامه در تهران ، بر خلاف انتشار آن در مصر، هیچ نظم و ترتیبی در چاپ و نشر آن وجود نداشت . هر چند در این سه سال ، مقدّمات جنبش مشروطه در حال شکل گیری و رشد بود، این روزنامه با اتخاذ روشی محافظه کارانه نه تنها در این راه اقدامی نکرد، بلکه با روزنامه های انقلابی و هواخواه مشروطه نیز وارد ستیزة قلمی شد، چنانکه کسروی (ص 41) سال ششم روزنامه را بسیار پست و کشمکش آن را با حبل المتین و سخنان زشتی را که ثریا به مدیر آن نسبت داده ، از معایب این روزنامه دانسته است . حسینی در پاسخ به حبل المتین ، در خصوص قانون خواهی و برقراری حکومت مشروعه ، می گوید که در دورة سلطنت عدل ، سخن از مشروعه گفتن بیهوده است (همان ، ص 41ـ42).

علاوه بر انتشار آگهیها، مقالات ، مکتوبات و تلگرامهایی که از خارج و داخل کشور به دفتر روزنامه می رسید، اخبار

روزنامه در دو قالب داخلی و خارجی درج می شد. از مهم ترین خبرهای خارجی ، اخبار جنگ روسیه و ژاپن بود که در بیشتر شماره های روزنامة ثریا به تفصیل به آن پرداخته شده است . بیشتر مقالات روزنامه در این دوران ، مقالات تاریخی ـ اجتماعی بودند که غالباً حسینی آنها را می نوشت ، از جمله : «تاریخ ادیان و ملل عالم » (سال 5، ش 4ـ7، 15 صفر ـ13 ربیع الاول 1321)، «فتوحات سلطان محمد ثانی » (سال 5، ش 7ـ11، 13 ربیع الاول ـ 19 ربیع الثانی 1321) و «تاریخ جنگهای صلیبی » (سال 5، ش 26، 28 شعبان 1321، ص 12). از معدود مقاله های سیاسی روزنامة ثریا در تهران ، مقالة «درمان وطن یا دوای درد دل من » در بارة وطن خواهی و اتحاد و ترقی و بیداری مردم ایران ، به قلم سید فرج اللّه حسینی (سال 6، ش 26، 9 محرّم 1323، ص 8) و مقالة «لسان الغیب » نوشتة میرزا فتح اللّه خان سعیدالسلطنه در بارة ترقی و اتحاد ایران در چند شماره از سال ششم بود.

یکی از اقدامات جالب توجه روزنامة ثریا ، معرفی و بیان مطالب کتابهای گوناگون در هر شماره بود، مثلاً صفحات متعددی از شماره های سال ششم (1323) و هفتم (1323) روزنامة ثریا در تهران ، به معرفی کتاب وجوه تسمیه تألیف میرزاتقی خان دانش * ، اختصاص یافته بود.

حسینی دو سه سال بعد از انقلاب مشروطه ، برای سومین بار به نشر روزنامة ثریا در زادگاهش ، کاشان ، همت گماشت . نخستین شمارة آن در کاشان در 25 ذیقعدة 1327، در چهار صفحه منتشر شد. انتشار این شماره مطابق با دوازدهمین سال تأسیس ثریا بود و در زیر اسم روزنامه ، سال 1316 درج می شد. پس ازانتشار شش شمارة ثریا در کاشان ، حسینی ، مدیر مسئول و فخرالواعظین ، دبیر روزنامه گردیدند. سبک مندرجات و مطالب روزنامه در این دوره ، با دوره هایی که ثریا در مصر و تهران منتشر می شد تفاوتی نداشت ، جز آنکه در ثریا ی کاشان ، بیشتر اخبار کاشان و اخبار انجمن ولایتی این شهر، همچون مدارس جدید، امور عدلیه ، امور بلدیه ، صورت هزینه های انجمن بلدیه و ضرورت ایجاد نظمیه برای کاشان درج می گردید.

حسینی در شمارة اول این دوره شیوة روزنامه را حق گویی و حق نویسی ، در نظر نگرفتن ملاحظات شخصی ، گام برداشتن در جهت منافع مملکت و اصلاح امور، آگاه ساختن مردم از طریق مطالب سیاسی و مقالات مفید و دوری از تملق گویی ذکر کرد (سال 12، ش 1، 25 ذیقعدة 1327، ص 2).

از مهم ترین مقالات روزنامة ثریا در دوران انتشارش در کاشان ، مقالة «کار را به اهل کار باید داد»، در ضرورت شایسته سالاری ، به قلم حسینی (سال 12، ش 3، 16 ذیحجة 1327) و مقالة «وطن محتاج اتحاد است » نوشتة سید ابراهیم کاشانی در شماره های دوم و سوم همین سال بود.

آخرین شمارة موجود از این روزنامه ، شمارة دوازدهم به تاریخ 6 صفر 1328 است . چند شماره از سال اول روزنامة ثریا چاپ قاهره و شماره های 1 تا 42 سال دوم در کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی موجود است . در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران چند شماره از سال اول ، پنجم ، ششم و هفتم این روزنامه چاپ تهران و تک شماره ای از سال دوازدهم چاپ کاشان نگهداری می شود. در مرکز اسناد و کتابخانة ملی ایران نیز چند شماره از سال اول ، چاپ قاهره و چند شماره از سال پنجم ، ششم و هفتم چاپ تهران موجود است .

---

منابع :
(1) محمدعلی تربیت ، تاریخ مطبوعات ایران ، در ادوارد گرانویل براون ، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دورة مشروطیت ، ج 2، ترجمة محمدعباسی ، تهران ?( 1337 ش ) ؛
(2) حسن تقی زاده ، زندگی طوفانی : خاطرات سید حسن تقی زاده ، چاپ ایرج افشار، تهران 1372 ش ؛
(3) یاسنت لویی رابینو، صورت جراید ایران و جرایدی که در خارج ایران به زبان فارسی طبع شده است ، چاپ فرید قاسمی ، تهران 1373 ش ؛
(4) احمد کسروی ، تاریخ مشروطة ایران ، تهران 1363 ش .

/ مسعود مطلبی /