ثاراللّه ، لقب امام حسین علیه السلام در منابع شیعی . ثار از مادّة «ث أر» است که در آن همزه به الف بدل شده است . ثأر در لغت به معنای خون و خونخواهی و قاتل و دشمن و به صورت (مثلاً ثأرتُ فلاناًبفلانٍ) به معنای کُشتنِ قاتل برای انتقام خون مقتول است (جوهری ؛
ابن فارس ؛
ابن منظور؛
مرتضی زبیدی ، ذیل «ثأر»). خونخواهی و انتقام از عادات عربِ پیش از اسلام و ثار از مفاهیم رایج در فرهنگ آن زمان بوده ، چنانکه در کتب تاریخ و تفسیر گوشه هایی از اعتقادات و رفتارهای عرب جاهلی در این زمینه گزارش شده است ( الموسوعة الفقهیّة ، ذیل «ثأر»؛
نیز رجوع کنید بهجوادعلی ، ج 5، ص 592 ـ604)؛
ازاین رو، واژة ثار با تعبیرات متعدد و متنوعی در کتب قدیمی لغت یافت می شود. اگر چه تعبیر ثاراللّه در این کتابها نیامده ، آرای لغویان مشهور در بارة معنای ثار در تعبیرات مشابه ، در بیان معنای آن مورد توجه بوده است .

جوهری (همانجا) ثار را در تعبیر «یا ثاراتِ فلان » به معنای قاتل دانسته است و بیشتر لغت نویسان بعدی به رأی او استناد کرده اند. مشهورترین شاهد مثال برای این تعبیر، «یا ثاراتِ عثمان » است که هم در حدیث و هم در شعر حسّان بن ثابت آمده است ( رجوع کنید به حَسّان بن ثابت ، ج 1، ص 96؛
زمخشری ؛
ابن اثیر، ذیل «ثأر»). ابن اثیر (همانجا) در توضیح این تعبیر دو معنا برای ثار ذکر کرده است : نخست آنکه بر اساس قول جوهری ثار به معنای قاتل است ؛
بنابراین ، منادا در این تعبیر قاتلان عثمان اند که به منظور ایجاد وحشت در دل آنها، مورد خطاب قرار می گیرند. دوم آنکه در این ترکیب ، مضاف (اهل ) حذف شده است که در این صورت مخاطب ، خونخواهان عثمان اند که برای خونخواهی طلبیده می شوند (نیز رجوع کنید به ابن منظور؛
مرتضی زبیدی ، همانجاها). زمخشری (همانجا) این دو وجه را، به ترتیب ، از قبیل استعمال مصدر در معنای اسم مفعول و اسم فاعل دانسته

است . وی عبارت «یالَثاراتِ الحسین » را نیز شاهد مثال آورده و معنای آن را چنین ذکر کرده است : «ای خونهای حسین حاضر شوید که اکنون زمان طلب کردنتان است » (در این باره رجوع کنید بهطهرانی ، ص 163). هر چند ممکن است «یالَثاراتِ» تسهیل یا تصحیف شدة «یا آل ثاراتِ» باشد ( رجوع کنید به ابن طاووس ، ج 3، ص 29، پانویس 5؛
ابن نما، ص 102، پانویس 8).

ثاراللّه در احادیث و متون شیعی به عنوان یکی از القاب امام حسین علیه السلام ذکر گردیده است . این تعبیر در برخی زیارات مخصوص امام حسین علیه السلام ، از جمله زیارت عاشورا ( رجوع کنید به ابن قولویه ، ص 328؛
طوسی ، 1411، ص 774) و زیارت وارث ( رجوع کنید به مفید، ص 95؛
طوسی ، همان ، ص 720) و چند زیارت دیگر ( رجوع کنید به کلینی ، ج 4، ص 576؛
ابن بابویه ، 1367ـ 1369 ش ، ج 3، ص 518؛
ابن قولویه ، ص 364)، در عباراتی چون «السلام علیک یا ثارَاللّه و ابنَثارِه » وارد شده است . همچنین شاعر بزرگ شیعی ، ابن رومی (متوفی 283؛
ج 2، ص 27)، در قصیدة بلندی که در رثای یحیی بن عمر (از نوادگان امام حسین علیه السلام که در 250 به فرمان حکومت وقت به شهادت رسید) سروده ، این تعبیر را به کار برده است (در بارة این قصیده رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی ، ص 420ـ429؛
عقّاد، ص 210ـ 215).

در مجموع ، لغویان و حدیث شناسان ، پنج وجه معنایی برای ثاراللّه ذکر کرده اند: اول آنکه ثار مصدر و مضافِ آن (اهل ) محذوف است ، در این صورت ثاراللّه یعنی کسی که شایستة آن است که خداوند خونخواهی او را بکند ( رجوع کنید به مجلسی ، ج 98، ص 151)، دوم آنکه ثار به معنای مفعولی (مثئور) است ، یعنی کشته شده ای که خونخواه دارد و ثاراللّه به کسی گفته می شود که خدا خونخواه اوست ( رجوع کنید به زمخشری ، همانجا)؛
سوم آنکه ثار به معنای مطلقِ خون در نظر گرفته شود، در این حالت ثاراللّه همانند تعبیراتی چون عین اللّه و یداللّه در معنای مجازی به کار رفته است ؛
وجه چهارم آنکه ثار تصحیف ثائر، و «ثاراللّه » مترادف «الثائرُلِلّه » است ، در این صورت ثاراللّه به معنای کسی است که در راه خدا و برای او خونخواهی کرده است (طُرَیحی ، ذیل «ثأر»؛
مجلسی ، همانجا) وجه پنجم آنکه ثار به معنای خونِطلب شده ، است ، در این صورت ، اضافه اش به اللّه از آن جهت است که خداوند ولیّ حقیقی این خون است . میرزاابوالفضل طهرانی (ص 163ـ164)، ضمن بیان این پنج وجه ، به ارزیابی آنها پرداخته است . وی قول نخست را به دلیل خلاف ظاهر بودن و قائل شدن به تقدیر نپذیرفته و احتمال دوم را، گر چه مانعی ندارد، به سبب عدم تصریح لغویان بعید دانسته و وجه سوم را به دلیل اینکه ثار به معنای خونِ قابلِ مطالبه و نه مطلق خون است ، دور از صواب شمرده است . در مورد وجه چهارم نیز معتقد است با وجود نسخه های صحیح ، قول به تصحیف در بارة این لفظ چندان پذیرفتنی نیست ، ضمن اینکه از نظر لغوی ( رجوع کنید به زمخشری ، همانجا) ثار به معنای ثائر استعمال می شود، لذا نیازی به قول به تصحیف نیست . از نظر وی قول پنجم ، که به گفتة او پیش از وی سابقه نداشته ، صحیح ترین و مناسب ترین وجه است .

در برخی احادیثِ امامان شیعه علیهم السلام ، که شامل تعلیم کیفیت زیارت مزار امام حسین علیه السلام است و تعبیر ثاراللّه در آنها به کار رفته ، مراد از این تعبیر نیز توضیح داده شده است . مضمون این روایات آن است که امام حسین علیه السلام «ثاراللّه فی الارض » است و خداوند، که خود منتقم خون اوست ، همة انسانها را دعوت به خونخواهی وی می کند و سرانجام اولیای امام حسین علیه السلام انتقام خون وی را خواهند گرفت (برای نمونه رجوع کنید به ابن قولویه ، ص 358، 360، 386؛
مجلسی ، ج 98، ص 148، 169). از اقوال ذکر شده در بارة مراد از «ثاراللّه » در این روایات ، آن است که خودِ آن حضرت به امر خدا در دوران رجعت ، انتقام خون خود و خاندانش را از دشمنانش خواهد گرفت ( رجوع کنید به مجلسی ، ج 98، ص 151؛
نراقی ، ص 300). به علاوه ، بر اساس حدیثی از امام صادق علیه السلام ، در آیة 33 سورة اسراء («...و مَن قُتِل مَظلوماً فَقَدْ جَعَلن'ا لِوَلیّهِ سُلْطاناً...») مراد از مظلوم ، امام حسین علیه السلام و مراد از ولیّ او امام قائم است که به خونخواهی آن حضرت قیام خواهد کرد ( رجوع کنید به کوفی ، ص 240؛
عیاشی ، ج 2، ص 290؛
مجلسی ، ج 44، ص 218). همچنین طبق احادیث دیگری هنگامی که فرشتگان با دیدن واقعة کربلا اندوهگین شدند و لب به اعتراض گشودند، خداوند به آنان بشارت داد که به وسیلة حضرت قائم از ظالمان به امام حسین علیه السلام انتقام خواهد گرفت ( رجوع کنید به کلینی ، ج 1، ص 465؛
ابن بابویه ، 1386، ج 1، ص 160؛
طوسی ، 1414، ص 418).

در دورة معاصر، علی شریعتی * (متوفی 1356 ش ) بیش از دیگران ، این تعبیر را مطمح نظر قرار داد. وی با توجه به مفهوم ثار در جامعه شناسی و فرهنگ عرب و جریان آن در تاریخ و فرهنگ شیعه ، میان این مفهوم و مفاهیم ثوره و وراثت پیوندی برقرار کرد که به نظر وی تفسیر کنندة فلسفة تاریخ اسلام و انسان از دید شیعی است . به گفتة او تمام داستان زندگی انسان از آدم و ماجرای هابیل و قابیل تا آخرالزمان و تحقق انتقام جهانی ، تلاش برای خونخواهی است ، همچنانکه سراسر تاریخ شیعه پر از خونریزیها و در نتیجه ثارهایی است که از هر نسل به نسل بعدی به ارث می رسد. اما تفاوت این ثارها با ثارهای دیگر نظیر آنچه در عصر جاهلیت رواج داشته ، آن است که اینها ثاراللّه اند. در این میان امام حسین علیه السلام ، که حلقه ای از زنجیر طولانی آدم علیه السلام تا آخرالزمان است ، وارث این خونهاست که خودش



نیز به صورت ثار (ثاراللّه ) در آمده است ( رجوع کنید به شریعتی ، ص 95ـ106). علی اکبربن محمدامین لاری در قرن سیزدهم رساله ای با نام شرح حدیث « یا ثارَاللّه و ابنَثارِه » نوشته که موضوع اصلی آن اثبات طهارت خون امامان و مباحثی در اثبات عصمت آنان است (حسینی اِشْکَوَری ، ج 11، ص 99ـ100).

---

منابع :
(1) ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث والاثر ، چاپ صلاح بن محمدبن عویضه ، بیروت 1418/1997؛
(2) ابن بابویه ، علل الشرایع ، نجف 1386/1966، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(3) همو، کتاب من لایحضره الفقیه (ترجمه و متن )، ترجمة محمدجواد غفاری ، صدر بلاغی ، و علی اکبر غفاری ، قم 1367ـ1369 ش ؛
(4) ابن رومی ، دیوان ، چاپ عبدالامیر علی مهنا، بیروت 1411/ 1991؛
(5) ابن طاووس ، اقبال الاعمال ، چاپ جواد قیومی اصفهانی ، قم 1414ـ1416؛
(6) ابن فارس ؛
(7) ابن قولویه ، کامل الزیارات ، چاپ جواد قیومی ، قم 1417؛
(8) ابن منظور؛
(9) ابن نما، ذوب النضار فی شرح الثار ، چاپ فارس حسون کریم ، قم 1416؛
(10) ابوالفرج اصفهانی ، مقاتل الطالبیین ، چاپ کاظم مظفر، نجف 1385/1965، چاپ افست قم 1405؛
(11) جوادعلی ، المفصّل فی تاریخ العرب قبل الاسلام ، بغداد 1413/ 1993؛
(12) اسماعیل بن حماد جوهری ، الصحاح : تاج اللغة و صحاح العربیة ، چاپ احمد عبدالغفور عطار، قاهره 1376، چاپ افست بیروت 1407؛
(13) حسّان بن ثابت ، دیوان ، چاپ ولید عرفات ، لندن 1971؛
(14) احمد حسینی اشکوری ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة عمومی حضرت آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی ، قم 1354ـ1376 ش ؛
(15) محمودبن عمر زمخشری ، اساس البلاغة ، مصر 1972ـ1973؛
(16) علی شریعتی ، حسین وارث آدم ، تهران 1381 ش ؛
(17) فخرالدین بن محمد طریحی ، مجمع البحرین ، چاپ احمد حسینی ، تهران 1362 ش ؛
(18) محمدبن حسن طوسی ، الامالی ، قم 1414؛
(19) همو، مصباح المتهجد ، بیروت 1411/ 1991؛
(20) ابوالفضل بن ابوالقاسم طهرانی ، شفاءالصدور فی شرح زیارة العاشور ، تهران 1376 ش ؛
(21) عباس محمود عقاد، ابن الرومی : حیاته من شعره ، مصر 1376/1957؛
(22) محمدبن مسعود عیاشی ، کتاب التفسیر ، چاپ هاشم رسولی محلاتی ، قم 1380ـ1381، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(23) کلینی ؛
(24) فرات بن ابراهیم کوفی ، تفسیرفرات الکوفی ، چاپ محمدکاظم محمودی ، تهران 1410/1990؛
(25) مجلسی ؛
(26) محمدبن محمد مرتضی زبیدی ، تاج العروس من جواهر القاموس ، چاپ علی شیری ، بیروت 1414/1994؛
(27) محمدبن محمد مفید، کتاب المزار ، چاپ محمدباقر موحدی ابطحی ، قم 1409؛
(28) الموسوعة الفقهیة ، ج 15، کویت : وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیة ، 1408/ 1988؛
(29) محمدمهدی بن ابی ذر نراقی ، مشکلات العلوم ، چاپ حسن نراقی ، تهران 1367 ش .

/ مهرداد عباسی /