ثابتِ اللّه آبادی ، میرمحمد افضل ، شاعر قرن یازدهم و دوازدهم . اصلش از بدخشان بود (واله داغستانی ، ص 103؛ مصحفی همدانی ، ص 19؛ سامی ، ذیل «ثابت ، میرمحمد افضل »). جمعی از تذکره نویسان زادگاه او را اللّه آباد و بعضی دهلی یا اکبرآباد ذکر کرده اند، ولی نسبت اللّه آبادی در پایان نامش ، در بیشتر تذکره ها، احتمال انتساب او را به اللّه آباد تقویت می کند ( رجوع کنید به مصحفی همدانی ، همانجا؛ حسینی سنبهلی ، ص 80؛ آذربیگدلی ، ص 376؛ خلیل ، ج 1، ص 154). ثابت از سادات بود (خوشگو، ص 222) و نیای او میرضیاءالدین حسین بدخشانی ، مشهور به اسلام خان و متخلص به والا، از صاحب منصبان عهد عالمگیر اورنگ زیب (حک : 1069ـ 1118) بود (خوشگو؛ خلیل ، همانجاها؛ صفا، ج 5، بخش 2،

ص 1398). وی تحصیلات ابتدایی را در اللّه آباد به پایان برد و در همانجا با علوم و فنون مرسوم روزگار خویش آشنا شد و در فقه و کلام و حدیث نیز مهارت یافت (خلیل ، همانجا؛ گوپاموی ، ص 134؛ هدایت ، ص 65). پدرانش سنّی مذهب بودند، ولی ثابت با خوابی که در اوایل جوانی دید، مذهب تشیع را برگزید و کتابهایی در اثبات امامت با نثری لطیف و سنجیده تألیف کرد (خوشگو، ص 223؛ خلیل ، همانجا).

ثابت فردی فاضل و با کمال بود و حاکمان زمان ، او را

به سبب علم و فضلش تعظیم و تکریم می کردند (گوپاموی ؛ مصحفی همدانی ، همانجاها). وی در اواخر عمر گوشه نشینی اختیار کرد و به عبادت مشغول شد (خوشگو، ص 223؛

صدیق حسن خان ، ص 103؛ خلیل ، همانجا). گویا در دهلی جمعی از درویشان مرید وی بوده اند (واله داغستانی ؛ هدایت ، همانجاها).

ثابت در میان شعرای معاصرش به شعردانی و فهم شعر



مشهور بود. او را «کلیم روزگار» و «عرفی وقت » و «سَحبان هند» نامیده اند (خوشگو، همانجا؛ آقابزرگ طهرانی ، ج 9، قسم 1، ص 181). وی در سرودن قصیده های طولانی سرآمد بود، مثلاً قصیده ای 450 بیتی به نام شهاب ثاقب دارد که در آن از مدعیان سخنوری انتقاد، و از به کار بردن الفاظ غریب و نامأنوس در اشعارش دفاع کرده است (آزاد بلگرامی ، ص 203؛ خلیل ، همانجا؛ صفا، ج 5، بخش 2، ص 1399). او قصایدی غرّا در مدح ائمه علیهم السلام و شرح حوادث کربلا و مصائب امام حسین به روش مقبل اصفهانی (متوفی 1157) سروده است ، ولی به سبب صنعت پردازی و تلاش تکلف آمیز برای ایراد معانی تازه ، اشعارش روانی مرثیه های مقبل را ندارد (خلیل ، همانجا). نسخه ای از دیوان ثابت به شمارة 274 در موزة بریتانیا موجود است که شامل قصایدی در مدح امامان و مثنویهایی با موضوع کربلا و حوادث آن است و غزلیات ، رباعیات ، قطعات و مخمسات ثابت را نیز در بر دارد. این نسخه را شخصی به نام بندعلی ، استنساخ و به مولوی محمدپناه تقدیم کرده است (ریو ، ج 2، ص 709)

خوشگو (همانجا) که تذکره نویس معاصر ثابت بوده و نیز علی ابراهیم خلیل (همانجا)، مرگ ثابت را در 1152 در پنجاه سالگی و در جهان آباد ذکر کرده اند و خوشگو (همانجا) مادّه تاریخ «ثابت مرده » را در تاریخ وفات او ساخته است . لیکن برخی ( رجوع کنید به واله داغستانی ، ص 104؛ حسینی سنبهلی ؛ مصحفی همدانی ، همانجاها؛ اعتماد مقدّم ، ص 53) تاریخ وفات ثابت را 13 ربیع الاول 1151 آورده اند.

ثابت فرزندی به نام میرمحمدعظیم متخلص به ثبات داشت که در اللّه آباد به دنیا آمد و تحصیلاتش را همانجا به پایان رساند (مصحفی همدانی ؛ خلیل ، همانجاها). ثبات در زمان حیات پدرش چندان ذوقی در شعر و نثر از خود نشان نمی داد ولی بعد از وفات او از شاعران نامدار عصر خود شد. وی طبعی موزون و حافظه ای بسیار قوی داشت و سخنانش از فصاحت و بلاغت برخوردار بود (همانجاها؛ گوپاموی ، ص 136). به گفتة واله داغستانی (ص 104ـ 105)، ثبات شب و روز را صرف شعر و شاعری می کرد و گاه برای اصلاح اشعارش به او مراجعه می کرد. وی در تحریر تذکرة ریاض الشعراء به واله کمک کرده است . همچنین واله داغستانی (همانجا) از دیوان چهارهزار بیتی ثبات سخن گفته و اشعار ثبات را به بکر بودن و داشتن مضمونهای نو ستوده است .

---

منابع :
(1) لطفعلی بن آقاخان آذربیگدلی ، آتشکدة آذر ، چاپ جعفر شهیدی ، چاپ افست تهران 1337 ش ؛
میرغلامعلی بن نوح آزاد بلگرامی ،

(2) سروآزاد ، چاپ سنگی کانپور1876، میکرو فیلم فرهنگستان زبان و ادب فارسی ؛
(3) آقابزرگ طهرانی ؛
(4) طلعت اعتماد مقدّم ، تذکرة طلعت : مجموعة نغمه های پراکنده ، تهران 1339 ش ؛
(5) میرحسین دوست حسینی سنبهلی ، تذکرة حسینی ، لکهنو 1292؛
(6) علی ابراهیم خلیل ، تذکرة صحف ابراهیم ، نسخة عکسی موجود در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ش 2974؛
(7) بندربن داس خوشگو، سفینة خوشگو ، دفتر3: تذکرة شعرای فارسی ، چاپ سیدشاه محمد عطاءالرحمان عطاکاکوی ، پتنه 1378/1959؛
(8) شمس الدین بن خالد سامی ، قاموس الاعلام ، چاپ مهران ، استانبول 1306ـ1316/1889ـ 1898؛
(9) صدیق حسن خان ، شمع انجمن ، بهوپال 1923؛
(10) ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، ج 5، بخش 2، تهران 1364 ش ؛
(11) محمد قدرت اللّه گوپاموی ، کتاب تذکرة نتایج الافکار ، بمبئی 1336 ش ؛
(12) غلام بن ولی محمد مصحفی همدانی ، عقد ثریا: تذکرة فارسی گویان ، چاپ عبدالحق ، اورنگ آباد دکن 1934؛
(13) علیقلی بن محمدعلی واله داغستانی ، ریاض الشعراء ، نسخة خطی کتابخانة ملی ملک ، ش 4301؛
(14) رضاقلی بن محمد هادی هدایت ، تذکرة ریاض العارفین ، چاپ مهرعلی گرکانی ، تهران ( 1344 ش ) ؛


(15) Charles Rieu , Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum , London 1966.

/ رقیه رسولی /