تیه (یا فَحصُالتیه ) ، نامی که در منابع اسلامی برای بیابانی به کار رفته است که مرز فلسطین و مصر را تشکیل می دهد و صحرای سینا را در بر می گیرد. نام آن در قرآن کریم ذکر نشده است (در سورة مؤمنون ، آیة 20، برای شبه جزیرة سینا، کلمة طورسینا و در سورة بقره ، آیات 63 و 93 و در

نساء، آیة 154، کلمة طور به کار رفته ) اما کلمة تیه احتمالاً از فعل یَتیهُونَ (آشفته و سرگردان اند؛
مائده : 26) مشتق شده است . این فعل در بارة بنی اسرائیل به کار رفته است که به علت امتناع از فرمان موسی ، مبنی بر وارد شدن به سرزمین مقدّس ، خداوند آنها را به سرگردانی در صحرای سینا محکوم کرد.

جغرافیدانان مسلمان ، بر همین اساس ، صحرای سینا را صحرای بنی اسرائیل نیز خوانده اند. در این بیابان قلعه ای به همین نام وجود داشته است (دوگینی ، ص 31). دربخش شرقی آن «وادی التّیه » واقع است (کاترمر ، ج 1، ص 186). بیابان تیه ، که جنوبیترین بخش فلسطین را تشکیل می داد، چهل فرسخ طول و تقریباً همان قدر عرض داشت و از منطقة جِفار (ناحیة الفَرَماء/ فرماء، اَلْعَریش و الوَرّادَه / وراده ) تا کوههای سینا (طورسینا) گسترده بود (اصطخری ، ص 53؛
ابن حوقل ، ص 158). از مغرب به استان ریف

مصر (ماسپرو و وید ، ص 101ـ102) و از مشرق به اورشلیم و جنوب فلسطین محدود می شد. بنا به توصیف جغرافیدانان مسلمان ، این ناحیه از سنگلاخ و خاک شنی به وجود آمده ، دارای شوره زارها، تپه های سرخ ماسه سنگی ، تعدادی نخل و چشمه بود. دمشقی در مناطق بیابانی تیه بنی اسرائیل ، به شهرهای یهودی قادِس (قادش برنئه ) حویرک ، الخَلَصَه (الوسا )، الخَلوص (لیسا )، ( بئر ) السَّبْع * (بئرشِبع ) و المَدوره اشاره کرده است (ص 213). او تیه را جزو مناطق پادشاهی کَرَک ، سرزمینهایی که روزگاری به رنودو شاتیون تعلق داشته ، ذکر نموده است . از بیابان تیه جاده ای از طریق عقبة بُساق به ایله می رفت (یاقوت حموی ، ج 1، ص 610). این جاده را نخست برای کاروان زائران عهد خُمارَوَیه ( بن احمد طولون ) ، از حکّام طولونی (حک : 270ـ282) باز کردند. از ایله ، از میان بیابان ، به دریای فَران ، دو منزل راه سواره بود. در 652، که مملوکهای بحری از قاهره گریختند، گروهی از آنها پنج روز در بیابان سرگردان شدند و در روز ششم شهر بزرگ متروکی با دیوارها و تالارهای مرمر یافتند که در شن مدفون شده بود. آنان ظروف و جامه هایی یافتند اما این اشیا به محض تماس ، بر اثر پوسیدگی ، فرو ریختند. در آنجا آب انباری با آب خنک نیز وجود داشت . روز بعد، وقتی به کَرَک رسیدند و برای خرید، دینارهایی را که در شهرِ مدفون یافته بودند پرداختند، دریافتند که سکه ها متعلق به زمان حضرت موسی علیه السلام و از «شهر سبز بنی اسرائیل » بوده است (مقریزی ، ج 1، ص 213).

جادة بازرگانی و نظامی از قاهره به سوریه در اوقات معمولی بدون برخورد با بیابان تیه ، از جِفار می گذشت و فقط زمانی که این جاده با اشغال فرانکها قطع شد، راه مستقیم از بیابان اهمیت سوق الجیشی خاصی پیدا کرد، همانطور که در جنگ صلاح الدین و بنای قلعة صدر (امروزه قلعة جندی ) مشاهده می شود.

---

منابع :
(1) علاوه بر قرآن ؛
(2) ابن حوقل ؛
(3) ( ابن عبدالحق ، مراصدالاطّلاع ، چاپ علی محمد بجاوی ، بیروت 1412/ 1992، ج 1، ص 288ـ289؛
(4) محمدبن محمد ادریسی ، کتاب نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق ، بیروت 1409/1989، ج 1، ص 347ـ 348، 376 ) ؛
(5) اصطخری ؛
(6) محمدبن ابی طالب دمشقی ، کتاب نخبة الدهر فی عجائب البرّ و البحر ، چاپ مرن ، لایپزیگ 1923، چاپ افست بغداد ( بی تا. ) ؛
(7) مقدسی ، ص 209ـ210؛
(8) ( احمدبن علی مقریزی ، کتاب المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الا´ثار، المعروف بالخطط المقریزیة ، بولاق 1270، چاپ افست قاهره ، بی تا. ) ؛
(9) یاقوت حموی ؛


(10) J. Barthoux, "Description d'une forteresse de Saladin ", dإcouverte au Sinaف Syria , 3 (1922), 44-57;
(11) De Guignes, Perle des merveilles , in Notices et extraits , II, 31;


(12) M. Gaudefroy-Demombynes, La Syrie ب l'إpoque des Mamelouks , Paris 1923, 6, 8, 129;
(13) R. Hartmann, "Die Strasse von Damaskus nach Kairo", ZDMG , 64 (1910);
(14) G. Le Strange, Palestine under the Moslems, London 1890, 27-30;
(15) J. Maspإro and G. Wiet, in Mإmoires Publiإs par les membres de l'Institut franµais d'archإologie orientale du Caire , XXXVI , 62;
(16) A. Miquel, Ah ¤san at- taqa ¦s  ¦m... La meilleure rإpartition pour la connaissance des provinces , Damascus 1963, 150 n. 30, 189;
(17) Quatremةre, Mإmoire sur l'ـgypte ;
(18) R. Weill, La presqu ف رle du Sinai, in Bibl. de l'إcole des haut. إtud ., CLXXI , 1908, 114-116 and passim;
(19) G. Wiet, "Les inscriptions de la Qal'ah Guindi", Syria , 3 (1922), 58-65, 145-152.

/ ا. هونیشمان ( د.اسلام ) /















,N.Y.1989,p.58 Asia central of cities fabled V.E.Gippenreiter,



















ش ؛
ابوالحسن بستی ، « ( رساله در شرح لااله الااللّه ) »، در نصراللّه پورجوادی ، زندگی و آثار شیخ ابوالحسن بستی ، تهران 1364 ش ؛
علی بلوکباشی ، «مفاهیم و نمادگارها در طریقت قادری »، مردم شناسی و فرهنگ عامة ایران ، ش 3 (زمستان 1356)؛
رضا پورجوادی ، «کتابشناسی آثار جلال الدین دوانی »، معارف ، دورة 15، ش 1 و 2 (فروردین ـ آبان 1377)؛
نصراللّه پورجوادی ، سلطان طریقت : سوانح زندگی و شرح آثار خواجه احمد غزالی ، تهران 1358 ش ؛
مرتضی تیموری ، «فهرست نسخه های خطی کتابخانة مرحوم محمدباقر الفت اصفهانی »، نامة بهارستان ، سال 1، ش 2، دفتر 2 (پاییز و زمستان 1379)؛
عبدالرحمان بن احمد جامی ، بهارستان و رسائل جامی ، چاپ اعلاخان افصح زاد، محمدجان عمراف ، و ابوبکر ظهورالدین ، رسالة 10: رسالة سر رشته ( = رساله در مراقبه و آداب ذکر )، تهران 1379 ش ؛
امیرحسین بن امیر عالم حسینی هروی ، کتاب کنزالرموز ، چاپ جلیل مسگرنژاد، در معارف ، دورة 5، ش 1 (فروردین ـ تیر 1367)؛
محمدبن علی حکیم ترمذی ، رساله لااله الااللّه ، در

Paul Nwyia, Al-H ¤ak  ¦m al-Tirmid ¢  ¦et le La ¦ila ¦ha illa Alla ¦hu , Beirut 1976;


دهخدا؛
روزبهان بقلی ، شرح شطحیات ، چاپ هانری کوربن ، تهران 1360 ش ؛
مجدودبن آدم سنایی ، دیوان ، چاپ مدرس رضوی ، تهران ?( 1354 ش ) ؛
اسماعیل شفق ، « ' جاروی لا ، : سخنی در بارة یک اصطلاح عرفانی »، نشردانش ، سال 18، ش 4 (زمستان 1380)؛
عبداللّه بن محمد عین القضاة ، تمهیدات ، چاپ عفیف عسیران ، تهران ?( 1341 ش ) ؛




احمدبن محمد غزالی ، سوانح ، چاپ نصراللّه پورجوادی ، تهران 1359 ش ؛
محمدبن محمد غزالی ، احیاء علوم الدین ، قاهره ?( 1377/ 1957 ) ؛
محمود فاضل ، « ( در بارة ) اسکندریه یا رساله در اصول دین ، برابر اعتقاد جمهور متشرعه و تأویل آن بر مشرب صوفیه و حکما تألیف علامه میرسید شریف گرگانی »، در محقق نامه : مقالات تقدیم شده به استاد دکتر مهدی محقق ، به اهتمام بهاءالدین خرمشاهی و جویا جهان بخش ، ج 2، تهران : سینانگار، 1380 ش ؛
حمید فرزام ، تحقیق در احوال و نقد آثار و افکار شاه نعمت اللّه ولی ، تهران 1374 ش ؛
مبارکشاه بن حسین مرورودی ، رحیق التحقیق ، چاپ نصراللّه پورجوادی ، تهران 1381 ش ؛
احمدبن عمر نجم الدین کبری ، فوائح الجمال و فواتح الجلال ، ترجمة محمدباقر ساعدی خراسانی ، چاپ حسین حیدرخانی مشتاقعلی ، تهران 1368 ش ؛
عبداللّه بن محمد نجم رازی ، مرصاد العباد ، چاپ محمد امین ریاحی ، تهران 1352 ش الف ؛
همو، مرموزات اسدی در مزمورات داودی ، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی ، تهران 1352 ش ب ؛
نعمت اللّه ولی ، رساله های حضرت سیدنورالدین شاه نعمت اللّه ولی قدّس سرّه ، ج 1، چاپ جواد نوربخش ، رسالة 22: خلوت ، تهران 1355 ش ؛
مهدی ولائی ، فهرست کتب خطی کتابخانة آستان قدس رضوی ، ج 11، مشهد 1364 ش .

/ رضا پورجوادی /