responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4196

 

تئودوسیوس ، ریاضیدان و ستاره شناس یونانی قرن اول پیش از میلاد، که ترجمة آثارش به عربی و از این زبان به چند زبان دیگر، تأثیر مهمی در تاریخ ریاضیات دورة اسلامی داشته است . در > فرهنگ جنوب < (ج 2، ص 693) تئودوسیوس ، فیلسوف معرفی شده است .

نام او در منابع دورة اسلامی به صورتهایی چون ثاوذوسیوس ، ثاذوسیوس و تاودوسیوس نیز آمده است . بر اساس آنچه در کتاب > فرهنگ جنوب < (همانجا) ذکر شده است ، بسیاری (از جمله اشتاین شنایدر ، 1960، ص 343) او را اهل تریپولی (طرابلس غرب ، در لیبی ) می دانستند اما بر اساس نوشتة استرابون (ج 5، ص 465ـ467)، وی اهل بیتینیا (شهر باستانی آسیای صغیر در ساحل دریای سیاه و مرمره ) بوده و ازینرو به تئودوسیوس بیتینیایی نیز مشهور است ( رجوع کنید به سارتون ، ج 1، ص 211؛
زندگینامة علمی دانشوران ، ذیل "Theodosius of Bithynia" ).

آثار تئودوسیوس در قرن سوم و در جریان نهضت ترجمه ، به عربی ترجمه شد ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) اما چون وی در میان مسلمانان به عنوان ریاضیدان و ستاره شناسی بلندپایه شهرت نداشت ، در آثار مهمترین تراجم نویسان اسلامی آگاهیهای منسجمی از زندگی او نیامده است . ابن ندیم (ص 328) فقط از آثار او نام برده و قِفْطی (ص 108) اگرچه او را ساکن اسکندریه و در روزگاری پس از دورة زندگی بطلمیوس دانسته ، آثار تئودوسیوس را به اشتباه به دو شخص متفاوت ، ثاذوسیوس و ثیوذوفروس ، نسبت داده ، که فقط صورت نخست صحیح است . آثار ریاضی و نجومی تئودوسیوس که به عالم اسلام انتقال یافته ، تحت تأثیر آرای چند تن از دانشمندان یونانی پیش از او، از جمله اقلیدس و ارشمیدس (هیث ، ج 2، ص 246ـ247) و ائودوکسوس و آوتولوکوس (اوطولوقس )، بوده است . مطالب کتاب الاُکَر ، بویژه با مطالب کتاب ظاهرات فلک اقلیدس و کرة متحرکة آوتولوکوس مطابقت دارد (سزگین ، ج 5، ص 154). نظام ستاره شناسی در این آثار، بر پایة آرای ائودوکسوس بوده (همانجا، به نقل از تسیگلر ) اما نظم آنها اقلیدسی است ؛
یعنی ، قضایایی که طرح آنها لازم بوده یکی یکی ذکر و اثبات شده است . چون تئودوسیوس بسیار تحت تأثیر آوتولوکوس بوده و از طرفی ، در کتاب الاکر خود برهانهای قضایایی را آورده که در کرة متحرکه آوتولوکوس از آنها

ذکری نشده ، شاید بتوان نتیجه گرفت که آوتولوکوس در بارة اثبات این قضایا کتابی داشته که تئودوسیوس از آن استفاده کرده ولی به دست ما نرسیده است (پاولی ، ج 2، بخش 2، ستون 2602ـ2603).

در دورة نهضت ترجمه از تئودوسیوس چهار کتاب به عربی ترجمه شد که در صحت انتساب سه فقره از آنها به او تردیدی نیست . این کتابها عبارت اند از: کتاب الاکر ، کتاب المساکن و کتاب الایام و اللیالی ، که هر سه از متوسطات * اند.از میان آنها، کتاب الاکر بیش از همه موردتوجه ریاضیدانان دورة اسلامی واقع شده و از سایر متوسطات مهمتر بر شمرده می شده است (ابن عبری ، ص 77)؛
ازینرو، تئودوسیوس را «صاحب اکر» نیز خوانده اند (برای نمونه رجوع کنید بهابن صاعد اندلسی ، ص 180). نصیرالدین طوسی ، که تحریرهایی از هر سه اثر فراهم کرده ( رجوع کنید بهج 1، تحریر المساکن ، ص 2، تحریر الاکر ، ص 2؛
نیز رجوع کنید بهکراوزه ، ص 443)، نوشته است که این آثار از یونانی به عربی ترجمه شده اند. این نظر پذیرفتنی است ، چون مترجم آنها قُسطابن لوقا بوده که به زبان یونانی تسلط داشته است . به نوشتة نصیرالدین طوسی (ج 1، تحریر الاکر ، همانجا)، معتضد باللّه (حک : 279ـ289)، شانزدهمین خلیفة عباسی ، دستور ترجمة کتاب الاکر را داد و قسطابن لوقا تا شکل پنجم از مقالة سوم آن را به عربی ترجمه کرد، اما کار نیمه تمام ماند و مترجم دیگری کار را به پایان برد و ثابت بن قُرّه کل آن را تصحیح کرد. بر اساس دست نویسی دیگر از این کتاب (متعلق به زمانی پیش از نگارش تحریر الاکر نصیرالدین طوسی )، حُنین بن اسحاق ، از مترجمان سرشناس دورة اسلامی ، نیز این کتاب را ترجمه کرده است (تئودوسیوس ، گ 22 پ ؛
نیز رجوع کنید به کراوزه ، ص 444).

کتاب الاکر رساله ای در بارة ابتدایی ترین مسائل هندسة کروی و دارای سه مقاله و 59 شکل است . مقالة اول آن با 21 شکل ، به تعاریف کلی هندسة کروی (حدود) اختصاص دارد. مقالة دوم ، با 23 شکل ، به بحث در بارة روابط دوایر عظیمه و صغیره می پردازد و در مقالة سوم ، با 14 شکل ، بحث در بارة قطاعهایی است که از برخورد دوایر نسبت به هم بر روی کره پدید می آیند. به گفتة نصیرالدین طوسی (ج 1، تحریرالاکر ، همانجا) در بعضی از نسخه های کتاب یک شکل کم بوده است .

موضوع کتاب المساکن ، آموزش مسائل پایة جغرافیای ریاضی و نجوم کروی ، در یک مقاله و 33 شکل ، است و در آن در بارة مبادی پدیده های نجومی ، چون موضوع ستارگان ابدی الظهور در روی زمین ، بحث شده است . این کتاب ، کوچکترین رساله از مجموع رساله های سه گانة تئودوسیوس است که به عربی ترجمه شده است .

کتاب الایام و اللیالی ، که اللیل و النهار نیز معرفی شده ( رجوع کنید بهنصیرالدین طوسی ، ج 1، تحریر الایام و اللیالی ، ص 2)، رساله ای در بارة نسبت بین طول روز و شب و بعضی مسائل پایة زمان سنجی در نجوم ، در 2 مقاله و 33 شکل ، است . مقالة اول این کتاب 12 شکل و مقالة دوم آن 21 شکل دارد. در این رساله تئودوسیوس به بررسی چگونگی بروز اختلاف بین طول روزهای سال در یک دوره پرداخته و دلایل این اختلاف را بر شمرده است . کتاب چهارم ، المرایاالمحرقة است که در صحت انتساب آن به تئودوسیوس تردید وجود دارد.

ابوریحان بیرونی (ص 147) در شرحِ گونه های مختلف اسطرلاب ، از کتاب الاکر تئودوسیوس یاد کرده و قطب الدین شیرازی نیز (ص 284) در بحث در بارة اوج و حضیض خورشید به کتاب المساکن او اشاره کرده است . روی هم رفته سهم مؤثر تئودوسیوس در انتقال مباحث کلی و پایه ای بعضی علوم دقیقه به عالم اسلام ، از جمله هندسة کروی ، بویژه به سبب اهمیت تحریرهایی که نصیرالدین طوسی از نوشته های او پدید آورد که در نهادهای آموزشی علوم اسلامی تدریس می شدند و نیز استمرار تهیة این بازنویسیها به وسیلة دانشمندان پس از طوسی ، بسیار شایان تأمل است .

در دورة اسلامی بر آثار تئودوسیوس شرحهایی نوشته شد. ابن ابی اُصَیبِعَه (ج 1، ص 213) از شرحی نام برده که یعقوب بن اسحاق کِنْدی بر کتاب المساکن برای فرزندش احمد نوشت ، اما این شرح باقی نمانده است . بر کتاب الاکر نیز شرح مختصری نوشته شده است ( رجوع کنید به سزگین ، ج 5، ص 155). این شرح در مجموعة کوچکی ، شامل چند حاشیة مختصر بر کتابهای ترجمه شدة ریاضی از جمله کتاب المُعْطَیات و ظاهرات الفلک اقلیدس ، آمده است . هر یک از رساله های کوچک این مجموعه عنوان مُدَّعیات دارند (از جمله ، مدعیات اکر ثاوذوسیوس مع مصادراتها ، گ 8 پ ).

ترجمه های لاتینی آثار تئودوسیوس ، در قرون وسطا، از دو طریق به وجود آمدند: ترجمة مستقیم از یونانی و ترجمه از عربی . از میان آثار او، کتاب فی الایام و اللیالی را کفراد دازوپودیوس ، دانشمند سوئیسی (متوفی 1009/1600)، از یونانی به لاتینی ترجمه کرد و در 980/1572 با عنوان

De Diebue et noctibus به چاپ رساند (کارمودی ، 1960، ص 221). کتاب المساکن را نیز گراردوس کرمونایی با

عنوان De Habitationbus از عربی به لاتینی ترجمه کرد، اما این کتاب طی قرون دهم تا دوازدهم / شانزدهم ـ هجدهم و در دوره ای که آثار متعددی از کتابهای ترجمه شده از زبان عربی در اروپا به چاپ می رسید، چاپ نشد (اشتاین شنایدر، 1960، ص 344؛
کارمودی ، 1960، ص 219). از کتاب الاکر دست کم دو ترجمه در دست است ولی در مورد مترجمان آنها اتفاق نظر وجود ندارد. بسیاری (از جمله ، میلاس والیکروزا ، ص 208؛
اشتاین شنایدر، 1960، همانجا)، این ترجمه ها را به پلاتوی تیولیایی * یا گراردوس کرمونایی نسبت می دهند اما از آنجا که در قرن ششم / دوازدهم و پیش از ترجمة گراردوس کرمونایی ، از شرح آدلارد/ ادلارد باثی ، فیلسوف ، ریاضیدان و مترجم مشهور انگلیسی ، بر کتاب الاکر یاد شده (هسکینز ، ص 31)، تأیید می شود که این کتاب ، پیش از ترجمة گراردوس ، به لاتینی ترجمه شده است . ترجمة پلاتوی تیولیایی با عنوان Spherica Teodosii ، در 924/ 1518 در ونیز و در 965/ 1558 در پاریس به چاپ رسید (حایک ، ص 233؛
برای آگاهی بیشتر در بارة ترجمه های لاتینی این کتاب رجوع کنید بهکارمودی ، 1956، ص 22؛
همو، 1960، ص 217؛
میلاس والیکروزا، ص 208ـ 211). در قرن هفتم / سیزدهم ، موسی بن ساموئل بن تِبّون ، مشهور به ابن تِبّون (متوفی 682/ 1283)، کتاب الاکر را از عربی به عبری ترجمه کرد (اشتاین شنایدر، 1956، ص 344، 1062).

بازنویسی نصیرالدین طوسی از آثار تئودوسیوس ، که به یکی از مهمترین آثار ریاضی ـ نجومی عصر او تبدیل شد (برای آگاهی از این بازنویسیها رجوع کنید به تحریر * )، در 651 (زمان تحریر الاکر ) و 653 (زمان تحریر المساکن و تحریر الایام و اللیالی ) صورت گرفت (مدرس رضوی ، ص 354، 357، 363). نصیرالدین طوسی در این تحریرها توضیحاتی به اصل کتاب افزوده است . بیشترین توضیحها در تحریر الاکر (برای نمونه رجوع کنید بهص 42ـ46) آمده است . از این تحریرها، نسخه های خطی متعددی باقی مانده است (برای آگاهی نسخ خطی آنها در خارج از ایران رجوع کنید بهسزگین ، ج 5، ص 154ـ 155؛
برای نسخ خطی این آثار در ایران رجوع کنید بهفکرت ، ص 106، 108ـ109؛
خیراندیش ، ص 91ـ97). نفیسترین مجموعة این تحریرها یک سال پیش از فوت نصیرالدین طوسی کتابت شده است ( رجوع کنید بهدانش پژوه و منزوی ، بخش 3، ص 331ـ333). این تحریرها دوبار به چاپ رسیده اند: تحریر الاکر و تحریر کتاب المساکن در 1304 در تهران چاپ سنگی شدند، و در 1309ـ1310 ش نیز در حیدرآباد هند تحریر هر سه اثر تئودوسیوس به چاپ رسید. بین آثار تئودوسیوس در این دو چاپ اختلافهای اندکی وجود دارد.

تحریرالاکر نصیرالدین طوسی به دفعات به فارسی ترجمه شده است ، از آن جمله است : ترجمة غلامحسین طوسی ، با نام رایض النفوس (استوری ، ج 2، بخش 1، ص 2؛
منزوی ، ج 4، ص 2685) و ترجمة ملامهدی نراقی (منزوی ، ج 4، ص 2606). تحریرالمساکن را نیز تفضل حسین خان لکهنوی به فارسی بر گردانده است (کنتوری ، ص 120). تحریرالاکر را در اوایل قرن دوازدهم / هجدهم ، مترجمی به نام نایاناسو کهوپادیایه به سنسکریت ترجمه نمود (پینگری ، ص 628). محمدباقربن زین العابدین یزدی بر کتاب تحریرالاکر حاشیه ای نوشته است (قربانی ، ص 441) که آن را شرح نیز معرفی کرده اند ( رجوع کنید بهسزگین ، ج 5، ص 155).

محیی الدین یحیی بن ابی الشکر مغربی از کسانی است که پس از نصیرالدین طوسی کتاب الاکر را بازنویسی کرد. وی در قرن هفتم تحریری با عنوان تهذیب از این کتاب فراهم نمود ( رجوع کنید بهمحیی الدین مغربی ، گ 30 پ ؛
نیز رجوع کنید به دسلان ، ص 437؛
اشتاین شنایدر، 1960، ص 344). بازنویسی محیی الدین نیز، همانند تحریر نصیرالدین طوسی ، عموماً شامل یادداشتهایی با عنوان فصل است که بسیار کمتر از یادداشتهای نصیرالدین طوسی ، به کتاب افزوده شده است . از بازنویسی محیی الدین چند نسخة خطی باقی مانده است ( رجوع کنید به سزگین ، همانجا). کارا دو وو (ص 287ـ 295) این بازنویسی را بر اساس نسخه ای که در کتابخانة ملی فرانسه موجود است ( رجوع کنید بهسلان ، همانجا) بررسی کرده و شرحی کلی در بارة آن نوشته است . تقی الدین محمدبن معروف ، مشهور به تقی الدین راصد * ، نیز در قرن دهم تحریری از کتاب الاکر تهیه کرده بوده که باقی نمانده است (قربانی ، ص 201).

متن عربی المرایا المحرقة منسوب به تئودوسیوس موجود نیست (سزگین ، ج 5، ص 156). گراردوس کرمونایی آن را به نام Liber Tidei de speculis به لاتینی ترجمه نموده است . در این ترجمه ، مؤلف اثر، پسر تئودوسیوس و نه خود او، دانسته شده است (حایک ، ص 101).


منابع :
(1) ابن ابی اصیبعه ، کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء ،چاپ امرؤالقیس بن طحان ( آوگوست مولر ) ، کونیگسبرگ و قاهره 1299/1882، چاپ افست انگلستان 1972؛
(2) ابن صاعد اندلسی ، التعریف بطبقات الامم : تاریخ جهانی علوم و دانشمندان تا قرن پنجم هجری ، چاپ غلامرضا جمشیدنژاد اول ، تهران 1376 ش ؛
(3) ابن عبری ، تاریخ مختصر الدول ، چاپ انطون صالحانی یسوعی ، لبنان 1403/1983؛
(4) ابن ندیم ؛
(5) ابوریحان بیرونی ، استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاصطرلاب ، چاپ محمداکبر جوادی حسینی ، مشهد 1380 ش ؛
(6) تئودوسیوس ، کتاب الاکر ، نسخة خطی کتابخانة لیدن ، ش 2ر1031، میکروفیلم کتابخانة بنیاد دایرة المعارف اسلامی ؛
(7) سیمون حایک ، تعربت ... و تغربت ، او، نقل الحضارة العربیة الی الغرب ، لبنان 1987؛
الهه خیراندیش ، «گزارشی در بارة گنجینه های خطی

(8) کتب متوسطات ریاضی در کتابخانه های ایران »، در مجموعه مقالات سمینار هفتادمین سال افتتاح رسمی کتابخانة مجلس شورای اسلامی ، اسفند 1374 ش ، به کوشش غلامرضا فدائی عراقی ، تهران : مجلس شورای اسلامی ، کتابخانه ، موزه و اسناد، 1375 ش ؛
(9) محمدتقی دانش پژوه و علینقی منزوی ، فهرست کتابخانة سپهسالار ، بخش 3، تهران 1340 ش ؛
(10) محمد آصف فکرت ، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی ، مشهد 1369 ش ؛
(11) ابوالقاسم قربانی ، زندگینامة ریاضیدانان دورة اسلامی : از سدة سوم تا سدة یازدهم هجری ، تهران 1365 ش ؛
محمودبن مسعود قطب الدین

(12) شیرازی ، نهایة الادراک فی درایة الافلاک ، نسخة خطی کتابخانة ملی ملک ، ش 3409؛
(13) علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء، وهو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبارالحکماء ، چاپ لیپرت ، لایپزیگ 1903؛
(14) اعجاز حسین بن محمدقلی کنتوری ، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار ، قم 1409؛
(15) محیی الدین مغربی ، تهذیب کتاب الاکر لثاوذوسیوس ، نسخة خطی کتابخانة لیدن ، ش 3ر556، میکروفیلم کتابخانة بنیاد دایرة المعارف اسلامی ؛
(16) محمدتقی مدرس رضوی ، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی ، تهران 1354 ش ؛
(17) مدعیات اکرثاوذوسیوس مع مصادراتها ، نسخة خطی کتابخانة لیدن ، ش 2ر1024، میکروفیلم کتابخانة بنیاد دایرة المعارف اسلامی ؛
18- احمد منزوی ، فهرستوارة کتابهای فارسی ، تهران 1374 ش ـ ؛
(19) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی ، مجموع الرسائل ، حیدرآباد دکن 1358ـ1359؛


(20) Francis J. Carmody, Arabic astronomical and astrological sciences in Latin translation: a critical bibliography , Berkeley, Calif., 1956;
(21) idem, The astronomical works of Thabit B . Qurra , Berkeley, Calif., 1960;
(22) M. Le Baron Carra de Vaux, "Notice sur deux manuscrits arabes", JA , vol. 18, ser.8 (1891);
(23) Dictionary of scientific biography , ed. Charles Coulston Gillispie, New York: Charles Scribner's Sons, 1981, s.v. "Theodosius of Bithynia" (by Ivor Bulmer - Thomas);
(24) H. Haskins, Studies in the history of mediaeval science , Cambridge 1927;
Thomas Heath, A

(25) history of Greek mathematics , New York 1981;
(26) Max Krause, "Stambuler Handschriften islamischer mathematiker", Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik, Astronomie und Physik , pt. B: study 3 (1936);
(27) Josإ M. Millؤs Vallicrosa, Las traducciones orientales en los manuscritos de la Biblioteca Catedral de Toledo , Madrid 1942;
(28) August Friedrich von Pauly, Paulys Real-Encyclopجdie der classichen Altertumswissen , ed. G. Wissowa, W. Kroll, and K. Mittelhaus, Stuttgart 1894-1970, II/2, s.v. "Autolykos";
(29) D. Pingree, "History of mathematical astronomy in India", in Dictionary of scientific biography , ibid, vol. 15;
(30) George Sarton, Introdu  tion to the history of science , Malabar, Fla. 1975;
(31) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , vol. 5: Mathematik bis ca. 430 H. , Leiden 1974;
(32) M. Le Baron de Slane, Catalogue des manuscrits arabes , Paris 1883-1895;
(33) Moritz Steinschneider, Die arabischen غbersetzunges aus dem Griechischen , Graz 1960;
idem, Die hebrجischen غbersetzungen des Mittelalters

(34) und Juden als Dolmetscher , Graz 1956;
(35) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio-bibliographical survey , vol. 2, pt. 1, London 1972;
(36) Strabo, The geography of Strabo , with an English translation by Horace Leonard Jones, vol. 5, London 1961;
(37) Suda lexicon , ed. A. Adler, Leipzig 1928-1938.

/ فرید قاسملو /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4196
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست