responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4193

 

تینْمَل (یا تینمَلَّل ) ، کوه و شهری در فلاتی واقع در رشته کوههای اطلس مرتفع ( در مغرب که فاصلة آن تا شهر مراکش سه فرسخ است و ساکنان آن بربرند ) (یاقوت حموی ، ذیل «تین مَلَّل »). تینمل ( که امروز روستای کوچکی است ) ( مَعْلمة المغرب ، ج 8، ص 2765) بر سر راهی که به سمت

گردنة تیزین ـ تست می رود، قرار دارد و روزگاری پایگاهی برای توسعة موحدون * بوده است . تینمل در زبان بربری به معنای زمینهای پلکانی کشاورزی در نواحی کوهستانی است ، هرچند که در بارة ریشة آن نظرهای دیگری نیز مطرح شده است . تینمل که با قلل مرتفع (ح 000 ، 3 متر) احاطه شده و راههای دسترسی به آن شیب تُند دارند، تقریباً تسخیرناپذیر است . این منطقه از دیرباز مقدّس بوده است ؛

در آنجا قبایل کوهستانی با یکدیگر پیمان می بستند و سوگند می خوردند. این امر تا حدی انتخاب آنجا را توسط مهدی ، از امرای موحدون ( ابن تومَرت * ) ــ که تینمل با خاندان او پیوند نزدیکی داشت ــ توجیه می کند. این محل جزو قلمرو ( قبیلة ) هَزمیره که ابن تومرت را در طی مبارزاتش با مُرابطون پناه داده بود، شد.

ابن تومرت که پس از هجرتش در تینمل مستقر شده بود، بر گرد خود اجتماعی از قبایل گوناگون (از جمله تینمال هَرغه ، هِنتاتَه ، گَدمیوَه و گَنفیسه /کنفیسه ، صنهاجة و هسکورة ) به وجود آورد ( کتاب الحلل الموشیة ، ص 109). او که از قدرت میزبانانش می هراسید، بی رحمانه دستور قتل عام آنان را صادر کرد (نجّار، ص 139ـ140). در این زمان ، تینمل به دژ مستحکم اهل سوس بر ضد قدرت مراکش تبدیل شده بود. شهر محصور در دیوارهایی بود که بالای آنها برجهایی ساخته بودند ( کتاب الحلل الموشیة ، ص 112). راه ورود به شهر یک پل بود. ادریسی تصریح می کند که چهار مرد می توانستند از شهر مرکزی ، تینمل ، دفاع کنند. خانه و مسجدِ متعلق به ابن تومرت هستة این دولت ابتدایی را تشکیل داد. جنگهای موحدون و سرازیر شدن غنایم جنگی و اسیران ، به این منطقه رونق و رفاه بسیار بخشید. پس از انهدام دژ تاسغیموتِ مرابطون در 526 دروازه های آن را با شکوه و جلال فراوان برای تزئین باب الفخّارین به تینمل آوردند. احتمالاً تینمل در آن زمان ضرابخانه داشته است . در آنجا بود که ابن تومرت خط مشی اصلی نظم جدید را مشخص

کرد و سیاست نظامی خود را در برابر مرابطون کامل نمود (همان ، ص 116).

پس از مرگ ابن تومرت در تینمل ، وارث و جانشینش ، عبدالمؤمن (نجار، ص 403)، آنجا را به زیارتگاهی تبدیل کرد تا پیش از گرفتن تصمیمات بزرگ در مرقد ابن تومرت عبادت وهدایای خود را به آن اعطا کنند. در واقع ، آیین ابن تومرت پس از سقوط دودمان او باقی ماند. خلیفه به کارهای عمرانی گوناگون در تینمل ، از جمله ساختن یک مسجد، ادامه داد. او را پس از مرگ در کنار ابن تومرت دفن کردند ( کتاب الحلل الموشیة ، ص 157) و تینمل از آن پس مدفن رسمی خلفای موحدون شد؛ ازینروست که بقایای جسد ابویعقوب یوسف را ــ که در محاصرة شنترین (سانتارم ) کشته شد ــ به آنجا باز گرداندند (همان ، ص 158). در دورة موحدون اهمیت تبادل میان مراکش و تینمل حفظ شد و پس از سقوط مراکش و پیروزی مَرینیان ، باقیماندة موحدون دوباره در تینمل گرد آمدند. ابوعلی مِلیانی ، حاکم اَغمات ، در 674 تینمل را گرفت و مرقد خلفای موحدون را غارت کرد اما منطقه حتی در این وضع نیز رونق و رفاهی داشت . لئوی آفریقایی در وصف افریقیا (ج 1، ص 141) تینمل را شهری بسیار پرجمعیت با یک مسجد زیبا وصف کرده است . پس از چاپ کتاب زرهونی ، که اخیراً صورت گرفته ، در بارة این مکان در قرن دوازدهم اطلاعاتی به دست آمده است . در آن زمان مسجد جامع موحدون هنوز دایر بود اما اندکی بعد، به سبب نادرستی جهت قبله اش ، متروک شد. ( در بارة این مسجد رجوع کنید بهبخش دوم مقاله ) شهر همچنان مرکز زیارتی بود، هرچند تنها شصت خانوار در آن باقی مانده بودند. یاد مهدی هنوز زنده بود و سکه های موحدون ــ که بر اثر سیلابهای ناشی از آب باران از زیر خاک در آمده بودند ــ طلسمهایی با ارزش تلقی می شد اما مسجد متروک به ویرانه بدل شد و تینمل به ورطة فراموشی افتاد. قائدِ گُندافی ( منسوب به گُندافه ، از تیره های مصموده * ) در قرن سیزدهم / نوزدهم به تلاشی ناموفق برای احیای شهر دست زد.

حفاریهای باستان شناسان در قرن حاضر، اهمیت بناهای تینمل را در تاریخ هنر و معماری مغربی نشان داده است . عبدالمؤمن در کتابش ، رسالة الفصول ، از آغاز کار روی مسجد باشکوه خود که جای بنای کوچک ابن تومرت را می گرفت ، خبر داد. دیوارهای تینمل طبق سنّت مرابطون ساخته شده بود، اما مسجد سبک جدید موحدون را نشان می دهد: استفاده از ساروج به جای سنگ در ساخت آن و استفاده از آجر عمدتاً برای تزئین در گاهها، شَرَفه ها، حاشیة پنجره ها و دیوارهای تکیه گاه چهار گنبد. گچبری در بنا فراوان ، اما تزئینات خوشنویسی نسبتاً نادر بود. فضای داخلی گنبدها، مُقَرْنس کاری شده بود. بسیاری از ویژگیهای تزئینیِ مسجد، ابداعاتی بودند که در هنر مغرب به معیار تبدیل شدند. مرمت ادامه دارد، اما چون بخشی از بقایای این شهر زمین کشاورزی شده ، محدودة آن به هنگامی که در اوج خود به سر می برده ، ناشناخته است .


منابع :
(1) عبداللّه بن ابراهیم زرهونی ، رحلة الوافد ، چاپ علی صدقی ، قنیطره 1992؛
(2) کتاب الحلل الموشیة فی ذکر الأخبار المراکشیة ، چاپ سهیل زکّار و عبدالقادر زمامه ، دارالبیضاء 1979؛
(3) ( لئوی آفریقایی ، وصف افریقیا ، ترجمه عن الفرنسیة محمد حجی و محمد اخضر، بیروت 1983؛
(4) عبدالمجید نجّار، المهدیّبن تومرت ، بیروت 1403/1983؛
(5) یاقوت حموی ) ؛


(6) A. Azzaoui, ed., Nouvelles lettres almohades, Casablanca1995;
(7) H. Basset and H. Terrasse, Sanctuaires et forteresses almohades , Paris 1932;
(8) R. Bourouiba, Ibn Tumart , Algiers 1974;
(9) Ewert and Wisshac, Forschungen zur almohadischen Moschee , II : Die Moschee von Tinmal , Mainz 1984;
(10) F. Ferriol, "Les ruines de Tinmal", Hإsperis, II (1922);
(11) J. Hassar et al., "Tinmal 1981, fouilles de la mosquإe almohade", Bull. d'archإologie marocaine , (1981-1982);
(12) E.Lإvi-Proven µal, Documents inإdites d'histo âre almohade, Paris 1928;
(13) R. Montagne, "Un episode de la ` siba' de berbةre au XVIII e siةcle d'aprةs la ` rihla' de Sidi Mohammed ez-Zerhouni de Tasaft", Hإsperis, XXVIII (1941), 85-97;
(14) P. Ricard, "Notes sur la mosquإe de. Tinmel, Hإsperis , III (1923);
(15) Terrasse, L'art hispano-mauresque des origines au XIII e siةcle , Paris 1932;
(16) H. Triki, J. Hassar-Benslimane and A. Tourإ, Tinmel, l'إpopإe almohade , Milan 1992.

/ حلیمه فِرهَت ( د.اسلام ) /

جامع تینْمَل . از نخستین مساجد موحدون در تینمل مراکش . این مسجد را عبدالمؤمن بن علی (حک :527 ـ 558)، اولین خلیفة موحدون ، در غرب این شهر بنا کرد. بنا بر شواهدی ، پیش از آن محمدبن عبداللّه بن تُومَرت (متوفی 524)، مؤسس موحدون ، مسجد کوچکی در این محل ساخته بود که به گزارش ابن خلدون (ج 6، ص 304ـ 305) در کنار خانه اش قرار داشت و پس از مرگ ، جنازة او را در آن مسجد دفن کردند اما امروزه اثری از آن مسجد و قبر او باقی نمانده است (نیز رجوع کنید به سالم ، ج 2، ص 840؛
لئوی آفریقایی ، ج 1، ص 141؛
نجار، ص 403). همچنین به نادرستیِ جهت قبلة این مسجد که در دوره ای موجب متروک شدن آن گردید، اشاره شده است ( د. اسلام ، ذیل «تینمل »). بیعت عمومی با عبدالمؤمن در 526، پس از نماز جمعه در جامع تینمل گزارش شده است ( رجوع کنید بهسَلاوی ، ج 2، ص 100). در 548، که عبدالمؤمن به زیارت قبر ابن تومرت رفت ، ساختمان مسجد را بازسازی کرد و گسترش داد (همان ، ج 2، ص 119؛
سالم ، همانجا). بر اساس برخی قرائن علاوه بر ابن تومرت ، مدفن چند تن از خلفای موحدون از جمله عبدالمؤمن و ابویعقوب یوسف بن عبدالمؤمن (متوفی 580) نیز در این مسجد است (سلاوی ، ج 2، ص 139، 151).

این مسجد مستطیل شکل (با ابعاد 48 * 60ر43 متر) از آجر و گچ ساخته شده و مشتمل است بر شبستان و صحن . صحن مسجد با ابعاد 24 * 17 متر نسبت به شبستان ، کوچک به نظر می آید (سالم ، همانجا؛
لامبر، ص 216؛
هوگ ، ص 51). شبستان دارای نُه فرش اندازِ (ناو) عمود بر دیوار قبله است که در این میان پهنای فرش انداز مقابل محراب حدود هشت متر و بقیة فرش اندازها حدود پنج متر است . در هر دو ضلع شرقی و غربی دو فرش انداز جانبی تا به دیوار شمالی مسجد و در دو طرف صحن امتداد یافته است (فرناندث ـ پوئرتاس ، ص 114؛
هیلن برند ، 1999، ص 186؛
پاپادوپولو ، ص 515). ستونهای فرش اندازها با قوسهای آویزدار (دالبری ، آراسته به برخی از تزئینات مقرنس گونه ) به هم متصل شده اند. این نوع قوس که بعدها اهمیت فراوانی پیدا کرد، ظاهراً نخستین بار در این مسجد به کار رفته است (پاپادوپولو؛
هوگ ، همانجاها).

در وسط دیوار قبله منار مستطیل شکلی با قاعدة 5ر9 * 5ر5 متر قرار گرفته که محراب ، جایگاه منبر و حجره ای در آن ساخته شده است ، به طوری که منار در بالای محراب قرار گرفته و بدنة منار به گونه ای است که بخشی از آن از دیوار قبلة مسجد بیرون نشسته است که این شیوه در مساجد الجزیره و سلا نیز دیده می شود (سالم ، ج 2، ص 842؛
هیلن برند، 1999، همانجا). ویژگی دیگر منار کوتاه بودن غیرمعمول آن (به ارتفاع پانزده متر) است که موحدون در مساجد بعدی خود، مانند مسجد کُتُبیه ، این نقیصه را جبران کردند (پترسن ، ص 188).

محراب این مسجد، به سبب تناسب در تزئینات ، از زیباترین محرابهای عصر موحدون به شمار می آید. این محراب دارای قوس نعل اسبی است که با یک طاقنمای دیگر با تزئینات راه راه احاطه شده است . در سه طرف طاقنمای دوم ، قاب بندیهای مستطیل شکل گچبری با اشکال مربع و مستطیل با رئوس ستاره ای در داخل آن ، قرار دارد که این قاب بندیها را هم قاب ظریف دیگری احاطه کرده است (سالم ، ج 2، ص 842 ـ 843؛
نیز رجوع کنید بههوگ ، تصویر 58).

این مسجد دارای هفت در ورودی است که در هر دیوار جانبی سه در با طاقنمای برجسته قرار دارد و یک در هم در دیوار شمالی هست که به صحن راه دارد (سالم ، ج 2، ص 841). مسجد دارای سه گنبد در بالای نخستین فرش انداز موازی دیوار قبله است ، به ترتیبی که یک گنبد در مقابل محراب و دو گنبد دیگر در دو گوشة این فرش انداز قرار دارند که این شیوه غیرمعمول بوده است ، زیرا معمولاً گنبدها را در فرش اندازِ مرکزی یا میانی عمود بر محراب می ساخته اند (پاپادوپولو؛
سالم ، همانجاها). بیرون گنبدها سفالپوش است . سقف مسجد، که اکنون در بیشتر قسمتها فرو ریخته ، نیز سفالپوش بوده است (هیلن برند، 1994، ص 85).


منابع :
(17) ابن خلدون ؛
(18) سید عبدالعزیز سالم ، ( المغرب فی ) العصر الاسلامی ، در المغرب الکبیر ، ج 2، ( قاهره ) 1966؛
(19) احمدبن خالد سلاوی ، کتاب الاستقصاء لاخبار دول المغرب الاقصی ، چاپ جعفر ناصری و محمد ناصری ، دارالبیضاء 1954ـ1956؛
(20) ایلی لامبر، تطورالعمارة الاسلامیة فی اسبانیا والبرتغال و شمال افریقیا ، عرّبه عطااللّه جلیان ، بیروت 1985؛
(21) لئوی آفریقایی ، وصف افریقیا ، ترجمة عن الفرنسیة محمد حجی و محمد اخضر، بیروت 1983؛
(22) عبدالمجید نجار، المهدی بن تومرت ، بیروت 1403/1983؛
(23) جان هوگ ، هنر معماری در سرزمینهای اسلامی ، در سبک شناسی هنر معماری در سرزمینهای اسلامی ، ترجمة پرویز ورجاوند، تهران 1375 ش ؛


(24) EI 2 , s.v. "Tinmal" (by Halima Ferhat);
(25) Antonio Fernandez- Puertas, "Spain and North Africa", in The Mosque: history, architectural development & regional diversity , ed. Martin Frishman and Hasan Uddin Khan, London: Thames and Hudson, 1997;
(26) Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning , Edinburgh 1994;
(27) idem, Islamic art and architecture , London 1999;
(28) Alexandre Papadopoulo, Islam and Muslim art , translated from the French by Robert Erich Wolf, London 1980;
(29) Andrew Petersen, Dictionary of Islamic architecture , London 1996.

/ اکرم ارجح /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4193
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست