responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4185

 

تیمور ملک ، سپهسالار سلطان محمد خوارزمشاه و امیرخجند. از تاریخ تولد و زادگاه و شروع امارت او اطلاعی در دست نیست . در 616 که الاق / اولاق نُویان ، سکتو/شِکُتور و تَغای ، سپهسالاران مغول ، به فرمان چنگیزخان به بناکت * و خجند * لشکر کشیدند، تیمورملک امیر خجند بود (جوینی ، ج 1، ص 70ـ71؛ رشیدالدین فضل اللّه ، ج 1، ص 492ـ493؛ خواندمیر، ج 3، ص 30). هنگامی که مغولان به خجند رسیدند، مردم به درون حصار شهر رفتند و در امان ماندند و تیمورملک با هزار جنگجو به جزیره ای در محل انشعاب جیحون رفت (جوینی ، همانجا؛ رشیدالدین فضل اللّه ، ج 1، ص 493؛ بایمت اف ، ص 14). قلعه و حصار جزیره بسیار مستحکم و دور از دسترس مغولان بود، ازینرو پرتاب سنگ و تیر به آن آسیب نمی رساند. مغولان با نیرویی که بخش عمدة آن «حشر» (افراد محلی که بدون مزد در کارهای تدارکاتی سپاه از آنها استفاده می شد) بودند، از کوهی در سه فرسنگی جزیره سنگ می آوردند و در جیحون می ریختند تا به جزیره دست یابند. پیش از این به دستور تیمورملک دوازده کشتی ساخته و آن را با نمدِ آغشته به گِل و سرکه پوشانده بودند تا تیر و آتش و نفت بر آن کارگر نشود. در کشتی دریچه هایی برای تیراندازی تعبیه کرده بودند و هر روز شش کشتی به اطراف می فرستادند و جنگهای سختی درمی گرفت (جوینی ؛ رشیدالدین فضل اللّه ، همانجاها؛ بارتولد، ج 2، ص 870).

تیمورملک به مغولان شبیخون می زد و پس از مدتی جنگ و گریز، به سبب تسخیر حصار شهر و قطع آذوقه ، با جنگجویانش بر هفتاد کشتی که از پیش تدارک دیده بود، سوار شد و جزیره را ترک کرد. مغولان در امتداد جیحون حرکت کردند و در برابر کشتیهای تیمورملک ، زنجیر بستند تا مانع عبور کشتیهای او شوند، اما تیمورملک آن موانع را برداشت و از بناکت گذشت . او و همراهانش در راهِ بارچینْلیغْ کَنْت / بارجلیغ کَنْت با سربازان مغول به سرکردگی الوش ایدی / اولوس ایدی ، فاتح جَنْد، روبرو شدند. مغولان در دو طرف رود آمادة نبرد با وی بودند و با به هم بستن کشتیها، پل ساخته بودند. تیمورملک در ساحل بارچینلیغ کنت با مغولان درگیر شد (جوینی ، ج 1، ص 70ـ72؛ رشیدالدین فضل اللّه ، ج 1، ص 492ـ494). آنان یاران وی را کشتند و سه سرباز مغول در پی او رفتند، اما تیمورملک توانست خود را به خوارزم برساند (جوینی ، ج 1، ص 72؛ رشیدالدین فضل اللّه ، همانجا؛ بارتولد، ج 2، ص 897). سپس ، با گروهی جنگجو به شهر کَنْت (جانکنت / ینگی کنت ) رفت ، شحنة مغولی شهر را کشت و به خوارزم بازگشت (جوینی ؛ بارتولد، همانجاها). تیمور ملک اقامت در خوارزم را صلاح ندید و به دنبال سلطان جلال الدین روان شد و به او پیوست و از خود رشادتها نشان داد. او پس از چندی در لباس صوفیان به شام رفت (جوینی ، ج 1، ص 73؛ رشیدالدین فضل اللّه ، ج 1، ص 494ـ495؛ بارتولد، ج 2، ص 897؛ کسروی ، ص 562).

در بارة زندگی تیمورملک در شام اطلاعی در دست نیست . او پس از مدتی به سرزمین خویش بازگشت و چندی در قصبة اُوروس و مزارات آن ماند. باتو، امیر مغول ، در غیاب تیمورملک اموال او را در 634 به سُیورغال به پسر وی داد. تیمورملک با شنیدن این خبر نزد پسرش رفت . پسرش او را از طفولیت ندیده بود، اما غلامی او را شناخت و بدین ترتیب خبر ورودش فاش شد و کسانی که امانتهایی از او داشتند او را نپذیرفتند (جوینی ؛ رشیدالدین فضل اللّه ، همانجاها؛ بارتولد، ج 2، ص 1027؛ بایمت اف ، ص 17). تیمورملک تصمیم گرفت که از خجند به خدمت اوگتای قاآن ، فرمانروای مغول ، برود تا تحت حمایت وی قرار گیرد. اما در میان راه ، مغولان او را اسیر کردند و نزد شاهزاده قَدَقان اغول ، نوادة چنگیز، بردند. شاهزاده پس از چند پرسش از تیمورملک در بارة جنگهایش با مغولان ، و شنیدنِ پاسخهای گردن فرازانة او، تیمورملک را با تیر کشت (جوینی ، ج 1، ص 73ـ74؛ رشیدالدین فضل اللّه ، ج 1، ص 495ـ496؛ خواندمیر، ج 3، ص 31؛ بایمت اف ، همانجا). در بارة زمان و مکان قتل او در منابع دورة مغول مطلبی نیامده ، اما در این باره حدسهایی زده شده است (بایمت اف ، همانجا).

سرگذشت تیمورملک ، به سبب دلاوریهای او، دستمایة آثاری در ادبیات معاصر تاجیک گردید، که با هدف تقویت حس میهن دوستی تألیف شده است ، از جمله قهرمان خلق تاجیک ، تیمورملک از صدرالدین عینی (اکبریان ، ص 147).


منابع :
(1) مهراب اکبریان ، «بازتاب جنگ جهانی دوم در ادبیات تاجیک »، سیمرغ ، دورة جدید، سال 1، ش 2 (پاییز 1373)؛
(2) واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد، ترکستان نامه : ترکستان در عهد هجوم مغول ، ترجمة کریم کشاورز، تهران 1366ش ؛
(3) لقمان بایمت اف ، «چون مردان شمشیرزنان می رفت »، کیهان فرهنگی ، ش 148 (آذر و دی 1377)؛
(4) عطاملک بن محمد جوینی ، کتاب تاریخ جهانگشای ، چاپ محمدبن عبدالوهاب قزوینی ، لیدن 1911ـ1937، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(5) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، تاریخ حبیب السیر ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1362ش ؛
(6) رشیدالدین فضل اللّه ، جامع التواریخ ، چاپ محمد روشن و مصطفی موسوی ، تهران 1373ش ؛
(7) احمد کسروی ، کاروند کسروی ، چاپ یحیی ذکاء، تهران 1352.

/ لقمان بایمت اف /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4185
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست