تَیْماء ، قرارگاهی باستانی در واحه ای به همین نام واقع در شمال غربی جزیرة العرب ، امروزه در عربستان سعودی (َ37 ْ27 عرض شمالی ، َ30 ْ38 طول شرقی ). به نوشتة جغرافیدانان مسلمان ، این قرارگاه در منطقه ای به نام المَحَجَّة ، در جنوب دومة الجندل * ، قرار داشت و فاصلة آن تا دومة الجندل چهار روز راه بود. به گزارش مقدسی (ص 107، 250)، تیماء در سه منزلی حِجر * / مداین صالح (فاصلة واقعی تیماء تا حِجْر 110 کیلومتر است )، چهار منزلی تبوک * و چهار منزلی وادی القُری ' * قرار داشت . واحة تیماء در زمینی پست تر از اطراف خود جای گرفته است که طبق برآورد ژوسن و سووینیاک ، 460 متر عرض و 2ر3 کیلومتر طول دارد. به گفتة این دو جهانگرد آبهای زیرزمینیِ این ناحیه در آبگیری به عمق دوازده تا چهارده متر و قطر هجده متر گردآوری می شد و به خارج جریان می یافت (ج 2، ص 133ـ163، لوحه های 61ـ64).

در لوحه ای به خط میخی ، متعلق به حدود 730ـ740 ق م و در کتیبه های به جا مانده از زمان سناخریب (حک : 705ـ 681 ق م ) و اسرحدون (قرن هفتم پیش از میلاد)، از کاروان تیمائی (به زبان آکادی تِمَه Te-ma ، تِمَئَه Te-ma-a ، تِمَأ ف Te-ma- ) سخن رفته و در عهد عتیق ، از تیماء (به عبری تِماإ ف ¦Tءma ، تِیما ف ¦ma ¦Te ) به عنوان واحه و شهری بزرگ و منزلگاه کاروانها (کتاب اشعیاء نبی ، 21:14؛ کتاب اِرْمیاء

نبی ، 25:23؛ کتاب ایوب ، 6:19) و ظاهراً منسوب به تیما، از پسران اسماعیل (سفر پیدایش ، 25:15؛ کتاب اول تواریخ ایام ، 1:30) یاد شده است . این شهر همراه با دَدَن ، مرکز عمدة شهرنشینی شمال عربستان به شمار می رفت . در اوایل دوران مسیحیت تیماء در قلمرو نبطیان قرار گرفت . در این سرزمین کتیبه های متعددی به زبان آرامی (زبان رسمی هخامنشیان در 539 ـ322 ق م )، زبان عربی کهنِ تیمائی (که قبلاً ثمودی خوانده می شد، رجوع کنید بهثمودی * ) و زبان نبطی یافته شده است ( رجوع کنید بهدگن ، ج 2، ص 79ـ90؛ کراس ، ص 387ـ394؛ لیوینگستون و بایر ، ص 285ـ296).

در اشعار عرب جاهلی ، از جمله در شعر امرؤالقیس ، از تیماء سخن رفته است (برای نمونه رجوع کنید به مُعَلَّقَه ، ص 53، بیت 76). واحة تیماء همانند دیگر واحه های شمال عربستان ، مأمن مهاجران یهودی و گروندگان به این دیانت گشت .

یکی از آنها سَمَوأل بن عادیا * ، صاحب دژ اَبلَقُالفَرد بود، که اَعشی ' و شاعران دیگر از او یاد کرده اند (یاقوت حموی ، ذیل مادّه ). این سکنة یهودی ] پس از غزوة خیبر و ماجرای وادی القری که دریافتند مقاومت در برابر اسلام بیهوده است ، با پیامبر مصالحه کردند که در برابر پرداخت جزیه ، همچنان

در اراضی خود بمانند و داراییهایشان را نگه دارند (واقدی ، ج 2، ص 711؛ بلاذری ، ص 44)؛ در بارة اینکه آیا عمر (حک : 13ـ23) یهود وادی القری و تیماء را همچون دیگر یهودیان از جزیرة العرب بیرون راند یا نه ، روایات متفاوت است ( رجوع کنید به واقدی ، همانجا؛ ابن هشام ، ج 3، ص 372ـ373؛ بلاذری ، همانجا) [ . به نوشتة ابن حوقل (ص 34) در قرن چهارم ، قلعة تیماء آبادتر از تبوک بوده و در امتداد ( راه )

بیابان ، که تا ابتدای شام سه روز فاصله داشته ، قرار داشته ست . به گفتة ابن حائک (ص 245) در قرن چهارم ، منطقة تیماء در سرزمین بنوطَیّ قرار داشت . مقدسی (ص 252ـ 253) بتفصیل به شرح موقعیت تیماء در زمینهای پهناور و پر آب ، و وصف تنها چشمة شهر و چاههای آن ، که برخی از

آنها فرو ریخته بودند، و باغهای عالی و نخلستانهای فراوان آن پرداخته است . وی با نکوهش طمع مردم تیماء توضیح داده است که علمای برجسته ای از این شهر بر نخاسته اند.

در قرن بعد، بَکْری (ج 1، ص 330) به فراوانیِ خرما، انجیر و انگور آن اشاره کرده است . این شهرِ پر جمعیت ، حصاری به طول یک فرسخ داشت که در امتداد جویی کشیده شده بود.

جهانگردی به نام داوتی در 1294/1877، اندکی پس از آنکه مردمِ این واحه ریاست ابنِرشید حائلی را پذیرفته بودند اما همچنان به بنی صَخْر (شیوخ منطقه ) خُوِّ یا باج تحت الحمایگی ، می پرداختند، از تیماء بازدید کرد. وی به شرح چاه مشهور الحَدَّاج ــ که نخلستانهای محلة مرکزی (یکی از سه محلة تیماء) با آن آبیاری می شد ــ پرداخته است (ج 1، ص 285ـ287، 292). هوبر و اویتینگ در 1301/ 1884 در تیماء بودند و هوبر سنگنبشته ای معروف متعلق به قرن ششم پیش از میلاد را، که اکنون در موزة لوور است ،

خرید. اویتینگ از خانه های محصور در باغها و خیابانهای تنگ تیماء سخن گفته است . وی خرابه های چند معبد و بنایی چهارگوش با برجی در هر گوشه را در آنجا کشف کرد، اما موفق نشد از دژ ابلَق ، که به گفتة یاقوت حموی (همانجا) خرابه های آن در زمان وی قابل رؤیت بود، اثری بیابد. ژوسن و سووینیاک از قبور مدوّر عجیبی سخن گفته اند که خاکریزهایی آنها را پوشانده و جوانب این خاکریزهای پلکان مانند، به بنای کوچکِ مربع شکلی ختم می شده است (اویتینگ ، ج 2، ص 148 به بعد، ص 199 به بعد).

فیلبی (ص 72ـ103) در 1330 ش /1951، بعد از قتل عبدالکریم رُمّانی (حاکم نیمه مختار تیماء) ــ که سعودیها برای نخستین بار کاملاً بر شهر تسلط یافته بودند ــ تیماء را سیاحت کرد و آن را «جایگاهی که زمانی آبادان و اینک نکبت بار است » یافت . تیماء در دهه های اخیر، به سبب قرار گرفتن در کنار شاهراه اردن ـ تبوک ـ مدینه ، آبادتر و پرجمعیت تر شده است . در 1371 ش /1992، جمعیت تیماء 088 ، 18 تن بود که 129 ، 15 تن از آنان سعودی و بقیه غیرسعودی بودند.

---

منابع :
(1) علاوه بر کتاب مقدّس . عهد عتیق ؛
(2) ( ابن حائک ، صفة جزیرة العرب ، چاپ محمدبن علی أکوع ، بغداد 1989 ) ؛
(3) ابن حوقل ؛


(4) ( ابن هشام ، السیرة النبویة ، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری ، و عبدالحفیظ شلبی ، بیروت : داراحیاء التراث العربی ، بی تا. ) ؛
(5) امرؤالقیس ، دیوان امری القیس ، چاپ حنافاخوری ، بیروت 1409/1989؛
(6) ( عبداللّه بن عبدالعزیز بکری ، معجم مااستعجم من اسماء البلاد و المواضع ، چاپ مصطفی سقا، بیروت 1403/1983؛
(7) بلاذری ) ؛
(8) مقدسی ؛
(9) ( محمدبن عمر واقدی ، کتاب المغازی للواقدی ، چاپ مارسدن جونز، لندن 1966؛
(10) یاقوت حموی ) ؛


(11) The Anchor Bible dictionary , ed. D.N. Freedman, New York 1992, VI , 346-347, s.v. "Tema" (by E.A. Knauf);
(12) R.E. Brدnnow and A. von Domaszewski, Die Provincia Arabia , Strassburg 1904-1909, III ;
(13) F.M. Gross Jr., "A new Aramaic stele from Tayma ¦ Ý", Catholic Biblical quarterly , XLVIII (1986);
(14) R. Degen, "Die aramجische Inschriften von Taima ¦ Ýund Umgebung", in Neue Ephemeris fدr semitische Epigraphie , Vol.2, Wiesbaden 1974;
(15) Charles Montagu Doughty, Travels in Arabia Deserta , London 1927;
(16) J. Euting, Tagbuch einer Reise in Inner-Arabien , Leiden 1896-1914;
(17) J.A. Jaussen and R. Sauvignac, Mission archإologique en Arabie , Paris 1909;
(18) A. Livingstone and K. Beyer, "Die neuesten aramجischen Inschriften aus Taima", ZDMG , CXXXVII (1987);
(19) A. Musil, Northern Neg §d, a topographical itinerary , New York 1928, 224-229 and index;
(20) Philby, The land of Midian , London 1957;
(21) F. V. Winnett and W.L. Reed, Ancient records from north Arabia , Toronto 1970;
(22) Abdullah Wohaibi, The Northern Hijaz in the writings of the Arab geographers 800-1150 , Beirut 1973, 277-283.

(23) / ف . بول و ک .ا. باسورث ( د. اسلام ) ؛


با اضافاتی از ( د. ج . اسلام ) /