تیران و کَرْوَن ، شهرستانی در استان اصفهان ، به مرکزیت شهر تیران . این شهرستان از شمال و مشرق به شهرستان نجف آباد، از جنوب به شهرستان شهرکرد و از مغرب به شهرستان فریدن محدود، و مشتمل است بر دو بخش به نامهای کرون و مرکزی ، چهار دهستان و دو شهر به نامهای تیران و عسکران /عسگران . رشته کوه زاگرس در آن امتداد دارد. کوههای مهم آن عبارت اند از: لَمْ بُلاغ در جنوب غربی ، کوه تل در شمال غربی ، بَرزه گُلّه در جنوب شرقی ، تپه قلعه در شمال آبادی جاجا، و کوه بلند در شمال . رود مهم آن ، رود دایمی مرغاب (یا کرون / تیران رود) است که از کوههای دالان از ارتفاع تقریباً 450 ، 3 متری و از بیست کیلومتری شرق فریدن سرچشمه می گیرد و با جهت غربی ـ شرقی ، پس از عبور از شهرستان تیران و کرون ، به زاینده رود می ریزد (افشین ، ج 1، ص 77).

این شهرستان از گیا، بادام کوهی ، گز، گون ، گل گاوزبان ، خاکشیر و شاه تره ، و از زیا، گرگ ، پلنگ ، شغال ، روباه ، قوچ ، میش وحشی و کبک دارد. محصولات عمدة آن ، گندم و جو و بنشن ، و محصولات باغی آن سیب و انگور و بادام و گردوست .

اهالی تیران و کرون عمدتاً به کشاورزی و دامداری (به شیوة صنعتی ) و زنبورداری ، قالی بافی (با طرح نجف آبادی ) و کار در معدن اشتغال دارند. راه اصلی اصفهان ـ اراک از آنجا می گذرد. این شهرستان دارای معادن فعالِ سرب و روی و معادن غیرفعال مرمریت است (سازمان برنامه و بودجة استان اصفهان ، فصل 14، ص 1).

جمعیت تیران و کرون در سرشماری 1375ش ، 705 ، 68 تن ذکر شده است که از این تعداد 555 ، 17 تن (ح 25%) شهرنشین و بقیه روستانشین بوده اند.

در تقسیمات کشوری 1329 ش ، کرون یکی از دهستانهای شهرستان فریدن بود (ایران . وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال ، ج 3، ص 266). در تقسیمات کشوری 1355 ش ، تیران و کرون نام دو دهستان در بخش حومة شهرستان نجف آباد بود. طبق تصویبنامة هیئت وزیران ، در 1369 ش بخش تیران و کرون ، به مرکزیت شهر تیران ، تشکیل شد که شامل دهستانهای کرون علیا، کرون وسطا، کرون سفلا و رضوانیه می شد (ایران . قوانین و احکام ، ص 805). در 1377 ش ، شهرستان تیران و کرون به مرکزیت شهر تیران تشکیل شد که مشتمل بر دو بخش ، چهار دهستان (رضوانیه ، وَرْپُشت ، کرون سفلا و کرون علیا) و شهر تیران بود (ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی ، 1377 ش ، ص 12). سپس در خرداد 1379 آبادی عسکران تبدیل به شهر شد و به عنوان مرکز بخش کرون ، در ترکیب شهرستان تیران و کرون در آمد (همو، 1382ش ، ص 20).

آثار قدیمی تیران و کرون عبارت اند از: قلعه ای در آبادی جاجا، ویرانة برجی به نام کفترخون در آبادی تَندِران ، و حمام و برجی در مزرعة قُمیشْلو ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 71، ص 66، 68، 201). منطقة حفاظت شده و پناهگاه حیات وحش قمیشلو با وسعت 750 ، 85 هکتار، از بهترین زیستگاههای قوچ و میش وحشی و از مراکز دیدنی شهرستان است (سازمان برنامه و بودجة استان اصفهان ، فصل 15، ص 2).

شهر تیران ، مرکز شهرستان تیران و کرون . در ارتفاع حدود 640 ، 1 متری ، در 21 کیلومتری مغرب شهر نجف آباد و در دشت واقع شده است . کوه یارکه جی و کوه وجین پایین در شمال شرقی و کوه وجین بالا در شمال این شهر قرار دارد. رود مرغاب از وسط شهر می گذرد. این شهر از طریق جادة نجف آباد ـ اصفهان با مرکز استان ارتباط می یابد. جمعیت تیران در سرشماری 1375 ش ، 511 ، 13 تن بوده است . تیران

در 1345 ش تبدیل به شهر شد (ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی ، 1382 ش ، همانجا). از جمله آثار قدیمی آنجا امامزاده ای به نام احمد حنیفه است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 71، ص 67).

علی جناب اصفهانی در الاصفهان (ص 128) در بارة وجه تسمیة تیران گفته که تیران از «تیر» به معنای درخت و بیشه و «ان » به معنای جا و مکان ترکیب شده است .

در بارة پیشینة تاریخی شهر تیران در دورة قبل از اسلام اطلاعی در دست نیست . حمداللّه مستوفی (ص 172) در سدة هشتم از «تیران »ی در ده فرسنگی اصفهان سخن گفته که احتمالاً همان شهر تیران امروزی است . از سدة هشتم تا دورة قاجار در بارة تیران در منابع مطلبی دیده نشده است . ارباب اصفهانی (ص 314) در دورة ناصرالدین شاه قاجار (1264ـ1313)، در ذکر بلوکات اصفهان ، تیران را متعلق به بلوک کرون سفلا دانسته و گفته که طیران و طهران ضبط دیگر تیران است . رزم آرا در 1332ش ، تیران را مرکز دهستان کرون ، با جمعیتی بالغ بر 100 ، 6 تن ذکر کرده و نوشته که معدن قلع دارد و قلع آن به طور سنّتی استخراج و به تهران حمل می شود. همچنین از وجود نفت در سیزده کیلومتری شمال آن خبر داده است (ج 10، ص 52، 156).

---

منابع :
(1) محمدمهدی بن محمدرضا ارباب اصفهانی ، نصف جهان فی تعریفِالاصفهان ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1340ش ؛
(2) یداللّه افشین ، رودخانه های ایران ، تهران 1373ش ؛
(3) ایران . قوانین و احکام ، مجموعة قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور: از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان سال 1369 ، تهران 1370ش ؛
(4) ایران . وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران ، تهران 1355ش ؛
(5) ایران . وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال ، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور ، ج 3، تهران 1331ش ؛
(6) ایران . وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی . دفتر تقسیمات کشوری ، اسامی عناصر و واحدهای تقسیماتی همراه با مراکز ، تهران 1379ش ؛
(7) همو، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1377ش ؛
(8) همو، نشریة تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شمارة مصوبات آن ، تهران 1382 ش ؛
(9) علی جناب اصفهانی ، الاصفهان ، به کوشش محمدرضا ریاضی ، تهران 1376ش ؛
(10) حمداللّه مستوفی ؛
(11) رزم آرا؛
(12) سازمان برنامه و بودجة استان اصفهان ، نگاهی به شهرستان تیران و کرون ، اصفهان 1376 ش ؛
(13) فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 71 : اصفهان ، تهران : ادارة جغرافیائی ارتش ، 1367ش ؛




(14) مرکز آمار ایران ، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: شناسنامة آبادیهای کشور، استان اصفهان ، شهرستان نجف آباد ، تهران 1376ش ؛
(15) همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376ش ؛
(16) نقشه تقسیمات کشوری ایران ، مقیاس 000 ، 500 ، 2:1، تهران : گیتاشناسی ، 1377ش .

/ صنوبر منصوری /