بای (2) ، (صورتی از بِیْ معادل بیگ ترکی ، متداول در تونس )، نامی که تا 4 مرداد 1336، یعنی زمان خلع بای الامین ، نوزدهمین حاکم از سلسلة حسینیان ، و اعلام جمهوری به حکام تونس اطلاق می شد.

برای پی بردن به منشأ این عنوان باید به اواخر قرن دهم بازگردیم . در آن ایام ، عثمان ، حاکم تونس که خراجگزار سلاطین عثمانی بود، بدون مشورت با باب عالی * منصب بِی (بیگ ) را به وجود آورد و فرماندهی قبایل و حفظ نظم عمومی و تحصیل مالیات را به صاحب آن منصب تفویض کرد. پس از مدتی ، بای ، با چنین اختیارات وسیعی ، شخص اوّل کشور شد. هنگامی که حسین * بن علی ، «آغا»ی سربازان عثمانی و مؤسس سلسلة حسینیان * ، در 29 ربیع الاول 1117، در شهرتونس به حکومت انتخاب شد، همان عنوان را برای خود اختیار کرد.

بعدها، بنابر منشوری که در 14 شوال 1277 در قانون اساسی تونس گنجانده شد، ترتیب جانشینی معیّن گردید. مادّة اول این منشور مقرّر می داشت که «حکومت تونس در میان امیران خاندان حسینی ، به ترتیب سن و مطابق قواعدی که در مملکت جاری است ، موروثی است ». بدین ترتیب ، سنّتی که از زمان تأسیس این سلسله ، تنها با دو استثنا، همواره در تونس رعایت می شد، صورت قانونی یافت .

جلوس بر تخت با تشریفات و مراسمی دوگانه همراه بود: مراسمِ نخست خصوصی بود، و تنها زعمای مملکت و خاصان و نزدیکان در آن شرکت می جستند؛ و مراسمِ دوم عمومی و شرکت در آن برای رعایا آزاد بود. این روشْ رسم کهن بیعت دوگانه (البیعة الخاصّة و البیعة العامّة ) را تداعی می کرد. پس از برقراری نظام تحت الحمایگی ، نمایندة فرانسه در تونس نیز در مراسم جلوس بای شرکت می جست و از جانب دولت حامی (فرانسه ) به بای جدید منصب رسمی حکومت اعطا می کرد.

مواد سوم و چهارم فرمانِ 14 شوال 1277 مقرّر می داشت که «بای رئیس کشور و، در عین حال ، رئیس خاندانِ حاکم است . او بر شاهزادگان ذکور و اناث خاندان خود اختیار تام دارد و هیچیک از ایشان بدون موافقت وی مجاز به تصرّف در مال و مختار در امور شخص خود نیست . وی نسبت به ایشان در حکم پدر است و ملزم به رعایت حقوق پدر فرزندی در حقّ آنان است . اعضای خاندان نیز موظّف اند که چون فرزند از وی اطاعت کنند».

عناوین و القاب بای شامل تعبیراتی بود که صریحاً نقش حاکمانة وی را باز می نمود. لقبی که وی در اسناد و مکتوبات رسمی بدان خطاب می شد، عبارت بود از: «سیدنا و مولانا... باشا بای ، صاحب المملکة التونسیّة ». بر این عناوین و القاب دیرین ، که بخشی از آنها از عهد حفصیان * و بخشی دیگر از اواسط قرن دوازدهم مرسوم شده بود، لقب جدید «المشیر» (مارشال ) نیز، که درحدود 1255 باب عالی آن را اعطا کرده بود، افزوده شد؛ اما تنها سه تن از بای های تونس به این عنوان خوانده شدند. با اینهمه ، در مورد بای ها، بر خلاف روش حفصیان ، هیچگونه لقبی که بیانگر خصلت شخصی باشد معمول نبود.

از جمله نشانه های خاص حکومت ، علاوه بر تخت سلطنت ، یکی لباس رسمی بود که بای در مراسم رسمی عمده به تن می کرد؛ دیگر برخی تشریفات عملی که آیین دست بوسی از عمده ترین آنها و بر همة اتباع تونسی فرض بود. از نشانه های دیگر سلطنت ، اینها را می توان یاد کرد: حاکم مقرری سالانه مخصوصی داشت ؛ یک دسته احترام در خدمت او بود؛ بیرق ملوکانه داشت ؛ نشان اعطا می کرد (نِشان الدَم ، عَهْد الاَمان ، نِشان الافتخار) و دارای مناصب نظامی افتخاری بود؛ سکّه به نام او ضرب می شد؛ حق داشت کسانی را که دستگاه عدالت تونس محکوم می کرد عفو کند؛ هر پنجشنبه مراسم توشیح ( حَفْلُ الخاتَم ) برگزار می شد و طی آن بای مُهر خود را به صورت فرمان رسمی بر مصوّبات حکومتی می نهاد و بدین ترتیب به آنها قدرت اجرایی می بخشید.

ولیعهد به بایِ اردوگاه (بای الاَمْحال ) ملقّب بود. این عنوان از وظیفه ای که برعهدة ولیعهد بود ناشی می شد. وی موظف بود که سالانه دو بار در رأس نیرویی نظامی ، خواه برای تثبیتِ حاکمیت مرکزی و خواه برای ارعاب قبایلی که احیاناً از دادن مالیات سر باز می زدند، به شمال و جنوب کشور سفر کند. بای الاَمْحال به همین لحاظ رئیس و فرمانده سپاهیان بود، ولی این ریاست و فرماندهی با استقرار نظام تحت الحمایگی از میان رفت .

/ سمران ( د. اسلام ) /