تهرانی ، میرزاجوادآقا ، فقیه ، استاد معارف اعتقادی و مفسر معاصر. نام خانوادگی وی حاجی ترخانی بود. در 1322/1283 ش در تهران در خانواده ای مذهبی به دنیا آمد. پدرش حاج محمدتقی و برادرش حاج آقا رضا شاهپوری ، از تجار متدین و معتمد بودند و برادرش به انتخاب آیت اللّه بروجردی (متوفی 1340 ش )، تا آخر عمر سرپرست مسجداعظم قم بود. تهرانی پس از اخذ گواهی دورة اول دبیرستان از مدرسة ثروت تهران ، برای فراگیری علوم دینی راهی قم شد و پس از چند سال سکونت در آن شهر و گذراندن مقدمات و بخشی ازسطوح ، به نجف رفت . در توقف دو سالة خود در نجف ، از استادانی همچون آیت اللّه مرتضی طالقانی (متوفی 1362) و آیت اللّه محمدتقی آملی (متوفی 1350ش ) بهره برد. آنگاه به امر مادرش به تهران بازگشت . پس از درنگی کوتاه در تهران و ازدواج ، در حدود 1312 ش به مشهد رفت . نخست از درس آیت اللّه شیخ هاشم قزوینی (متوفی 1339 ش ) بهره گرفت و سپس به حوزة درسهای خارج فقه و اصول و معارف آیت اللّه میرزا مهدی اصفهانی * (متوفی 1325ش )

حاضر شد و تا پایان عمر وی ، یعنی حدود ده سال ، از محضر وی استفاده کرد (تهرانی ، مقدمة الهی خراسانی ، ص 16ـ17؛ حکیمی ، ص 248؛ چیت ساز، ص 40). از جمله استادان تهرانی قبل از ورود به مشهد، از آیت اللّه سیدشهاب الدین مرعشی نجفی * (متوفی 1369 ش ) نام برده شده است (چیت ساز، همانجا).

تهرانی از استادان برجستة حوزة علمیة مشهد بود (خامنه ای ، ص 83؛ شریعتی مزینانی ، ص 7؛ نورانی ، ص 12) و به تدریس فقه و اصول ، تفسیر قرآن ، معارف اعتقادی و فلسفه اشتغال داشت . از ویژگیهایِ تدریس او این موارد گفتنی است : دوری از تقلید در مسائل علمی ، تأکید بر مسائل اخلاقی و اصول و مبانی اعتقادی ، رعایت حرمت دیگران در مقام نقد و بررسی آرا و دادن فرصت گفتگو و بحث به دانش پژوهان و طلاب و احترام به شخصیت آنان (تهرانی ، همان مقدمه ، ص 17ـ 18؛ حکیمی ، ص 249؛ عبداللهیان ، ص 44؛ چیت ساز، ص 41؛ مروارید، ص 12).

تهرانی در زندگی فردی و اجتماعی ، به رعایت اصول و موازین اخلاقی و اخلاص در عمل مشهور بود، به طوری که همگان مجذوب روحیات و سجایای اخلاقی وی بودند. وی سعی فراوان داشت که با لحن و کلامش ، تحقیر و آزار دیگری نباشد (مروارید، ص 1؛ چیت ساز، همانجا). از شهرت طلبی بشدت گریزان بود و اگر کسی در سخنرانی یا نوشته نام وی را با القاب می آورد، سخت ناراحت می شد (عطایی ، ص 29). پیشنهاد تدوین شرح حال و زندگینامة خود را نمی پذیرفت (شریف رازی ، ج 7، ص 126) و نام خود را بر روی کتابهای تألیفی به شکلی ساده و بدون القاب می آورد، مانند «ج . زارع » یا «جواد تهرانی » (مروارید، ص 4).

تهرانی از مال دنیا هیچ نیندوخت ( رجوع کنید به تهرانی ، همان مقدمه ، ص 15). داراییِ او از چند کتاب و اثاثیه ای اندک تجاوز نمی کرد. آن اندک کتابها را هم دو ماه قبل از رحلتش به

مرجع تقلید وقت ، آیت اللّه سیدمحمدرضا گلپایگانی (متوفی 1372 ش )، بخشید (همانجا؛ مروارید، ص 5). زهد و اخلاص در طریق بندگی خداوند برای او درجاتی عالی از معنویت فراهم آورده بود و کراماتی از او نقل شده است (نوراللهیان ، ص 33)، از جمله قدرت خلع روح از بدن (عطایی ، ص 48).

تهرانی ، به رغم اشتغال به امور علمی و تدریس ، از فعالیتهای اجتماعی و عام المنفعه بر کنار نبود. اولین خیریة درمانی مشهد، به نام درمانگاه خیریة بینوایان ، با اشاره و مساعدت او و جمعی از دوستان پزشک وی در 1334 ش تأسیس و راه اندازی شد (حکیمی ، ص 251). تأسیس نخستین صندوق قرض الحسنة ایران ، که در 1342 ش در مشهد آغاز به کار کرد، نیز با مساعدت او صورت گرفت (تهرانی ، همان مقدمه ، ص 20).

وی در انقلاب اسلامی و مبارزه با حکومت پهلوی نیز فعال بود (همان مقدمه ، ص 21؛ چیت ساز، ص 42). وی در 1358 ش از حوزة انتخابیة استان خراسان به نمایندگی مجلس خبرگان بررسی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران انتخاب شد (ایران . مجلس بررسی نهائی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ،ج 4، ص 348). به هنگام جنگ عراق با ایران (31 شهریور 1359 ـ 27 تیر 1367)، وی چهار بار به جبهه رفت (تهرانی ، همانجا).

تهرانی ، در سحرگاه سه شنبه 2 آبان 1368 بر اثر بیماری کبد در مشهد درگذشت و طبق وصیت خود ( رجوع کنید به تهرانی ، همان مقدمه ، ص 23؛ مروارید، ص 10)، در بهشت رضا، قبرستان عمومی مشهد، به خاک سپرده شد (تهرانی ، همان مقدمه ، ص 25؛ غرویان ، ص 7).

تهرانی از شاگردان بر جستة میرزا مهدی اصفهانی و پیروان مکتب او به شمار می رفت . حتی هنگام تعطیلی حوزة علمیة مشهد در زمان حکومت پهلویِ اول و فضای اختناق ، فعالانه و مداوم در منزل شخصی استاد از او بهرة علمی می برد (اباذری ، ص 4). میرزا مهدی اصفهانی در یک جلسة تدریس ، تهرانی را مورد عنایت ویژة خود قرار داد و به طور جدّی از او خواست که آموختن و پژوهش در معارف اعتقادی را ادامه دهد (غرویان ، ص 15). تهرانی تحت تأثیر سلوک اخلاقی و مبانی معارفی استاد خود، تا پایان عمر در تبیین و ترویج مبانی و خط مشی اعتقادی او کوشید. وی بر ارائة مستقل و اجتهادی مبانی اعتقادی تشیع ، با ماهیت عقلی و نقلی ، همانند روش اجتهاد در حوزة فقاهت شیعی ، تأکید داشت و به این عقیده ، چه در آثار علمی چه در برخورد عملی ، سخت پایبند بود.

تهرانی از مخالفان برجستة اصول فکری و مبانی فلسفی و عرفانی (مشائی ـ اشراقی ، متعالیه ، عرفان و تصوف ) معاصر بود؛ ازینرو، در انگارة مکتب معارفی خراسان (مکتب تفکیک ) یکی از بزرگان این مکتب به شمار آمده است (حکیمی ، ص 248ـ251). همچنین از وی در شمار یکی از ناقدان مهم و استوار مکاتب فلسفی یاد شده است (سروش ، ص 115). با اینهمه ،تهرانی از صاحب نظران مباحث فلسفی ( رجوع کنید به ابراهیمی دینانی ، ص 439) و از استادان فلسفه در مشهد بود (تهرانی ، همان مقدمه ، ص 17؛ چیت ساز، همانجا؛ نیز رجوع کنید به گلشن ابرار ، ج 2، ص 975) و شرح منظومه را به شیوة انتقادی تدریس می کرد (حکیمی ، ص 249).

آثار چاپ شدة وی ، که برخی از آنها بارها به چاپ رسیده ، بدین قرار است : بررسی در پیرامون اسلام ، در نقد آرای احمد کسروی ؛ فلسفه بشری و اسلامی ، در نقد مکتب کمونیسم و ماتریالیسم ؛ بهایی چه می گوید ؟، ردّی بر فرقة بهائیت ؛ عارف و صوفی چه می گویند؟ ، در تبیین مبادی و اصول عرفان و تصوف و تحلیل علمی و نقد آنها؛ میزان المطالب ؛ و آیین زندگی و درسهای اخلاق اسلامی (حکیمی ، همانجا؛ تهرانی ، همان مقدمه ، ص 18ـ19).

---

منابع :
(1) عبدالرحیم اباذری ، یادنامة اولین سالگرد آیت اللّه محمدباقر ملکی میانجی ، قم 1378 ش ؛
(2) غلامحسین ابراهیمی دینانی ، نیایش فیلسوف : مجموعه مقالات ، مقالة 26: «اصالت وجود»، مشهد 1377 ش ؛
(3) ایران . مجلس بررسی نهائی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ، صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهائی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1364ـ 1368 ش ؛
(4) جواد تهرانی ، میزان المطالب ، شامل چهار باب : خداشناسی ، نبی شناسی ، امام شناسی ، معادشناسی ، قم 1374 ش ؛
(5) محمدتقی چیت ساز، «سیری در زندگی مفسر کبیر آیة اللّه میرزا جواد آقا تهرانی (قدس سره )»، بینات ، سال 1، ش 2 (تابستان 1373)؛
محمدرضا حکیمی ، مکتب تفکیک ،

(6) قم 1373 ش ؛
(7) سیدعلی خامنه ای ، گزارشی از سابقة تاریخی و اوضاع کنونی حوزة علمیة مشهد ، مشهد 1365 ش ؛
(8) عبدالکریم سروش ، «حکمت در فرهنگ اسلامی »، دانشگاه انقلاب ، دورة جدید، ش 98 و 99 (تابستان و پاییز 1372)؛
(9) محمدتقی شریعتی مزینانی ، «استاد محمدتقی شریعتی مدافع شریعت در برابر الحاد و طاغوت » (مصاحبه )، کیهان فرهنگی ، سال 1، ش 11 (بهمن 1363)؛
(10) محمدشریف رازی ، گنجینة دانشمندان ، ج 7، قم 1354 ش ؛
محمدعبداللهیان ، «روش تفسیری آیة اللّه میرزا جواد آقا تهرانی (قدس سره )»، بینات ، سال 1، ش 2 (تابستان

(11) 1373)؛
(12) مرتضی عطایی ، خاطراتی از آیینة اخلاق : حضرت آیة اللّه میرزا جواد آقا تهرانی ، مشهد 1375 ش ؛
(13) عبدالجواد غرویان ، جلوه های ربانی در حالات آیة اللّه میرزا جواد آقا تهرانی ، قم 1375 ش ؛
(14) گلشن ابرار: خلاصه ای از زندگی اسوه های علم و عمل از ثقة الاسلام کلینی تا آیة اللّه خامنه ای ، تهیه و تدوین جمعی از پژوهشگران حوزة علمیة قم ، قم : معروف ، 1379 ش ؛
(15) جلال مروارید، «یادداشتهایی در شرح سجایای اخلاقی آیت اللّه میرزا جواد آقا تهرانی »، (منتشر نشده )؛
(16) محمدباقر نوراللهیان ، «خاطرات قرآنی »، بشارت ، سال 2، ش 11 (خرداد و تیر 1378)؛
عبداللّه نورانی ، «تاریخچه ای از گذشته حوزة علمیة مشهد»، جمهوری اسلامی ، ش 3743، 21 اردیبهشت 1371.

/ علی ملکی میانجی /