تهذیب الکمال فی اسماءالرجال ، از جوامع رجالی تفصیلی اهل سنّت به عربی ، نوشتة جمال الدین یوسف مِزّی * ، عالم شافعی قرن هشتم . مزّی این کتاب را در اصلاح و تکمیل الکمال فی اسماءالرجال تألیف ابومحمد عبدالغنی بن عبدالواحد مَقدسی جَمّاعیلی * (544 ـ600) نوشته است . مؤلف الکمال کوشیده تا تمامی راویان صحاح شش گانة اهل سنّت را ذکر کند و شرح حال آنان را بیاورد، اما بنا به گفتة خود او، به جهت اختلاف نسخه ها یا از سر خطا، احتمالاً مواردی را از قلم انداخته است ؛ همچنین بسیاری از آرا و اسناد را برای اختصار حذف کرده است . از ویژگیهای الکمال است : مشخص کردن مواضع ذکر نام راوی در هریک از صحاح شش گانه ؛ آغاز شدن کتاب با شرح حال مختصر رسول خدا به نقل از ابن هشام ؛ تقدم ذکر نام صحابة پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله وسلم بر دیگر راویان (ابتدا عشرة مبشره و سپس دیگر صحابیان و به دنبال آن زنان صحابی )؛ تقدم ذکر راویانی که نامشان محمد است بر دیگران و سپس ذکر سایرین به ترتیب حروف الفبا.

یکی از فرزندان عبدالغنی مقدسی ، به تهذیب و ترتیب و اختصار و استدراک موارد جامانده از الکمال پرداخت . وی برخی نامها را از دو کتاب مشایخ النَّبَل و الاطراف تألیف ابن عساکر دمشقی ــ که در شرح حال مشایخِ مؤلفان صحاح شش گانه است ــ به کتاب افزود. اما این کار اشکالات بیشتری در تلخیص کتاب پدید آورد (مزّی ، ج 1، ص 147ـ 148).

جمال الدین مزّی با توجه به فواید الکمال درصدد رفع اشکالات و تکمیل آن بر آمد؛ به این ترتیب تهذیب الکمال ، به رغم تصور برخی ، فقط خلاصة الکمال نیست (همان ، ج 1، مقدمة معروف ، ص 41ـ42). وی در تکمیل الکمال علاوه بر راویان صحاح شش گانه ، نام بسیاری از راویانی را که در دیگر کتابهای صاحبان صحاح آمده است ، افزود. وی در مجموع بیش از 700 ، 1 نام به الکمال افزوده است (همان ، ج 1، ص 148؛ برای آگاهی از این کتابهارجوع کنید به همان ، ج 1، ص 149ـ151). او شرح حال برخی اشخاص را که در نام و طبقه با راویان صحاح شش گانه مشابهت دارند ولی از راویان این کتابها نبوده اند، برای رفع اشتباه آورده است . همچنین نام استادان و شاگردان هر راوی و اطلاعات بسیار دیگری بر شرح احوال افزوده است . وی در چهار فصل ، راویانی را که به نام خودشان شهرت ندارند و با نسبت ، کنیه ، لقب و امثال اینها شناخته شده اند، افزوده است که بسیارکارگشاست .

رفع کاستیها و اشتباهات تاریخی و توضیح آنها از دیگر کارهای مزّی در تهذیب الکمال است (همان ، ج 1، مقدمة معروف ، ص 44ـ 45). وی در ترتیب مطالب الکمال نیز تغییر داده و نامهای احمد را، علاوه بر صاحبان نام محمد، به جهت تبرک بر دیگر نامها مقدّم داشته است (همان ، ج 1، ص 154ـ 155). در تهذیب الکمال ارجاعات بسیاری در مورد نامهای مشهور یا پرکاربرد آمده است که کار استفاده کنندگان از کتاب را آسان می کند. مزّی میان نامهایی که خود بر الکمال افزوده و نامهای قبلی تمایز قائل شده و آنها را با قلم قرمز در نسخة اصلی مشخص کرده است . در چاپهای جدید کتاب نیز هر یک از مصححان به گونه ای این خصوصیت را حفظ کرده اند. وی کتابی را که هر راوی در آن روایت دارد با نام اختصاری تعیین ، و در پایانِ شرح حال به نام کامل آن تصریح کرده است ؛ همچنین نام کسانی را که از شخص موردنظر روایت کرده اند یا وی از آنها روایت کرده ، به صورت فهرست در آورده است (ج 1، ص 149ـ 151). مزّی به منابعی که به عنوان کتابهای اصلی فن رجال و مرجعِ شناختِ نام راویان ، از آنها استفاده کرده یا برای اطلاع بیشتر به آنها ارجاع داده ، اشاره کرده است (رجوع کنید به ج 1، ص 152ـ154).

پس از تألیف تهذیب الکمال دیگر به الکمال چندان توجه نشد، بلکه در تلخیص یا تکمیل تهذیب الکمال کتابهای متعددی نگاشته شد که از مهمترین آنهاست : الکُنی المختصر من تهذیب الکمال فی اسماءِالرجال ، تألیف ابومحمد رافع سَلاّ می (668ـ 718). وی در 707 فصل کنیه های تَهذیب الکمال را بر اساس پیش نویس آن تلخیص کرد؛
تَذهیب التَّهذیب ، تألیف شمس الدین ابوعبداللّه محمدبن احمد ذهبی (673ـ 748). وی با حفظ ترتیب کتاب به تلخیص آن و همچنین تکمیل شرح حالها و آرای علما در مورد هر شخص پرداخت و در 719 از آن فراغت یافت ؛
الکاشف فی معرفة من له روایة فی الکتب الستّة ، تألیف ذهبی . وی در این کتاب فقط راویان کتب صحاح شش گانه را ذکر کرده و اشخاصی را که در اسناد دیگر کتابهای مؤلفان صحاح بوده اند یا برای تمیز از راویان صحاح در تهذیب الکمال نام آنان ذکر شده ، حذف کرده است . تألیف این کتاب در 720 اتمام یافته و حواشی و تعلیقاتی نیز دارد (همان ، ج 1، مقدمة معروف ، ص 51 ـ 55)؛
دو کتاب المجرّد و المقتضب من تهذیب الکمال ، هر دو تألیف ذهبی (همان ، ج 1، ص 56؛
بغدادی ، ج 2، ستون 154)؛
إکمال تهذیب الکمال فی اسماءالرجال ، تألیف ابن مُلَقِّن (723ـ804). وی تهذیب را تلخیص کرد و رجال مسند احمد و صحیح ابن خُزَیمه و صحیح ابن حِبّان و المستدرک حاکم و السنن دارْقُطنی و السنن بیهقی را به آن افزود (مزّی ، ج 1، مقدمة معروف ، ص 65)؛
دو کتاب تهذیب التهذیب ، و تقریب التهذیب ، هر دو تألیف ابن حجر عسقلانی (همان ، ج 1، ص 66ـ67، 69؛
برای آگاهی از دیگر مواردرجوع کنید به همان ، ج 1، ص 57 ـ 58، 61، 64ـ 70؛
حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 1510ـ1511؛
عطیه و دیگران ، ج 1، ص 156ـ157).

تهذیب الکمال احتمالاً برای اولین بار در 1308/ 1891 در دهلی چاپ سنگی شد. در 1400/ 1980 چاپ دیگری از آن به تصحیح انتقادی بشار عواد معروف در بیروت آغاز گردید که جلد اول آن همراه با مقدمه ای جامع است ( د.اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «مزّی »). چاپ این اثر در 35 مجلد در 1413/1992 به پایان رسید. در 1414 نیز این اثر به تصحیح احمدعلی عبید و حسن احمدآغا چاپ شد. در این دو چاپ ، مصححان مدخلهای غیرتکراری و غیرارجاعی را شماره گذاری کرده اند و تعداد آنها را به اختلاف 045 ، 8 (در چاپ بشار عواد معروف ) و 634 ، 8 عنوان (در چاپ شیخ احمدعلی عبید و حسن احمدآغا) گزارش کرده اند.

---

منابع :
(1) اسماعیل بغدادی ، هدیة العارفین ، ج 2، در حاجی خلیفه ، ج 6؛
(2) حاجی خلیفه ؛
(3) محیی الدین عطیه ، صلاح الدین حفنی ، و محمدخیررمضان یوسف ، دلیل مولفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة والحدیثة ، بیروت 1416/ 1995؛
(4) یوسف بن عبدالرحمان مِزّی ، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال ، ج 1، چاپ بشار عواد معروف ، بیروت 1406/ 1985؛


(5) EI 2 , s.v. " AL - Mizz ¦â " (by G.H.A. Juynboll).

/ محمدکاظم رحمان ستایش /