تهذیب الاحکام ، از منابع مهم فقهی و یکی از کتابهای چهارگانة حدیث شیعه ، اثرِ محمدبن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی ، دانشمند امامی قرن پنجم .

به نوشتة مؤلف در مقدمة کتاب (ج 1، ص 2ـ3)، یکی از دوستان وی از وجود احادیث بظاهر متعارض در منابع شیعی با او سخن گفته و یادآور شده که این موضوع موجب انتقاد شدید مخالفان و جداشدن برخی شیعیان نا آگاه از مذهب حق گردیده است ، لذا از مؤلف درخواست کرده که شرحی استدلالی بر کتاب مقنعة شیخ مفید بنگارد که در آن علاوه بر ذکر مستندات قطعی هر مسئله و احادیث مشهور، احادیث متعارض هم آورده شود و شیوة رفع ناسازگاری این احادیث با یکدیگر و تأویل آنها یا وجوه ضعف احادیث متعارض بیان گردد. کتاب تهذیب در پاسخ به این درخواست تألیف شد و در واقع ، خاستگاهی کلامی دارد (نیزرجوع کنید به عابدی ، ص 33ـ 35). این سخن که تهذیب به توصیة شیخ مفید نگاشته شد (خوانساری ، ج 6، ص 230)،

به نظر درست نمی آید. از تعبیر «ایّده اللّه » در بارة شیخ مفید، در مقدمة کتاب و بارها در جلد نخست و دوبار در آغاز جلد دوم ، و تبدیل آن به «رَحِمَه اللّه » پس از آن ، معلوم می شود که تألیف تهذیب در حیات شیخ مفید آغاز شده و پس از وفات وی (رمضان 413) ادامه و پایان یافته است (رجوع کنید به شبیری ، 1420، ص 186).

تهذیب الاحکام نخستین تألیف شیخ طوسی بوده و در آن به هیچیک از آثار مؤلف اشاره نشده ، ولی او در دیگر آثار خود بارها به این اثر ارجاع داده است (برای نمونه رجوع کنید به طوسی ، النهایة ، ص 235، 243؛
همو، الجمل والعقود ، ص 160؛
همو، کتاب الخلاف ، ج 4، ص 15، 110؛
همو، المبسوط ، ج 1، ص 356، ج 7، ص 123؛
همو، التبیان ، ج 3، ص 121؛
نیز بیش از صدبار در مقدمه و متن استبصار با تعابیری چون تهذیب الاحکام ، کتابناالکبیر و الکتاب الکبیررجوع کنید به ج 1، ص 2، 10، 14، 133، 137، 155، 175). به نوشتة مؤلف در استبصار (ج 1، ص 2ـ3)، تألیف این کتاب پس از پایان تألیف تهذیب و انتشار آن آغاز شده است . همچنین در اوایل کتاب العُدّة فی اصول الفقهِ او ــ که در آغازِ تألیف آن ، الذریعة شریف مرتضی (نگاشته شده در 430) تألیف نشده بود (رجوع کنید به علم الهدی ، قسمت 1، مقدمة گرجی ، ص سی وپنج ، سی وهفت ؛
آقابزرگ طهرانی ، ج 10، ص 26) ــ به تهذیب و استبصار اشاره شده (ج 1، ص 137) و نشان می دهد که تألیف این دو اثر پایان یافته بوده است . لذا، به نظر نمی رسد که تألیف تهذیب چندان به طول انجامیده باشد (قس مدیر شانه چی ، 1377 ش ، ص 140).

شیخ طوسی در ضمن شرح حال خود در فهرست (ص 447)، نام 23 بابِ اصلی (اصطلاحاً کتاب ) از ابواب فقه را برای تهذیب برشمرده و گفته که استبصار و نهایه نیز همین مباحث را دارند، ولی ابواب «شهادات » و «اطعمه و اشربه » تنها در این دو اثر به استقلال مطرح شده است نه در کتاب تهذیب ، باب زیارات هم تنها در تهذیب ذکر شده نه در نهایه و استبصار . بنا براین ، تهذیب شامل 21 کتاب فقهی است و نامهای مذکور در فهرست ، تلفیقی از نامهای ابواب تهذیب و ابواب نهایه و استبصار است .

بر طبق شماره گذاری نسخة چاپ نجف تهذیب ، این کتاب مشتمل بر 409 باب (28 باب آن ابواب «زیادات » در سه جلد نخست می باشد که تکرار ابواب قبلی است ) و 988 ، 13 حدیث است ، ولی بنا بر شمارش محدّث نوری (1415ـ1420، ج 6، ص 415)، 393 باب و 590 ، 13 حدیث دارد. این اختلاف از عواملی چون اشتباه در شمارش یا مستقل دانستن یا ندانستنِ برخی ابواب و احادیث ناشی شده است .

تهذیب و مقنعه . تهذیب به عنوان شرح مقنعة شیخ مفید نوشته شده و طرح نخستین آن بر پایة شرح کاملِ تمامِ مسائل مقنعه با استدلال به ادلة قطعی (مانند قرآن ، سنّت متواتر، سنّت همراه با قرائن قطعی ، اجماع ) و نیز ذکر احادیث مشهور امامیان و تأویل یا تضعیف احادیث متعارض ، بوده است (ج 1، ص 3). در این شیوة تألیف ــ که بیشترِ مبحثِ طهارت بر طبق آن نگاشته شده ــ مؤلف گاه به ادلّه ای چون اجماع مرکّب (به اصطلاح متأخران )، اقوال مشایخ و وجوهی شبه عقلی استناد کرده (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 25، 29، 75، 95، 290، 294) و به احادیث اهل سنّت به طور مرسل اشاره نموده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 63، 83 ـ 84، 96). در این بخش کتاب ، مباحث گوناگون قرآنی ، ادبی (صرف و نحو و لغت ) و دیدگاههای اصولی بسیار نمایان است (رجوع کنید به شبیری ، 1420، ص 179ـ187). با این روش ، کتاب پر حجم می شده و از هدف اصلی ، یعنی نگارش اثری حدیثی ، دور می افتاده ؛
لذا، مؤلف روش خود را تغییر داده و به ذکر احادیث شیعی و رفع تعارض آنها بسنده کرده است . وی سپس تصمیم گرفته که بدون تقید داشتن به مباحث مقنعه ، بیشتر یا تمام احادیث فقهی را ذکر کند، لذا در سه جلد نخست ابواب زیارات را افزوده است (ج 10، مشیخه ، ص 4). بنابراین ، کتاب با دو روش مختلف تألیف شده است که علاوه بر تفاوت در حجم ، در شیوة اسناد احادیث هم با یکدیگر متفاوت اند (رجوع کنید به شبیری ، 1372 ش ، ص 181ـ184).

نحوة التزام مؤلف به ذکر مسائل مقنعه نیز در همة بخشهای تهذیب یکسان نیست . وی ابتدا به آوردن تمام فتاوای شیخ مفید و شرح آن مقید بوده و این روش در دو جلد نخست و بخشی از جلد سوم (جز صفحة 26 تا 158) به کار رفته ، ولی در سایر مجلدات و نیز ابواب زیارات ، چنین تقیّدی نداشته و گاه فقط از ترتیب مقنعه پیروی کرده است ؛
ازینرو، برخی استدلالهای فقهیِ مقنعه در تهذیب نقل نشده یا به اختصار و اجمال ذکر شده (مثلاً ج 3، ص 90ـ91، 113؛
قس مفید، 1410، ص 252، 269)، برخی احادیثِ بدون سندِ مقنعه ، با سند نقل گردیده (مثلاً ج 2، ص 121؛
قس مفید، 1410، ص 142) و گاه به جای ابواب مقنعه ابواب دیگری گشوده شده است . بدین ترتیب ، کتاب شرحی آزاد بر مقنعه به شمار می رود. حتی برخی مباحث ، از جمله «کتاب الجهاد و سیرة الامام » (رجوع کنید به ج 6، ص 121 تا پایان جلد) شرح مقنعه نیست ( رجوع کنید به شبیری ، 1372 ش ، همانجا).

عبارات مقنعه در سه جلد نخست بسیار نقل شده است ، ولی بتدریج کاهش یافته و از آغاز جلد ششم پایان پذیرفته است ، تنها در باب (کتاب ) نکاح (ج 7، ص 240ـ429) و طلاق (ج 8، ص 2ـ 198، 277) و ابتدای مبحث صید و ذبائح (ج 9، ص 2ـ71) نقلهای بسیاری از مقنعه دیده می شود که شیوة آن نیز به روش نقل احادیث در مجلدات نخستین شبیه تر است و به نظر می رسد تهذیب الاحکام به ترتیب نگارش نیافته و بخشهایی که در آن عبارات مقنعه نقل شده ، پیشتر تألیف شده و قسمت پایانی جلد ششم ، آخرین بخش تألیف شدة کتاب بوده است .

مطالب تکراری مقنعه تنها در یک جا شرح شده ، ولی گاهی در جای دوم نکاتی به آن افزوده گردیده است (از جمله رجوع کنید به ج 1، ص 213، 309، ج 2، ص 95، 191). شیخ طوسی گاه برای استدلال بر فتوای مقنعه ، به نظر اهل خبره استناد کرده ( رجوع کنید به ج 2، ص 27)، گاه عبارت متن مقنعه را تفسیر و تأویل نموده (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 32، ج 3، ص 164، 166) و احیاناً فتوایی غیر از فتوای شیخ مفید برگزیده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 232، ج 2، ص 87). در بسیاری موارد، وی خود عبارتی فتوایی ذکر کرده و آن را شرح داده که در برخی منابع ، به اشتباه ، بخشی از حدیث یا سخن شیخ مفید انگاشته شده و برعکس ، در برخی موارد، متن حدیث به عنوان عبارت تهذیب تلقی شده است (برای برخی موارد اشتباه رجوع کنید به ج 5، ص 329، حدیث 45؛
تستری ، 1390، ص 85؛
همو، 1396، ص 236ـ237).

اهمیت و جایگاه تهذیب . کتاب تهذیب الاحکام با در برداشتن بیشترین احادیث فقهی ، در مقایسه با سایر کتب چهارگانه ، از مهمترین منابع استنباط فقهی امامیان به شمار می رود. به نوشتة بحرالعلوم (ج 3، ص 229) این کتاب غالباً فقیه را از دیگر کتب حدیثی بی نیاز می سازد ولی کتب مزبور این ویژگی را ندارند (نیزرجوع کنید به نوری ، 1415ـ1420، ج 3، ص 169، ج 6، ص 13؛
قس عبداللّه جزایری ، ص 215). ابن طاووس (فتح الابواب ، ص 292) کافی و تهذیب را از بزرگترین کتب فقهی شمرده و علامه حلّی (1417ـ1419، ج 2، ص 355) این کتاب را «اصل فقه » خوانده و آن را همراه با مقنعه از بزرگترین منابعی که از آنها بهرة فقهی برده می شود، دانسته است .

در منابع فقهی ، دیدگاههای شیخ طوسی در تهذیب ، فتوای او تلقی و فراوان نقل و بررسی شده است (برای نمونه رجوع کنید به ابن ادریس حلّی ، ج 1، ص 334ـ 335؛
نیلی ، ص 9، 11؛
محقق حلّی ، ج 1، ص 34، 43، 55؛
آبی ، ج 1، ص 48، 60، 108؛
علامه حلّی ، 1412، ج 1، ص 29، 56؛
همو، 1414، ج 2، ص 325، ج 4، ص 130؛
شهید اول ، 1412ـ1414، ج 1، ص 103، 201). برخی فتاوای وی در تهذیب از آرای اختصاصی او بوده یا قائلانی اندک داشته است (رجوع کنید به علامه حلّی ، 1417ـ1419، ج 1، ص 339، ج 2، ص 38، ج 3، ص 310؛
فخرالمحققین ، ج 1، ص 73). گاه فتوای وی در این کتاب و کتاب استبصار با فتوایش در سایر آثار فقهی او متفاوت است (رجوع کنید به علامه حلّی ، 1417ـ1419، ج 1، ص 408ـ409).

تهذیب علاوه بر جنبة فقهی ، از نظر حدیثی نیز اهمیتی بسزا دارد. جز فهارس کتب که به ذکر یا توصیف آن پرداخته اند (برای نمونه رجوع کنید به طوسی ، فهرست ، ص 447؛
نجاشی ، ص 403؛
ابن شهر آشوب ، معالم العلماء ، ص 114)، در آثار حدیثی بعدی همواره بدان استناد و از آن نقل شده است (از جمله رجوع کنید به ابن شهر آشوب ، مناقب آل ابی طالب ، ج 2، ص 50، 108؛
طبرسی ، ج 1، ص 132، 137). نقل از این کتاب در آثار ابن طاووس بسیار است (رجوع کنید به کولبرگ ، ص 550). ابن ادریس (ج 3، ص 628ـ632) شماری از احادیث جالب توجه آن را برگزیده و در پایان السرائر آورده است . صاحب معالم ، حسن بن زین الدین ، روایات «صحیح » و «حسن » تهذیب را در منتقی الجُمان آورده است . به نظر او در اسناد روایات تهذیب ، به دلیل بی توجهی به کاربرد روش تعلیق (حذف اول سندرجوع کنید به اسناد * ) به اعتماد اسناد سابق ، افتادگیهای بسیار رخ داده است ، از جمله در مورد احادیث موسی بن قاسم در مبحث حج (برای نمونه رجوع کنید به ابن شهیدثانی ، ج 1، ص 25، ج 3، ص 13ـ14، 32ـ33، 37، 40ـ41). در جوامع حدیثی متأخر، مانند وسائل الشیعة ، وافی و بحارالانوار ، نیز احادیث تهذیب بسیار نقل شده است .

با این همه ، با توجه به وجود پاره ای اشکالات در اسناد و متون احادیث منقول در تهذیب ، برخی علما اعتراضاتی بدان داشته اند (از جمله رجوع کنید به ابن ادریس حلّی ، ج 3، ص 289؛
ابن شهیدثانی ، ج 1، ص 153، ج 2، ص 5، 52، 505 ـ506؛
یوسف بحرانی ، ص 297ـ 298؛
خوانساری ، ج 6، ص 218؛
محمد کلباسی ، ج 2، ص 324ـ 335؛
نوری ، 1407ـ 1408، ج 2، ص 603ـ604؛
تستری ، 1410ـ1424، ج 9، ص 208). محمدتقی مجلسی (ج 1، ص 285، ج 4، ص 393، 557)، این کتاب را از حیث رتبه و اعتبار، پس از کافی و کتاب من لایحضره الفقیه دانسته است .

برخی دانشمندان اخباری به استناد سخن شیخ طوسی در العُدّة فی اصول الفقه (ج 1، ص 137)، به صحت احادیث تهذیب (مانند دیگر کتب چهارگانة حدیث ) حکم کرده اند (برای نمونه رجوع کنید به فیض کاشانی ، ج 1، ص 23ـ24)، ولی با توجه به اینکه شیخ طوسی در بارة بسیاری از احادیث متعارض ، به ضعف آنها تصریح کرده ، نادرستی این نظر آشکار می شود (نیز رجوع کنید به خوئی ، ج 1، ص 95ـ97). برخی عالمان تهذیب را تدریس می کرده اند (برای نمونه رجوع کنید به ابن حجر عسقلانی ، ج 2، ص 509؛
محمدباقر مجلسی ، 1380، ج 107، ص 223، ج 108، ص 99، ج 110، ص 38، 147، 152؛
حسینی اشکوری ، 1410، ص 28ـ29).

شیوة نقل و حل تعارض احادیث . احادیث تهذیب (در هر دو شیوة تألیف کتاب ) بر سه دسته اند: احادیث ادله ، که مستند نظر شیخ مفید یا خود مؤلف اند؛
احادیث متعارض ؛
و احادیث شواهد، که برای سازگار کردن احادیث متعارض با یکدیگر یا سایر تأویلهای حدیثی آورده شده اند. اسناد احادیث ادله و شواهد در روش نخستِ تنظیم کتاب معمولاً به طور کامل و بدون تعلیق سند (حذف ابتدای سند) آمده است ولی اسناد در روش دوم و نیز اسناد احادیث متعارض همیشه به صورت تعلیق است (برای تفصیل رجوع کنید به شبیری ، 1420، ص 189ـ190؛
نیزرجوع کنید به ادامة مقاله ).

بخش عمده ای از تهذیب را بررسی احادیث بظاهر متعارض تشکیل می دهد و تقریباً در تمام کتاب (جز بخش بزرگی از مجلد ششم )، بویژه در جلد سوم ، این شیوة نقل روایات دیده می شود. به جز توضیحاتی که مؤلف برای حل تعارض احادیث داده ، مطالبی را در توضیح و تفسیر و تأویل احادیث دیگر تهذیب نیز آورده و نام خود را 327 بار، غالباً پس از احادیث ادله و شواهد و گاه پس از احادیث متعارض ، ذکر کرده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 91، 131، 253، 388). تفسیرهای او بر مبادی کلامی استوار است ، از جمله تناقض نداشتن سخن امامان علیهم السلام به دلیل عصمت آنان و عدم مخالفت حدیث با قرآن (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 280ـ281، ج 2، ص 249). اصل مهم دیگر در تفسیر احادیث ، قاعدة اصولیِ مقدّم بودن جمع عرفی میان احادیثِ بظاهر متعارض بر نادیده گرفتنِ (اصطلاحاً: طرح ) برخی از آنهاست (رجوع کنید به ج 3، ص 201ـ202، ج 6، ص 237ـ 238؛
همو، العدة فی اصول الفقه ، ج 1، ص 148). همچنین وی برای فتوای علمای امامیه و نحوة برخورد آنان با یک حدیث ، اهمیت خاصی قائل است (رجوع کنید به ج 1، ص 3، ج 2، ص 63، ج 9، ص 287).

شیخ طوسی کوشیده تا از راه جمع عرفی ، نه ایراد گرفتن از اسناد احادیث ، مشکل تعارض را برطرف سازد. وی سعی کرده برای تأویل احادیث شواهدی بیاورد، هر چند این کار را لازم نمی دانسته است (ج 1، ص 3ـ4). اصولاً علما، قواعد جمع عرفی را که او پایه گذاری کرده ، پذیرفته اند، اما مصادیق این قواعد را گاه قبول کرده (مثلاًرجوع کنید به ابن ادریس حلّی ، ج 1، ص 334؛
ابن شهید ثانی ، ج 1، ص 50، 62؛
حرّ عاملی ، ج 1، ص 138؛
محمدباقر مجلسی ، 1380، ج 88، ص 82، 147) و گاه انکار نموده اند (مثلاًرجوع کنید به محقق حلّی ،ج 2، ص 130،173؛
ابن شهیدثانی ، ج 1، ص 55، 63؛
فیض کاشانی ، ج 1، ص 5؛
حرّعاملی ، ج 5، ص 396، ج 14، ص 39؛
محمدباقر مجلسی ، 1380، ج 65، ص 184، 206ـ207، ج 88، ص 233؛
یوسف بحرانی ، ص 297). با این همه ، شیخ طوسی در بسیاری موارد، احادیث معارض را ضعیف و بی اعتبار دانسته و تعارض را از این راه بر طرف کرده است .

از مهمترین قواعد جمع عرفی در تهذیب ، حمل احادیث بر تقیه است با دلایلی مانند عامی بودنِ راوی حدیث ، موافقت آن با فتوای عامه یا حاکمان وقت ، مخالفت آن با ظاهر قرآن یا احادیث متواتر یا اجماع امامیان (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 31ـ32، 62، 93، 446، ج 2، ص 63، ج 9، ص 28). به نظر او (ج 2، ص 75)، تقیه گاه موجب اجمال گویی امامان علیهم السلام می شده است . حمل حدیث بر حالت عذر و ضرورت ، قاعدة پرتکرار دیگری در تهذیب است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 202، ج 2، ص 46، 208، 301، ج 5، ص 327) که حمل بر حالت تقیه از مصادیق آن است (ج 1، ص 66، ج 2، ص 61ـ62، 303، ج 3، ص 15). قاعدة دیگر، حمل امر بر استحباب (ج 1، ص 49، 104ـ105، 112، 155) و حمل نهی بر کراهت (ج 1، ص 366، 372، ج 3، ص 249) است ، هرچند مؤلف اصولاً اوامر را ظاهر در وجوب و نواهی را ظاهر در حرمت می داند (ج 1، ص 96، ج 3، ص 166؛
همو، العدة فی اصول الفقه ، ج 1، ص 172، 255). وی حتی گاه کلمة وجوب را بر شدت استحباب یک کار حمل کرده است (ج 2، ص 243).

حمل روایت بر رخصت (بدین معنا که ملاک حرمت در کاری وجود دارد ولی به سبب وجود مصلحتی در نفس تجویز یک کار، همچون مصلحت تسهیل ، آن کار مجاز شناخته می شود) و حمل حدیث بر معنای لغوی به جای معنای اصطلاحی (مانند تفسیر واژة «وضوء» به شستن و به کار بردن واژة «زکات » در بارة خمس ) از دیگر قواعد جمع عرفی در تهذیب است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 13ـ14، ج 2، ص 165، 289، ج 4، ص 15). از دیگر قواعد رایج در این زمینه است : تخصیص دلیل عام به قرینة دلیل خاص و حمل دلیل مطلق بر دلیل مقیّد یا به تعبیر شیخ طوسی «حمل مجمل بر مفصّل یا بناء مجمل بر مفصّل » (ج 1، ص 430، ج 4، ص 39، ج 8، ص 4، 46؛
به نظر او گاهی عدم ذکر قید همین در یک حدیث ، به سبب آگاه بودن مخاطب از آن قید یا به دلایلی دیگر بوده است رجوع کنید به ج 4، ص 23، ج 5، ص 246، ج 10، ص 6ـ7)؛
حمل اختلاف روایات بر اختلاف درجات استحباب و امر به اعادة یک عبارت در صورت انجام دادن یک کار، بر کراهت شدید آن (ج 2، ص 378، ج 6، ص 72)؛
اثبات عنوان یک عبادت به سبب وجود ثواب و نفی عنوان عبادت به سبب اندک شدن ثواب آن (ج 1، ص 92، 105، ج 9، ص 110).

حمل اِخبار در حدیث بر تعجب و انکار (ج 1، ص 21، ج 5، ص 315، ج 9، ص 21)، اختصاص دادن حکم روایت به مورد خاص آن (ج 9، ص 235، ج 10، ص 143) و حمل احادیث متعارض بر تخییر و به تعبیر دیگر، حمل امر به دو کار بر وجوب تخییری (ج 5، ص 334، ج 10، ص 24) از قواعد کم کاربرد در تهذیب است (نیزرجوع کنید به عمیدی ، تراثنا ، سال 14، ش 3 و 4، ص 105ـ 155). برخی مبانی شیخ طوسی در اصول فقه نیز از این مباحث فهمیده می شود، مانند عدم جواز تخصیص قرآن و اخبار متواتر با خبر واحد (ج 4، ص 169، 172)، حجیت خبر واحد (ج 1، ص 109؛
هر چند برخی عبارات آن به حجیت نداشتن خبر واحد اشعار داردرجوع کنید به ج 1، ص 3، ج 4، ص 169، 172؛
قس همو، العدة فی اصول الفقه ، ج 1، ص 126ـ142)، دلالت امر بر لزوم انجام دادن فوری آن (ج 1، ص 87، ج 5، ص 17) و دلالت نهی بر بطلان عبادت (ج 2، ص 202).

از جمله مباحث رایج در تهذیب ، بحث در بارة شیوة قرائت الفاظ یک حدیث و اختلاف نظر علما در این زمینه است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 459ـ460؛
قس ابن بابویه ، ج 1، ص 189ـ 190). شیخ طوسی گاه فقط برخی از احادیث متعارض را ذکر کرده و به بقیة آنها اشاره نموده است ، زیرا راه حلِ مطرح شده بر روایات نقل نشده هم تطبیق می کند (عمیدی ، تراثنا ، سال 14، ش 3 و 4، ص 107). همچنین گاه برای حل تعارض ، احتمالات گوناگونی ذکرکرده و خود هیچیک از آنها را ترجیح نداده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 3، ص 211ـ212، ج 7، ص 255، 298).

شیخ طوسی ، چنانکه گفته شد، در بسیاری موارد، تعارض احادیث را با غیرمعتبر دانستن یک طرف تعارض از میان برداشته است . مهمترین عوامل ضعف و بی اعتباری احادیث از دیدگاه او عبارت اند از: مخالفت حدیث با ظاهر قرآن و احادیث متواتر (ج 4، ص 176ـ177)، اجماع امامیه بر عمل نکردن به حدیث (ج 1، ص 157، 219)، تعارض خبر یک یا چند نفر با اخبار افراد بیشتر (ج 1، ص 242، ج 2، ص 178)، مخالفت حدیث با دیدگاه قطعی شرع و امامان علیهم السلام (ج 1، ص 93ـ94، ج 4، ص 176)، اضطراب حدیث یعنی راوی یک حدیث آن را به دو یا چند شکل نقل کند (ج 1، ص 201، ج 2، ص 213؛
قس ابن شهید ثانی ، ج 1، ص 11) و مخالفت نقل یک راوی با نقل دیگران (ج 2، ص 75، ج 7، ص 278). این روایات در تهذیب ضعیف شناخته شده است : مُضْمَر (ج 1، ص 16)، موقوف (ج 8، ص 4، 31)، مرسل (ج 1، ص 35)، روایاتی که راوی آنها دقیقاً معلوم نیست (ج 1، ص 196)، روایات شاذ (یا نادر، ج 1، ص 18)، و روایاتی که راوی آنها ضعیف یا از غالیان یا عامه یا زیدیه باشد (ج 4، ص 316، ج 7، ص 101، ج 9، ص 204؛
نیزرجوع کنید به عمیدی ، تراثنا ، سال 15، ش 1، ص 100ـ120، ش 2، ص 102ـ123).

شیخ طوسی گاه با اشاره به اشتباه راوی یا فراموشکاری وی ، نادرستی حدیث را توجیه کرده (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 134، 331، ج 5، ص 226، 230)، گاهی نیز در بارة حدیث به بحثی مفصّل پرداخته ، مثلاً در باب نشانة آغاز ماه رمضان ، باتوجه به سست بودن علت مذکور در پاره ای روایات ، ساختگی بودن آن روایات را نتیجه گرفته است (رجوع کنید به ج 4، ص 154ـ180). قرائنی نشان می دهد که این باب برگرفته از کتاب مصابیح النور شیخ مفید است که برخی نکات آن در کتاب جوابات اهل الموصل (ص 15 به بعد) آمده است .

اسناد و مآخذ احادیث تهذیب . شیخ طوسی پس از تغییر شیوة تألیف خود، اسناد را در کتاب با نام مؤلف مأخذ حدیث آغاز کرده و برای اتصال سند خود به این مؤلفان ، تکمله ای با عنوان مشیخه در پایان کتاب افزوده و برای تفصیل بیشتر به کتاب دیگرش فهرست ، ارجاع داده است (رجوع کنید به ج 10، مشیخه ، ص 88). در نگاه نخست به نظر می رسد که وی مستقیماً از کتاب یک راوی که در آغاز سند ذکر کرده ، احادیث را گرفته است ، ولی قرائن بسیاری نشان می دهد که او، چه بسا با واسطه ، احادیثی را از مآخذ پیشین نقل کرده بدون آنکه به نام مصادر واسطه ، به سبب شهرت آنها، اشاره نماید.

تأمل در مشیخة تهذیب نشان می دهد که این کتاب نیز بر پایة همین روش تنظیم شده است و در آن دوگونه طریق حدیثی وجود دارد: طرق اصلی و مستقل که مجموعاً 28 راوی را دربرمی گیرد، و طرق فرعی و وابسته که مجموعاً 24 طریق بوده و برخی با تعبیر «ماذکرتُه » و برخی با تعبیر «مِن جملةِ ماذکرتُه » آغاز می شود. محمدبن یعقوب کلینی ، حسین بن سعید، محمدبن علی بن محبوب و سعدبن عبداللّه اشعری برخی از مؤلفان این مآخذ واسطه اند. روش برگرفتن حدیث از منابع واسطه ، موجب شده که برای برخی راویان چند بار طریق ذکر شود، مثلاً حسن بن محبوب یک طریق استقلالی (برگرفته از کتاب خود او) و پنج طریق وابسته دارد (رجوع کنید به شبیری ، 1420، ص 191ـ192).

ترتیب طرق اصلی مشیخه بر دو پایه استوار است : نخست نام مصادر اصلی کتاب ــ که در مباحث بسیاری از آنها استفاده شده ــ آمده و سپس برخی از مصادری که در یک یا چند مبحث محدود از آنها اقتباس شده ، به ترتیب نقل در متن کتاب ، آورده شده است ؛
مثلاً نام موسی بن قاسم ، که در جلد پنجم تهذیب از او بسیار نقل شده ، در میانة مشیخه و نام فضل بن شاذان ، که بیشتر در اواخر تهذیب از وی حدیث نقل شده ، در انتهای مشیخه دیده می شود.

نیاز یا عدم نیاز به بررسی وثاقت افرادی که در طرق مشیخه قرار دارند، از مباحث مهم رجالی است ( رجوع کنید به بحرالعلوم ، ج 4، ص 66ـ80؛
عبدالنبی جزایری ، ج 4، ص 479؛
محمد کلباسی ، ج 4، ص 127ـ412؛
ابوالهدی کلباسی ، ج 2، ص 387ـ420؛
نیزرجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 24، ص 276، 278). باتوجه به ضرورت این کار از دیدگاه بیشتر رجالیان ، بسیاری از آنها به ارزیابی سَنَدی طرق مشیخه پرداخته اند (برای نمونه رجوع کنید به ابن داوود حلّی ، ص 557ـ 558؛
علامه حلّی ، 1402، ص 275ـ 276؛
تفرشی ، ج 5، ص 329ـ347؛
قهپائی ، ج 7، ص 205ـ 219؛
اردبیلی ، ج 2، ص 470ـ473؛
مازندرانی حائری ، ج 7، ص 489ـ501؛
عبدالنبی جزایری ، ج 4، ص 473ـ483).

مهمترین مصدر (مأخذ) موجود تهذیب ، کتاب کافی کلینی است . علاوه بر مواردی که نام کلینی (محمدبن یعقوب ) در آغاز سند ذکر شده ، بسیاری از احادیثی که سند آنها با نام مشایخ بی واسطه یا با واسطة کلینی یا افراد موجود در اِسناد کافی آغاز می شود، از کافی گرفته شده است . با تأمل در شیوة اِسناد و مشابهت آنها با اسناد کافی و نیز مقایسة ترتیب احادیث تهذیب با احادیث کافی ، می توان شیوة انتخاب و اقتباس طوسی از کافی را بازشناسی کرد (برای نمونه رجوع کنید به ج 10، ص 2ـ3؛
قس کلینی ، ج 7، ص 176ـ177، 183ـ184؛
نیزرجوع کنید به محمدتقی مجلسی ، ج 4، ص 482، ج 5، ص 22ـ23؛
شبیری ، 1420، ص 199ـ219). این مقایسه نشان می دهد که تفاوت تعبیر شیخ طوسی در مورد راویان ، از تفاوت تعبیر کافی یا مآخذ دیگر در بارة آنان نشئت گرفته است ؛
مثلاً گاه از برقی به «احمدبن ابی عبداللّه » و گاه به «احمدبن محمدبن خالد» تعبیر شده است (رجوع کنید به شبیری ، 1420، ص 191ـ223؛
قس سیستانی ، ص 14، پانویس ؛
در بارة عدم نقل بیواسطة شیخ طوسی از محاسن برقی رجوع کنید به شبیری ،1420،همانجا).

مصدر دیگر موجود تهذیب ، کتاب من لایحضره الفقیه شیخ صدوق است (رجوع کنید به ج 1، ص 459ـ460، ج 2، ص 113ـ 114، 195، 364، ج 4، ص 171، ج 5، ص 440ـ441، ج 7، ص 155). وی گاه تفسیر صدوق در بارة روایتی را نقد کرده و گاه آن را محتمل دانسته است (رجوع کنید به ج 9، ص 185ـ186، ج 10، ص 21ـ 22). با مقایسة احادیث تهذیب با احادیث کتاب من لایحضره الفقیه و ترتیب ابواب این دو کتاب ، بیش از 150 حدیث یافته شد که بدون اینکه نامی از صدوق برده شود، از کتاب او نقل شده است . نشانة مهم این امر، تفاوت آشکار اسناد این گونه احادیث با اسناد دیگر تهذیب و آغاز شدن سند با راویانی است که یا اصلاً مؤلف کتاب نیستند یا کتاب آنها از مآخذ تهذیب نیست ( رجوع کنید به ابن شهید ثانی ، ج 2، ص 260؛
محمدتقی مجلسی ، ج 5، ص 37؛
شبیری ، 1420، ص 219ـ222).

هرچند در تهذیب تنها یک بار به نام کتاب مزار ( مناسک الزیارات ) شیخ مفید تصریح شده (رجوع کنید به ج 6، ص 56)، مقایسة ترتیب احادیث این دو اثر نشان می دهد که همة روایاتی که نام ابن قولویه در آغاز سند آنها آمده ، از کتاب مزار گرفته شده است ، نه از کامل الزیارات . از جمله قرائن این نکته ، آن است که ترتیب مباحث تهذیب با کامل الزیارات هماهنگی ندارد (برای نمونه رجوع کنید به تهذیب ، ج 6، ص 31ـ33؛
قس ابن قولویه ، ص 27ـ30؛
مفید، 1413 ب ، ص 7ـ9)؛
همچنین تنها احادیثی از کامل الزیارات در تهذیب آمده که در مزار دیده می شود و برخی از احادیثِ مُسند کامل الزیارات ، در تهذیب ــ مانند مزار ــ به گونة مُرسل آمده است . وجود یک ضمیر مبهم در تهذیب (رجوع کنید به ج 6، ص 32، حدیث 61)، که مرجع آن قطعاً شیخ مفید است ، شاهدی دیگر است . از دیگر مصادر موجود تهذیب ، کتاب حسین بن سعید اهوازی است که بخشهایی از آن با نام نوادر احمدبن محمدبن عیسی چاپ شده است (رجوع کنید به شبیری ، 1376 ش ، ص 25ـ26).

مصادر واسطه در تهذیب را هم که به نام آنها تصریح نشده ولی مورد استفاده بوده است ، می توان با روشهایی شناسایی کرد. از جملة این مصادر، اثرِ مفقود شیخ مفید با نام مصابیح النور است که چکیده ای از آن در رسالة جوابات اهل الموصل آمده است . مقایسة این رساله با تهذیب (در باب «علامة اول شهر رمضان ») بر وجود این ارتباط دلالت می کند. از شواهد این امر، کثرت غیرمتعارفِ ذکر مشایخ شیخ مفید (ابوغالب زُراری ، ابن قولویه و ابن داود قمی ) در این باب از تهذیب است . از نشانه های اخذ باواسطه در تهذیب ، آغاز شدن سند با نام راویان مشترک ، مانند علی (رجوع کنید به ج 5، ص 487) یا احمد (رجوع کنید به ج 5، ص 459، 463)، و راویانی است که بندرت در آغاز سند واقع می شوند. با این روش و روشهای دیگر می توان دریافت که کتاب محمدبن علی بن محبوب از مصادری است که بی آنکه نام مؤلف آن در تهذیب بیاید، از آن بسیار نقل شده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 5، ص 453ـ493).

در ابوابی که ارتباط تهذیب با مقنعه بیشتر است ، مانند مجلدات نخست آن ، اقتباس غیرمستقیم از مآخذ اصیل کمتر است و برعکس ، در ابواب زیادات و نیز مجلدات آخر تهذیب (جز مبحث نکاح و طلاق ) این روش بسیار دیده می شود. شاید کثرت اشتغالات شیخ طوسی و، به تبع آن ، افزودن بر سرعت تألیف کتاب ، موجب این امر شده بوده است . گفتنی است که موارد اقتباس غیرمستقیم از منابع اولیه تنها به واسطة کتب مشهور و در اسناد مشهور آنها صورت گرفته ؛
ازینرو، مثلاً در مورد اقتباس از کافی چنانچه اول سند از مشایخ گمنام کلینی باشد، شیخ طوسی حتماً نام کلینی را در سند تهذیب ذکر کرده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 10، ص 115، حدیث 458، ص 146، حدیث 518). بنابراین ، چنین اقتباسی در عصر مؤلف کاملاً متداول و خالی از ابهام بوده ، هر چند با گذشت زمان ، به علت فقدان منابع اصلی و انس نداشتن با اسناد کتب حدیثی ، با دشواری و ابهام همراه شده است . اشتهار منابع مذکور و حسن ترتیب و باب بندیِ مطلوب آنها، از مهمترین انگیزه های اقتباس از آنها بوده است (رجوع کنید به بحرالعلوم ، ج 4، ص 79).

از دشواریهای موجود در شناخت مصادر تهذیب ، اکتفا کردن به نام مؤلف و تصریح نکردن به نام کتاب در بیشتر موارد در تهذیب است ، ولی با تأمل در باب موردنظر در تهذیب و فراوانی آغاز سند با نام یک مؤلف و مقایسة عنوان باب با نامهای کتب آن مؤلف (با بهره گیری از فهارس و کتب رجال ، بویژه فهرست شیخ طوسی و رجال نجاشی )، این مصادر قابل شناسایی است . نکتة مهمی که در کشف منابع تهذیب به ما کمک می کند این واقعیت است که شیخ طوسی در تهذیب تعبیرات خاص منابع نخستین را به همان صورت اصلی حفظ کرده و کمتر در آن تغییر داده است . از جمله ، این تعابیر ابهام آمیز و در عین حال راه گشا، تعبیر «عنهما» است که در میانة سند در روایات موسی بن قاسم از علی بن حسن طاطَری آمده (رجوع کنید به ج 5، ص 113،118،161، 347، 379؛
نیزرجوع کنید به ابن شهید ثانی ، ج 1، ص 34، پانویس 2) و تعبیر «قال حدَّثَهُم » در روایات حسن بن محمدبن سماعه ( رجوع کنید به ج 9، ص 325ـ327، 336، 341، 344، 367، 394؛
نیزرجوع کنید به بروجردی ، ص 133) که نشان دهندة نوع خاص تحمل حدیثی است .

در آغاز مشیخة تهذیب نام برخی از مؤلفان جوامع حدیثی ، که از منابع اصلی تهذیب بوده اند، آمده است که عبارت اند از: کلینی ، علی بن حسن بن فضال ، حسن بن محبوب ، حسین بن سعید، محمدبن احمدبن یحیی ،محمدبن علی بن محبوب ، محمدبن حسن صفار، سعدبن عبداللّه و احمدبن محمدبن عیسی . پاره ای از مؤلفان که نامشان در مشیخه آمده ، کتابشان فقط در یک یا چند باب ، مأخذ تهذیب بوده که از این راه نام مأخذ تهذیب بدست می آید، مانند علی بن حسین بن بابویه (کتاب جنائِز)، حسن بن محمدبن سماعه (کتابهای وقت ، شراء و بیع و...)، علی بن حسن طاطَری (کتابهای قبله ، اوقات و...)، ابن قولویه (کتابهای فطرة ، شهادات و قضاء، ادب الحکام )، ابراهیم بن اسحاق احمری (کتاب صیام )، علی بن حاتِم قزوینی (کتاب عمل شهر رمضان )، موسی بن قاسم (کتاب حج )، علی بن جعفر (کتاب مسائل )، حسین بن سفیان بزوفری (کتاب احکام العبید؛
نیز برای راه دیگر دستیابی به مصادر احادیث رجوع کنید به ابن شهیدثانی ، ج 1، ص 42).

در مواردی اندک در تهذیب نام مأخذ ذکر شده ، ولی غالباً حدیثِ مذکور سنددار نیست . نام برخی مآخذ معروف ، مانند مشیخة حسن بن محبوب و کتب احمدبن محمدبن عیسی و حسین بن سعید، معمولاً در مواردی ذکر شده که حدیث ، مرسل است (رجوع کنید به ج 1، ص 121، ج 5، ص 217، ج 6، ص 160، ج 7، ص 382ـ 383، ج 8، ص 251). شماری دیگر از مآخذ نام برده شده در تهذیب عبارت اند از: الحجة فی القراءة از ابوعلی فارسی (ج 1، ص 68)، الجمهرة از ابن درید (ج 1، ص 186)، رسالة علی بن حسین بن بابویه (ج 2، ص 94، ج 5، ص 350)، رجال ابن عقدة (ج 3، ص 195)، تفسیر علی بن ابراهیم (ج 4، ص 49؛
قس قمی ،ج 1،ص 298ـ299)، مناسک الزیارات ( المزار ) شیخ مفید (ج 6، ص 56) و جامع ابن ولید قمی (ج 6، ص 86، 94).

تهذیب و استبصار. شیخ طوسی پس از تألیف تهذیب ، کتاب استبصار را در خصوص احادیثِ بظاهر متعارض نگاشته ، که ابوابِ (کتبِ) اصلیِ آن تفاوت چندانی با تهذیب ندارد. تمام احادیث استبصار به گونه ای در تهذیب آمده است ، ولی اسناد دو کتاب تفاوتهایی دارند، از جمله در جلد نخست استبصار بیش از دویست روایت دیده می شود که در تهذیب اسناد آنها کامل است ، ولی در استبصار آغاز سند نیامده است . برعکس ، در هشتاد مورد فقط سند استبصار کامل است (برای نمونه رجوع کنید به استبصار ، ج 1، ص 16، حدیث 1، ص 17، حدیث 2؛
تهذیب ، ج 1، ص 221، حدیث 15، ص 222، حدیث 16). این تفاوت ناشی از آن است که شیخ طوسی احادیث معارض را (برخلاف احادیث ادله وشواهد) هیچ گاه با سند کامل نیاورده و چون موضوع کتاب استبصار احادیث متعارض بوده است ، طبعاً این گونه اسناد در استبصار بیشتر دیده می شود. همچنین شیخ طوسی گاه طریق خود را به یک مؤلف در تهذیب ، در کتاب استبصار غالباً برای کوتاه کردن سند (علوّ اِسناد)، به طریق دیگری تبدیل کرده است (برای نمونه رجوع کنید به استبصار ، ج 1، ص 39، حدیث 106؛
تهذیب ، ج 1، ص 238، حدیث 688؛
نیزرجوع کنید به ابن شهید ثانی ، ج 1، ص 41ـ42).

در جلد نخست تهذیب غالباً روایات از طریق شیخ مفید نقل شده ، ولی در استبصار ، طرق مشایخ متعدد مؤلف ذکر گردیده و بویژه اگر طریق غیر شیخ مفید، به سببی ، مانند کمی واسطه یا تعدد راویان ، بر طریق شیخ مفید ترجیح داشته باشد، آن طریق انتخاب شده است (برای نمونه رجوع کنید به استبصار ، ج 1، ص 73، حدیث 223ـ224؛
قس تهذیب ، ج 1، ص 97، حدیث 251ـ252).

بیشتر مآخذ احادیث استبصار همان مآخذ تهذیب است و تنها در موارد اندکی مأخذ حدیث در استبصار تغییر یافته است (برای نمونه رجوع کنید به استبصار ، ج 1، ص 25، حدیث 62؛
قس تهذیب ، ج 9، ص 86 ـ87، حدیث 100؛
استبصار ، ج 3، ص 13، حدیث 35؛
قس تهذیب ، ج 6، ص 283، حدیث 186). نکتة مهم در این باره وجود مواردی از ابهام در اشاره یا ارجاع ضمیر، اختلال در اِسناد و خلط متون احادیث در استبصار است که تنها توجیه مقبول آن ، این است که مؤلف هنگام نگارش استبصار به تهذیب مراجعه می کرده که گاه موجب اشتباه در اقتباس حدیث شده است . ظاهراً در موارد بسیاری در استبصار به نقل تهذیب بسنده شده و مراجعة مستقلی به منابع اصلی صورت نگرفته است (برای نمونه رجوع کنید به استبصار ، ج 1، ص 103، حدیث 336ـ337؛
قس تهذیب ، ج 1، ص 111، حدیث 291ـ292؛
استبصار ، ج 1، ص 117ـ 118، حدیث 395ـ396؛
قس تهذیب ، ج 1، ص 131، حدیث 357ـ361؛
استبصار ، ج 3، ص 133؛
قس تهذیب ، ج 7، ص 221).

تفاسیر و توضیحات مؤلف در استبصار در بارة احادیث و شیوة رفع تعارض میان آنها، بیشتر از تهذیب گرفته شده ، هرچند در تعابیر و الفاظ دو کتاب تفاوتهایی وجود دارد (برای نمونه رجوع کنید به تهذیب ، ج 1، ص 218ـ220، حدیث 627ـ 628؛
قس استبصار ، ج 1، ص 14ـ16، حدیث 27ـ 28). توضیحات استبصار گاه گزیده تر و کاملتر است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 81، حدیث 253؛
ص 82، حدیث 257؛
قس تهذیب ، ج 1، ص 8 ـ9، حدیث 13، ص 11، حدیث 19) و گاه ابهام توضیح تهذیب ، در استبصار برطرف شده است (رجوع کنید به ج 1، ص 11ـ12، حدیث 17؛
قس تهذیب ، ج 1، ص 43، حدیث 119). در استبصار گاه احتمالات جدیدی در توجیه احادیث مطرح شده (رجوع کنید به ج 1، ص 84 ـ 85، حدیث 267ـ 268؛
قس تهذیب ، ج 1، ص 350، حدیث 1032) و در برخی موارد تغییرات محتوایی ، که به اختلاف فتوا انجامیده ، دیده می شود (رجوع کنید به ج 1، ص 161ـ162، حدیث 560؛
قس تهذیب ، ج 1، ص 196ـ197، حدیث 568). بنابراین ، با وجود مشترکات این دو اثر، بی تردید آنها را باید دو اثر مستقل به شمار آورد (قس سبحانی ، ص 28، پانویس ، به نقل از شیخ الشریعه اصفهانی ).

شروح و حواشی تهذیب . آقابزرگ طهرانی شانزده شرح و بیست حاشیه بر تهذیب معرفی کرده ( رجوع کنید به ج 1، ص 307، ج 4، ص 505 ـ507، ج 6، ص 51ـ53، 257، ج 13، ص 156ـ159، ج 16، ص 18) و نام چهار کتاب را به عنوان حاشیه بر کتابهای چهارگانه آورده است (رجوع کنید به ج 7، ص 103). در منابع ، از حواشی دیگری هم بر این کتاب نام برده شده است ، مانند حواشی شیخ احمد احسائی (علی بحرانی ، ص 412)، حواشی میرداماد بر کتب اربعه (محمدباقر مجلسی ، 1380، ج 110، ص 4) و جامع الحواشی ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 5، ص 51). شروحی هم بر مشیخة تهذیب (به تنهایی یا همراه با مشیخة کتاب من لایحضره الفقیه ) نگاشته شده ، مانند حدیقة الانظار اثر محمدعلی بن قاسم آل کشکول (برای این شرح و شروح دیگررجوع کنید به همان ، ج 6، ص 390، ج 14، ص 66، ج 21، ص 71؛
حسینی اشکوری ، 1410، ص 157). رسالة فی الجمع بین احادیث باب الزیادات من التهذیب از شیخ احمد احسائی نیز نوعی شرح تهذیب است ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 11، ص 164). از این شروح و حواشی ، فقط ملاذالاخیار اثر علامه مجلسی در شانزده جلد چاپ شده که شرحی کامل بر تهذیب است ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 22، ص 191؛
محمدباقر مجلسی ، 1406ـ1407، ج 1، مقدمة رجائی ، ص 41ـ43). در این شرح مطالب بسیاری از دیگر شروح تهذیب بویژه شرح محمدتقی مجلسی و مولی ' عبداللّه تستری ، نقل شده است (محمدباقر مجلسی ، 1406ـ1407، ج 1، همان مقدمه ، ص 43). مقدمة شرح ملاطاهر قمی بر تهذیب به صورت عکسی در ضمیمة کتاب ترتیب التهذیب سیدهاشم بحرانی به چاپ رسیده است . کتاب ترتیب التهذیب و شرح آن ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 64، ج 13، ص 144) بر پایة این باور تدوین شده که تهذیب ، ترتیب و تنظیم شایسته ای ندارد (خوانساری ، ج 6، ص 230، 242، 245)، ولی برخی این کتاب را «تخریب التهذیب » نامیده اند ( رجوع کنید به خوانساری ، ج 6، ص 230).

از دیگر کارهای انجام شده در بارة تهذیب ، این موارد شایان ذکرند: ترجمة تهذیب الاحکام از محمدتقی گیلانی (حیدرعلی مجلسی ، ص 267)، ترجمة تهذیب الاحکام اثر محمدیوسف گورکانی (آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 92)، مختصر مزار کتاب التهذیب از محمد جاوجانی (همان ، ج 20، ص 208)، گزیدة تهذیب از محمدباقر بهبودی (تهران 1370 ش )، تنبیه الاریب و تذکرة اللبیب فی ایضاح رجال التهذیب اثر سیدهاشم بحرانی و گزیدة آن انتخاب الجیّد من تنبیهات السید از حسن دمستانی (همان ، ج 2، ص 358، ج 4، ص 440؛
مدیرشانه چی ، 1377 ش ، ص 146)، رسالة فی اسانید التهذیب از فخرالدین طُرَیْحی (آقابزرگ طهرانی ، ج 11، ص 64) و تصحیح الاسانید اثر میرزامحمد اردبیلی (مؤلف جامع الرواة ). اردبیلی در این اثر با تعویض اسناد، طرق دیگری برای احادیث تهذیب به دست داده که به گفتة او بسیاری از اسناد تهذیب را تصحیح می کند (آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 193؛
برای نقد این روش رجوع کنید به بحرالعلوم ، ج 4، ص 76ـ77؛
اردبیلی ، ج 1، مقدمة بروجردی ، ص د ـ ز). این اثر با اضافاتی در خاتمة مستدرک الوسائل (نوری ، ج 6، ص 15ـ399) و تلخیص آن در جامع الرواة (اردبیلی ، ج 2، ص 473ـ529) آورده شده است .

از دیگر آثار مهم در این باره ، ترتیب اسانید کتاب التهذیب اثر آیت اللّه حاج آقاحسین طباطبائی بروجردی به خط حسن نوری همدانی است (مشهد 1414) که تحریر نخست آن با نام تنقیح اسانید التهذیب (قم 1411) چاپ شده و نیز رجال اسانید یا طبقات رجال کتاب التهذیب ، اثر همو (مشهد 1413؛
قس آقابزرگ طهرانی ، ج 15، ص 149). در جامع الرواة محمد اردبیلی ، و سپس به گونه ای کاملتر و دقیقتر در معجم رجال الحدیث آیت اللّه سیدابوالقاسم خوئی ، فهرست راویان تهذیب (همراه با دیگر کتابهای چهارگانه ) با تعیین مشایخ و شاگردان ذکر شده است . بررسی تک تک راویان تهذیب (در ضمن کتب اربعه ) در لوح فشردة «درایة النور» (مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی ، قم ، زیرنظر سیدمحمدجواد شبیری ) و نیز توضیح و تبیین اسناد مبهم کتابهای چهارگانه ، از جمله تهذیب ، در کتاب توضیح الاسانید تألیف سیدمحمدجواد شبیری (چاپ نشده ) به طور گسترده آمده است .

نسخه های تهذیب . نسخة اصلی کتاب به خط مؤلف در اختیار نوادگان وی ، آل طاووس ، قرار داشته است (رجوع کنید به ابن طاووس ، علی ، الاقبال بالاعمال الحسنة ، ص 25؛
ابن طاووس ، عبدالکریم ، فرحة الغری ، ص 68، 86). شهید اول (متوفی ) از این نسخه نقل کرده (1419، ج 1، ص 307) و شهیدثانی دو جلد تهذیب به خط مؤلف را در اختیار داشته است ( رجوع کنید به 1413ـ1419، ج 2، ص 177؛
همو، 1378 ش ، ص 250). نسخه ای از کتاب به خط مؤلف ، که پسر او آن را بر پدر قرائت کرده ، نزد علی بن محمد بیاضی * (متوفی 877) بوده است (محمدباقر مجلسی ، 1380، ج 107، ص 223). حسن بن زین الدین ، در منتقی الجُمان بیشترین نقل (هفتاد مورد و همگی در کتاب الصلاة ) را از نسخة اصل تهذیب ارائة کرده و گاه بدقت ، خصوصیات خط مؤلف را بیان نموده است (برای نمونه رجوع کنید به ابن شهید ثانی ، ج 2، ص 5، 19). وی به اشتباهاتی که در این نسخه بوده و برخی از آنها بعداً اصلاح شده ، اشاره کرده است ، از جمله به تصحیف واو به «عن » ( رجوع کنید به ج 1، ص 26، ج 2، ص 5، 296). به نظر او (ج 1، ص 392، 398، 505) برخی از اصلاحات نسخه به خط مؤلف نیست و اشکالات نسخة اصل نشان می دهد که نباید تمام اشتباهات کتاب را کار ناسخان دانست . آخرین گزارش از این نسخه آن است که در دست نوة حسن بن زین الدین ، علی بن محمد عاملی بوده است (خوانساری ، ج 6، ص 243).

نسخه ای از تهذیب شامل جزء اول آن در کتابخانة علامه سیدمحمدحسین طباطبائی (متوفی 1359 ش ) نگهداری می شده که به نوشتة یکی از مالکان نسخه ، که معاصر شیخ بهایی بوده ، شیخ بهایی آن را به خط مؤلف می دانسته است ( رجوع کنید به طوسی ، الجمل و العقود ، ملحقات واعظ زاده خراسانی ، ص 390ـ393) ولی با عنایت به نبودن نشانه های نسخ اصلی و وجود علائم مقابله و بلاغ ، که نشانة اصلی نبودن نسخه است ، و شواهد دیگر (رجوع کنید به همان ، ص 396)، این نسخه نمی تواند به خط مؤلف باشد، هرچند قطعاً نسخه ای قدیمی است . نسخة دستنویس حسین بن عبدالصمد حارثی ، پدر شیخ بهایی ، شامل بخشهایی از تهذیب که بیشتر آن با نسخة اصلی مقابله شده ، موجود است ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 504؛
حسینی اشکوری ، 1354ـ1376ش ، ج 1،ص 288؛
شهرستانی ، ص 104).

نسخه های فراوانی از تهذیب در کتابخانه های اسلامی نگهداری می شود (رجوع کنید به شهرستانی ، ص 104ـ113؛
رسولی محلاتی ، ص 246ـ247؛
حجتی ، ص 628ـ649؛
فکرت ، ص 152ـ 153؛
حسینی اشکوری ، 1414، ج 2، ص 157ـ163) که بسیاری از آنها معتبر است (رجوع کنید به محمدتقی مجلسی ، ج 4، ص 557؛
مدیرشانه چی ، 1348 ش ، ص 342ـ344). قدیمترین نسخة تاریخ دارِ آن (تاریخ کتابت : 575) ــ که جلد چهارم و بخشی از جلد پنجم کتاب را در بردارد ــ در کتابخانة آیت اللّه گلپایگانی در قم نگاهداری می شود (نیز رجوع کنید به مدیرشانه چی ، 1377 ش ، ص 145).

تهذیب نخستین باردر دو جلد رحلی به تصحیح احمدشیرازی و باقر قوچانی در 1317 و 1318 چاپ سنگی شد. چاپهای دیگر تهذیب به قطع وزیری و در ده جلد است ؛
یکی به تصحیح سیدحسن موسوی خرسان (نجف 1378ـ1382 که بارها چاپ افست شده است )، و دیگری به تصحیح محمدجعفر شمس الدین (بیروت 1412) و تصحیح علی اکبر غفاری (تهران 1376 ش ).

---

منابع :
(1) حسن بن ابی طالب آبی ، کشف الرموز فی شرح المختصر النافع ، چاپ علی پناه اشتهاردی و حسین یزدی ، قم 1408ـ1410؛


(2) آقابزرگ طهرانی ؛
(3) ابن ادریس حلّی ، کتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی ، قم 1410ـ1411؛
(4) ابن بابویه ، کتاب من لایحضره الفقیه ، چاپ علی اکبر غفاری ، تهران 1392؛
(5) ابن حجر عسقلانی ، لسان المیزان ، چاپ محمد عبدالرحمان مرعشلی ، بیروت 1415ـ1416/ 1995ـ1996؛
(6) ابن داوود حلّی ، کتاب الرجال ، چاپ جلال الدین محدث ارموی ، تهران 1342 ش ؛
(7) ابن شهر آشوب ، معالم العلماء ، نجف 1380/1961؛
(8) همو، مناقب آل ابی طالب ، چاپ هاشم رسولی محلاتی ، قم ( بی تا. ) ؛
(9) ابن شهید ثانی ، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان ، چاپ علی اکبر غفاری ، قم 1362ـ1365 ش ؛
(10) ابن طاووس (عبدالکریم بن احمد)، فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علیّبن ابی طالب علیه السلام فی النجف ، قم : منشورات الرضی ، ( بی تا. ) ؛
(11) ابن طاووس (علی بن موسی )، الاقبال بالاعمال الحسنة ، چاپ فضل اللّه نوری ، جاپ سنگی تهران 1312، چاپ افست 1367 ش ؛
(12) همو، فتح الابواب بین ذوی الالباب و بین رب الارباب فی الاستخارات ، چاپ حامد خفاف ، قم 1409؛
(13) ابن قولویه ، کامل الزیارات ، چاپ عبدالحسین امینی ، نجف 1356؛
(14) محمدبن علی اردبیلی ، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد ، بیروت 1403/1983؛
(15) محمدمهدی بن مرتضی بحرالعلوم ، رجال السیدبحرالعلوم : المعروف بالفوائد الرجالیة ، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم ، تهران 1363 ش ؛
(16) علی بن حسن بحرانی ، انوارالبدرین فی تراجم علماء القطیف و الاحساء و البحرین ، چاپ محمدعلی محمدرضا طبسی ، نجف 1377، چاپ افست قم 1407؛
(17) یوسف بن احمد بحرانی ، لؤلؤة البحرین ، چاپ محمدصادق بحرالعلوم ، قم ( بی تا. ) ؛
(18) حسین بروجردی ، تنقیح اسانید التهذیب ، چاپ مهدی صادقی ، قم 1411؛
(19) محمدتقی تستری ، الاخبار الدخیلة ، چاپ علی اکبر غفاری ، تهران 1390؛
(20) همو، قاموس الرجال ، قم 1410ـ1424؛
(21) همو، مستدرک الاخبار الدخیلة ، چاپ علی اکبر غفاری ، تهران 1396؛
(22) مصطفی بن حسین تفرشی ، نقدالرجال ، قم 1418؛
(23) عبداللّه بن نورالدین جزایری ، الاجازة الکبیرة ، چاپ محمد سمامی حائری ، قم 1409؛
(24) عبدالنبی جزایری ، حاوی الاقوال فی معرفة الرجال ، قم 1418؛
(25) محمدباقر حجتی ، «بررسی آثار شیخ طوسی و گزارش نسخه های خطی آنها با ترتیب تاریخ تحریر»، در یادنامة شیخ طوسی ، ج 3، به کوشش محمد واعظ زاده خراسانی ، مشهد: دانشگاه فردوسی ، 1354 ش ؛
(26) حرّعاملی ؛
(27) احمد حسینی اشکوری ، اجازات الحدیث التی کتبها شیخ المحدثین و محیی معالم الدین المولی محمدباقر المجلسی الاصبهانی : 1037ـ1110 ه ، قم 1410؛
(28) همو، التراث العربی فی خزانة مخطوطات مکتبة آیة اللّه العظمی المرعشی النجفی ، قم 1414؛
(29) همو، فهرست نسخه های خطی کتابخانة عمومی حضرت آیة اللّه العظمی مرعشی نجفی مدظلّه العالی ، قم 1354ـ1376 ش ؛
(30) خوانساری ؛
(31) خوئی ؛
(32) هاشم رسولی محلاتی ، «تحقیق و بررسی مؤلفات چاپی و غیرچاپی شیخ طوسی و شروح و تعلیقات و تلخیص و ترتیب و ترجمة آنها»، در یادنامة شیخ طوسی ، ج 1، مشهد: دانشگاه مشهد، 1348 ش ؛
(33) جعفر سبحانی ، کلیات فی علم الرجال ، قم 1421؛
(34) علی سیستانی ، قاعدة لاضرر و لاضرار ، بیروت 1414/1994؛
(35) محمدجواد شبیری ، چهار مقاله ، در مقالات فارسی ، ش 55، قم : کنگرة جهانی هزارة شیخ مفید، 1372 ش ؛
(36) همو، «مصادر الشیخ الطوسی فی کتابه تهذیب الاحکام »، علوم الحدیث ، سال 3، ش 6 (رجب ـ ذیحجة 1420)؛
(37) همو، « نوادر احمدبن محمدبن عیسی یا کتاب حسین بن سعید ؟»، آینة پژوهش ، سال 8 ، ش 4 (مهر ـ آبان 1376)؛
(38) صالح شهرستانی ، «نسخه های خطی مؤلفات شیخ طوسی در کتابخانة ملی ملک »، در یادنامة شیخ طوسی ، ج 1، مشهد: دانشگاه مشهد، 1348 ش ؛
(39) محمدبن مکی شهیداول ، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة ، قم 1412ـ1414؛
(40) همو، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة ، قم 1419؛
(41) زین الدین بن علی شهیدثانی ، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام ، قم 1413ـ1419؛
(42) همو، المقاصد العلیة فی شرح الرسالة الالفیة ، چاپ محمد حسون ، قم 1378 ش ؛
(43) حسن بن فضل طبرسی ، مکارم الاخلاق ، چاپ علاء آل جعفر، قم 1416؛
(44) محمدبن حسن طوسی ، الاستبصار ، چاپ حسن موسوی خرسان ، تهران 1390؛
(45) همو، التبیان فی تفسیر القرآن ، چاپ احمد حبیب قصیرعاملی ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(46) همو، تهذیب الاحکام ، چاپ حسن موسوی خرسان ، نجف 1378ـ1382؛
(47) همو، الجمل و العقود فی العبادات ، چاپ محمد واعظ زاده خراسانی ، مشهد 1347ش ؛
(48) همو، العدة فی اصول الفقه ، چاپ محمدرضا انصاری قمی ، قم 1376 ش ؛
(49) همو، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول ، چاپ عبدالعزیز طباطبائی ، قم 1420؛
(50) همو، کتاب الخلاف ، قم 1407ـ1417؛
(51) همو، المبسوط فی فقه الامامیة ، ج 1، چاپ محمدتقی کشفی ، تهران 1387، ج 7، چاپ محمدباقر بهبودی ، تهران ( بی تا. ) ؛
(52) همو، النهایة فی مجردالفقه و الفتاوی ، بیروت 1390/1970؛
(53) احمد عابدی ، «شیوة شیخ طوسی در تهذیب الاحکام »، آینة پژوهش ، سال 9، ش 1 (فروردین ـ اردیبهشت 1377)؛
(54) حسن بن یوسف علامه حلّی ، تذکرة الفقهاء ، قم 1414ـ ؛
(55) همو، رجال العلامة الحلی ، چاپ محمدصادق بحرالعلوم ، نجف 1381/ 1961، چاپ افست قم 1402؛
(56) همو، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة ، قم 1417ـ1419؛
(57) همو، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب ، ج 1، مشهد 1412؛
(58) علی بن حسین علم الهدی ، الذریعة الی اصول الشریعة ، چاپ ابوالقاسم گرجی ، تهران 1346ـ 1348 ش ؛
(59) ثامر هاشم حبیب عمیدی ، «دور الشیخ الطوسی فی علوم الشریعة الاسلامیة »، تراثنا ، سال 14، ش 3 و 4 (رجب ـ ذیحجّة 1419)، سال 15، ش 1 (محرّم ـ ربیع الاول 1420)، ش 2 (ربیع الا´خر ـ جمادی الا´خره 1420)؛
(60) محمدبن حسن فخرالمحققین ، ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد ، چاپ حسین موسوی کرمانی ، علی پناه اشتهاردی ، و عبدالرحیم بروجردی ، قم 1387ـ1389، چاپ افست 1363 ش ؛
(61) محمد آصف فکرت ، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی ، مشهد 1 ش ؛
محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی ، کتاب الوافی ، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی ،

(62) اصفهان 1365ـ1374 ش ؛
علی بن ابراهیم قمی ، تفسیرالقمی ، چاپ

(63) طیب موسوی جزائری ، نجف 1387، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(64) عنایة اللّه قهپائی ، مجمع الرجال ، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی ، اصفهان 1384ـ1387، چاپ افست قم ( بی تا. ) ؛
(65) ابوالهدی کلباسی ، سماءالمقال فی علم الرجال ، چاپ محمد حسینی قزوینی ، قم 1419؛
محمدبن محمدابراهیم کلباسی ، الرسائل الرجالیة ، چاپ محمدحسین درایتی ، قم

(66) 1380ـ1381 ش ؛
(67) کلینی ؛
(68) اتان کولبرگ ، کتابخانة ابن طاووس و احوال و آثار او ، ترجمة علی قرائی و رسول جعفریان ، قم 1371 ش ؛
(69) محمدبن اسماعیل مازندرانی حائری ، منتهی المقال فی احوال الرجال ، قم 1416؛
(70) حیدرعلی بن عزیزاللّه مجلسی ، رسالة انساب خاندان مجلسی ، در آقااحمد کرمانشاهی ، مرآت الاحوال جهان نما ، بخش 1، چاپ علی دوانی ، تهران 1370 ش ؛
(71) محمدباقربن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، تهران 1380؛
(72) همو، ملاذالاخیار فی فهم تهذیب الاخبار ، چاپ مهدی رجائی ، قم 1406ـ1407؛
(73) محمدتقی بن مقصود علی مجلسی ، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه ، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی ، قم 1406ـ1413؛
(74) جعفربن حسن محقق حلّی ، المعتبر فی شرح المختصر ، ج 1، 2، قم 1364 ش ؛
(75) کاظم مدیرشانه چی ، تاریخ حدیث ، تهران 1377 ش ؛
(76) همو، «نفایس مخطوطات شیخ طوسی »، در یادنامة شیخ طوسی ، ج 1، مشهد: دانشگاه مشهد، 1348 ش ؛
(77) محمبن محمد مفید، جوابات اهل الموصل فی العدد و الرؤیة ، چاپ مهدی نجف ، قم 1413 الف ؛
(78) همو، کتاب المزار ، چاپ محمدباقر موحدی ابطحی ، قم 1413 ب ؛
(79) همو، المقنعة ، قم 1410؛
(80) احمدبن علی نجاشی ، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی ، قم 1407؛
(81) حسین بن محمد تقی نوری ، خاتمة مستدرک الوسائل ، قم 1415ـ1420؛
(82) همو، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ، قم 1407ـ 1408؛
(83) مهذب الدین نیلی ، نزهة الناظر فی الجمع بین الاشباه و النظائر ، چاپ احمد حسینی و نورالدین واعظی ، نجف 1386، چاپ افست قم ?( 1394 ) .

/ سیدمحمدجواد شبیری /