تَهانَوی ، محمداعلی (علی ) بن علی فاروقی حنفی ، دانشمند هندی سدة دوازدهم ، مؤلف کشّاف اصطلاحات الفنون . نام پدرش را اعلی و علاء نیز نوشته اند (رجوع کنید به ون دایک ، ص 328؛ زیدان ، ج 2، جزء3، ص 347؛ زرکلی ، ج 6، ص 295). وی منسوب به منطقة کوچکی به نام تهانَه / تهانه بهون واقع در 170 کیلومتری شمال غربی دهلی است ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ؛ تهانوی ، 1996، ج 1، مقدمة رفیق العجم ، ص XXXII ). از تاریخ ولادت او اطلاع دقیقی در دست نیست ، احتمالاً در اواخر سدة یازدهم به دنیا آمده است (تهانوی ، همانجا). خاندان او اهل دانش و نزد مردم محترم بودند و پدرش ، ملقب به قطب الزمان ، از دانشمندان بزرگ هند بود (تهانوی ، همان مقدمه ، ص XXXIII ). تهانوی علوم ادبی و شرعی را نزد پدرش بخوبی فرا گرفت ، سپس کتابهایی در موضوعات گوناگون گرد آورد و بدون استاد، به مطالعه و یادداشت برداری از اصطلاحات علمی آنها پرداخت (حسنی ، ج 6، ص 278؛ تهانوی ، 1996، ج 1، ص 1). در زمان حکومت اورنگ زیب عالمگیر (1068ـ 1118) در منطقة تهانه ، مدتی قاضی بود و گفته اند که نقش انگشتری او «خادم شرع والا قاضی محمداعلی » بوده است (حسنی ، همانجا). او را با لقبهایی چون «باحث » (پژوهنده )، «لغت دان » و نیز عباراتی چون «امام عالم بارع در دانشها و اصطلاحات علمی » و «یکی از حسنات اسلام در هند» ستوده اند (زرکلی ، همانجا؛ کحّاله ، ج 11، ص 47؛ بستانی ، ذیل مادّه ؛ جمیل احمد، ص 168). تاریخ درگذشت وی احتمالاً پس از 1158 بوده است . آرامگاهش در تهانه است و گفته اند که هرکس بر سر مزار او کتابی بخواند معانی دقیق بر وی مکشوف می شود (حسنی ، همانجا).

آثار تهانوی عبارت است از: 1) احکام الاراضی ، در بارة معنای «دارالاسلام » و «دارالحرب » و احکام زمینهای دارالاسلام و دیگر زمینها. نسخة خطی این رساله در کتابخانه های المکتبة الهندیه و بانکی پور، در نوزده برگ ، موجود است (جمیل احمد، ص 171). 2) سَبَق الغایات فی نَسَق الا´یات ، که در برخی منابع گفته شده که از آن نشانی نمانده و ناشناخته است ( د. اسلام ؛
جمیل احمد، همانجاها؛
قس زرکلی ؛
کحّاله ، همانجاها)، ولی به گفتة سرکیس (ج 1، ستون 645) این کتاب در 1316/1898 در هند به چاپ رسیده است . 3) کشّاف اصطلاحات الفنون ، که مشهورترین اثر تهانوی و از پرکاربردترین دانشنامه ها، به زبان عربی و فارسی ، در بارة اصطلاحات علوم و فنون است . هر چند پیشینة تدوین اینگونه دانشنامه ها به سدة چهارم بازمی گردد و تا عصر تهانوی نیز چندین دانشنامه تألیف شده بود (رجوع کنید به تهانوی ، 1967، ج 1، مقدمة پروین گنابادی ، ص 3ـ4)، اما این کتاب به سبب اشتمال بر اصطلاحات گوناگون رایج در ادبیات ، علوم شرعی ، طب ، فلسفه ، نجوم ، گیاه شناسی ، کشاورزی ، ریاضیات ، موسیقی و تصوف ، از زمان تألیف در نزد دانشمندان اعتبار یافت و تاکنون نیز مرجع پژوهشگران و منبعی برای وضع اصطلاحات علمی جدید بوده است (رجوع کنید به تهانوی ، 1996، همان مقدمه ، ص XXXV ـ XXXVI ؛
زیدان ، همانجا).

تهانوی در مقدمة کتاب (1967، ج 1، ص 1ـ2) می گوید که چون کتابی حاوی اصطلاحاتِ دانشهای متداول زمان نیافتم ، به تألیف کشّاف اقدام کردم و اصطلاحات کتابهای گوناگون را طبق حروف الفبا و در دو بخش الفاظ عربی و غیرعربی دسته بندی کردم و تألیف کتاب را در 1158 به پایان بردم . وی همچنین مطالب مفیدی در مقدمه مطرح می کند که از اهمّ آنهاست : تعریفهای علم (1967، ج 1، ص 2ـ3)؛
تقسیم علوم به نظری و عملی ، آلی و غیرآلی ، عربی و غیرعربی ، شرعی و غیرشرعی ، حقیقی و غیرحقیقی ، عقلی و نقلی ، جزئی و غیرجزئی (ص 3ـ4)؛
موضوع و مسائل و مبادی علوم (ص 4ـ10)؛
رئوس ثمانیه که باید در تألیف آثار به آنها توجه کرد و از مهمترین آنها آوردن مقدمات ، فایده ، مبادی ، مقاصد و مرتبة هر علم است (ص 10ـ13)؛
دانشهای ادبی (ص 13ـ21)؛
دانشهای شرعی (ص 22ـ33)؛
دانشهای حقیقی شامل منطق ، حکمت ، اصول ریاضی (مشتمل بر عدد، هندسه ، هیئت ، موسیقی و جرّ اثقال ) و اصول طبعی (مشتمل بر طب ، بیطره ، تعبیرخواب ، سحر، طلسم ، کیمیا و فلاحت و از این قبیل ؛
ص 43ـ51)؛
علوم ممدوح شامل طب و فقه و کلام و جز آنها و علوم مذموم شامل سحر و طلسمات و از این قبیل (ص 51 ـ53).

کشّاف اصطلاحات الفنون مشتمل بر بابهایی به ترتیب حرف اول اصطلاحات است و هر باب فصلهایی دارد که به اعتبار حرف آخر اصطلاحات تنظیم شده (ج 1، ص 53) و جمعاً شامل 3045 اصطلاح است (1996، همان مقدمه ، ص XXXIX ). تهانوی در تدوین این کتاب ، از کتابها و فرهنگنامه های معتبر که بسیاری از آنها به فارسی است ، استفاده کرده و عین عبارات مؤلفان را با ذکر منبع نقل کرده است (برای نمونه رجوع کنید به تهانوی ، 1967، ج 1، ص 141، 147).

کشّاف اصطلاحات الفنون نخستین بار در 1278ـ 1279/ 1862 در کلکته ، در دو مجلد، به تصحیح مولوی محمد وجیه ، مولوی عبدالحق و مولوی غلام قادر و به اهتمام دو مستشرق به نامهای آلویس اشپرنگر و ویلیام ناسو لیز ، چاپ شد و در 1346ش /1967 در تهران افست گردید. در پایان جلد دوم کتاب ، الرسالة الشمسیّة در منطق اثر نجم الدین کاتبی قزوینی ضمیمه شده است . در 1317ـ 1318/1899ـ1900 نیز کشّاف در استانبول در یک مجلد و 955 صفحه چاپ شد که کامل نیست و به فصل یاء از باب صاد منتهی می شود. در برخی منابع ، محل چاپ «آستانه » گفته شده که نام دیگر استانبول

است (1967، همان مقدمه ، ص 6 ؛
1996، همان مقدمه ، ص XXXIV ).

بین سالهای 1342 تا 1376ش / 1963ـ1997 نیز این کتاب در چهار جزء به همت وزارت فرهنگ مصر در قاهره و به تصحیح لطفی عبدالبدیع به چاپ رسید. بخشهای فارسی کتاب را امین النعیم (عبدالمنعم ) محمد حسنین به عربی ترجمه کرده است . این چاپ نیز کامل نیست و به حرف صاد ختم می شود ( د.اسلام ؛
تهانوی ، 1996، همانجاها). در 1375ش /1996 این کتاب در دو مجلد، به تصحیح رفیق العجم و علی دَحروج در بیروت چاپ شده است . این چاپ ویژگیهایی دارد، از جمله : داشتن مقدمه ای مفصّل در شرح حال مؤلف و ویژگیهای کتاب ؛
آوردن توضیح در پاورقی برای اعلام و کتابهای معرفی شده در متن (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 4، پانویس 2، 4، ص 5، پانویس 1)؛
ترجمة قسمتهای فارسی کتاب به عربی به قلم عبداللّه خالدی (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 87)؛
ذکر معادل انگلیسی و فرانسوی اصطلاحات و عنوانها و داشتن فهرستهای گوناگون ، از جمله فهرست اعلام و اصطلاحات (رجوع کنید به ج 2، ص 1819ـ 2132). به رغم این ویژگیها، در این چاپ ترتیب اصلی مراعات نشده ، قسمتهای فارسی متن به پاورقی منتقل و ترجمة عربی آنها در متن آورده شده است .

---

منابع :
(1) بطرس بستانی ، کتاب دائرة المعارف ، بیروت 1876ـ1900، چاپ افست ( بی تا. ) ؛
(2) محمداعلی بن علی تهانوی ، کتاب کشّاف اصطلاحات الفنون ، چاپ محمد وجیه و دیگران ، کلکته 1862، چاپ افست تهران 1967؛
(3) همان ، چاپ رفیق العجم و علی دحروج ، بیروت 1996؛
(4) جمیل احمد، حرکة التألیف باللّغة العربیّة فی الاقلیم الشمالی الهندی فی القرنین الثامن عشر و التاسع عشر ، دمشق 1977؛
(5) عبدالحی حسنی ، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر ، ج 6، حیدرآباد دکن 1398/1978؛
(6) زرکلی ؛
(7) جرجی زیدان ، تاریخ آداب اللغة العربیّة ، بیروت 1983؛
(8) سرکیس ؛
(9) کحّاله ؛
(10) ادوارد ون دایک ، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع ، چاپ محمدعلی ببلاوی ، مصر 1313/ 1896، چاپ افست قم 1409؛








(11) EI. 2 , s.v. " A l-Tahanaw ¦â" (by R. Sellheim).

/ باقر قربانی زرّین /