تونی ، محمدحسین ، معروف به فاضل تونی ، ادیب و مدرّس حکمت و عرفان . در 1298 در تون ( رجوع کنید به فردوس * ) متولد شد. پدرش ، ملاعبدالعظیم ، واعظ بود و فرزندش را پیش از رسیدن به سن تعلم ، به مکتب سپرد. تونی پس از فرا گرفتن خواندن و نوشتن در مدتی کوتاه ، به تحصیل مقدمات ادبیات عربی پرداخت و تمامی قرآن کریم را نیز حفظ کرد. در همان اوان ، پدرش درگذشت (حسن زاده آملی ، ص 357).

تونی در زادگاه خود، شرح سیوطی بر الفیه ابن مالک ( النهجة المرضیة ) را نزد ملامحمدباقر تونی ، و مغنی را نزد آقامیرزاحسین خواند و مقداری از مطوّل را نیز فرا گرفت . در هفده سالگی برای ادامة تحصیل به مشهد رفت . استادان وی در آنجا عبارت بودند از : ادیب نیشابوری در درس مطوّل ، که لقب «فاضل » را او به محمدحسین داد؛ آقامیرزا عبدالرحمان مدرّس شیرازی در تدریس قسمتی از مطوّل و خلاصة الحساب شیخ بهائی و هیئت و نجوم و تحریر اقلیدس ؛ حجة الاسلام بجنوردی در فقه و اصول و شیخ اسماعیل قائنی در درس معالم (خوانساری ، ص 45ـ46). پس از شش سال ، او با شیخ محمد ــ که بعدها در اصفهان به شیخ محمد حکیم معروف شد ــ به اصفهان رفت تا به تحصیل فلسفه و حکمت بپردازد و دانش خود را در فقه و اصول تکمیل کند (همان ، ص 46). در آن هنگام اصفهان مهد دانش و ملقب به دارالعلم بود و تدریس علوم دینی و فلسفی در آنجا رونق داشت (همان ، ص 47). فاضل تونی و شیخ محمد، در اصفهان حجرة محقری گرفتند و با تنگدستی ، اما با شور و حرارت به تحصیل پرداختند (همانجا).

فاضل تونی از اولین روزهای اقامت در اصفهان ، در درس منظومة جهانگیرخان قشقایی حاضر شد و پس از شش سال آن را تمام کرد. جهانگیرخان دورة منظومة حکیم سبزواری (ملاهادی سبزواری ) را در مدت شش سال تدریس می کرد و قسمت اعظم مطالب شفا و اشارات و حکمة الاشراق و اسفار را در ضمن آن بیان می کرد (همان ، ص 47). تونی هم زمان با تحصیل منظومه ، از علمای بزرگ اصفهان ، همچون آقاسیدمحمدصادق خاتون آبادی و آخوند فشارکی و آقاسیدعلی نجف آبادی ، فقه آموخت (همان ، ص 47ـ 48). او یازده سال در اصفهان ماند و تمام وقت خود را به تحصیل و مباحثه و تدریس و عبادت و ریاضت و تهذیب نفس اختصاص داد که به گفتة خود وی ، بهترین ایام عمرش بوده است (همان ، ص 48ـ49).

فاضل ، پس از اقامت یازده ساله در اصفهان سفری به خراسان کرد و بار دیگر عازم اصفهان شد. اما در بین راه ، چون به تهران رسید، با خبر شد که آقامیرزاهاشم اشکوری ، استاد نامور فلسفه در مدرسة سپهسالار جدید، تدریس شرح مفتاح الغیب را آغاز کرده است . چند روزی در این شهر درنگ کرد و به درس اشکوری حاضر شد. احاطة علمی و صفای محضر اشکوری فاضل را چنان مجذوب ساخت که از رفتن به اصفهان صرف نظر کرد و در تهران ماند. او علاوه بر شرح مفتاح الغیب ، شرح فصوص الحکم و تمهیدالقواعد را نیز از وی فرا گرفت (همان ، ص 49). پس از درگذشت آقامیرزاهاشم اشکوری ، تونی به مدرسة دارالشفا رفت و به تدریس پرداخت (همان ، ص 49ـ50). وی در مدرسة علوم سیاسی و دارالفنون ، عربی و فقه و منطق («چند سطر از زندگی استاد...»، ص 3) و از 1313ش در دارالمعلمین عالی ، که تازه تأسیس شده بود، زبان عربی و بعدها منطق و فلسفه تدریس کرد. همچنین در دانشکدة معقول و منقول از بَدو تأسیس (خوانساری ، ص 50) و در دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران ، فلسفه و زبان و ادبیات عرب تدریس می کرد («چند سطر از زندگی استاد...»، همانجا).

جلسات درس فاضل تونی بسیار پربار و آموزنده بود. وی مطالب را شمرده و با طمأنینه شرح می داد، مشکلترین و پیچیده ترین مطالب را ساده و روشن می ساخت ، درس خود را به آیات و احادیث و اشعار مولوی و حافظ و شیخ محمود شبستری و جامی و جز آنان می آراست و بیانش گاه با طنز و طیبت همراه می شد (خوانساری ، ص 50 ـ51).

تونی در 1333 ش بازنشسته شد و در 1339ش در تهران درگذشت («چند سطر از زندگی استاد...»، ص 3ـ4؛ خوانساری ، ص 53) و در شیخانِ قم دفن شد. جلال الدین همایی مادّه تاریخی در بارة فوت وی سروده که بر سنگ مزارش حک شده است ( رجوع کنید به ص 38؛ خوانساری ، ص 52). شمارة سومِ سال نهمِ (فروردین 1341) مجلة دانشکدة ادبیات دانشگاه تهران در بزرگداشت وی و به عنوان یادنامة فاضل تونی انتشار یافت .

فضائل علمی و اخلاقی فاضل تونی بسیار بوده است . حافظة حیرت انگیز، ملازمت با استادان مبرِّز و یگانه ، اشتیاق وافر به آموختن و سالها تدریس و تحقیق ، موجب شد که وی در ادبیات عربی و فلسفه و عرفان و تفسیر قرآن تبحر یابد. بسیاری از استادان و بزرگان به فضل و فضیلت او گواهی داده اند (خوانساری ، ص 50 ـ54). آیت اللّه بروجردی در نامه ای ، وی را «عِمادالعلماء المتألهین » خطاب کرده بود (همان ، ص 51). بیان محمدعلی فروغی در مقدمة ترجمة فنون سماع طبیعی (ص 3) و علی اکبر دهخدا ذیل مدخل «ابوعلی بن سینا» (ج 1، ص 831) و شهید مرتضی مطهری در مقدمة کتاب التّحصیل (ص الف ، د)، بر جلالت قدر و احاطه و دقت نظر و خدمت او به علم و حکمت گواهی می دهد.

حسن حسن زاده آملی و عبداللّه جوادی آملی ، هر دو از شاگردان فاضل تونی بودند و از او با احترام فراوان یاد کرده اند ( رجوع کنید بهحسن زاده آملی ، ص 357ـ374؛ جوادی آملی ، ج 2، بخش 2، ص 97، بخش 5، ص 145).

فاضل تونی در زهد و تقوا و مواظبت بر فرایض و نوافل و تزکیة نفس و کمک به مستمندان اهتمام فراوان داشت و به دنیا التفاتی نداشت ؛ دارایی او خانه ای کوچک و چند قفسه کتاب بود (خوانساری ، ص 57ـ 58).

فاضل تونی به واسطة قدرت شگرف حافظه اش ، احتیاجی به یادداشت نداشت . وی بندرت دست به قلم می برد و هنگام نوشتن نیز بسیار کُند و با خطی کاملاً ابتدایی می نوشت ؛ ازینرو آثار مکتوب او محدود است و غالباً یادداشتهای دانشجویان او در کلاس ، به صورت کتاب در آمده است . با اینهمه بر بسیاری از آثار عرفانی و فلسفی ، از جمله اسفار و منطق شفا ، حواشی مختصری نوشته و مطالب پیچیده را بخوبی شرح داده است .

مهمترین آثار چاپ شدة فاضل تونی عبارت اند از: 1) جزوة صرف (تهران 1315ش ). این کتابِ نسبتاً مبسوط مشتمل است بر تجزیه و ترکیب تعدادی از آیات قرآن کریم که تونی در مؤسسة وعظ و خطابه املا کرده و به مناسبت هر آیه ، نکاتی دقیق از تفسیر و معانی و بیان و کلام و حکمت و عرفان نیز آورده است . 2) تعلیقه بر شرح فصوص الحکم (تهران 1316ش ) که متضمن نکات و دقایق عرفانی و به منزلة رسالة دکتری اوست . این کتاب مشتمل است بر توضیحاتی در بارة مقدمة داود قیصری بر شرح فصوص الحکم ِ ابن عربی . بدیع الزمان فروزانفر بر این تعلیقه ، مقدمه نوشته است . 3) قسمت نحوِ کتابهای صرف و نحو و قرائت ، که کتابهای درسی سالهای اول و دوم و سوم دبیرستانها بوده اند. 4) منتخب قرآن و نهج البلاغه که مجموعه ای است از آیات قرآن و کلمات قصار و چند خطبه از نهج البلاغه ، با شرح لغات . 5) منتخب کلیله و دمنة عربی و وفیات الاعیان ابن خلّکان ، با شرح و ایضاح لغات مشکل آنها. 6) جزوة منطق که تقریرات او در رشتة فلسفه (دانشکدة ادبیات ) است . 7) حکمت قدیم ( در طبیعیات ) نیز مجموعه تقریرات او در رشتة فلسفه است . 8) الهیات (تهران 1333ش ) که شامل امّهات مسائل حکمت الاهی است و کتابی پرمحتوا و بسیار گرانقدر، و آخرین اثر تونی است (همان ، ص 54 ـ 55).

فاضل تونی در ترجمة محمدعلی فروغی از فنون سماع طبیعی سهمی بسزا داشته ، چنانکه فروغی نیز در مقدمة آن (ص 3) تصریح کرده است .

کتابهای فاضل تونی ، که دانشکدة الهیات دانشگاه تهران آنها را به همت بدیع الزمان فروزانفر خریداری کرد، هم اکنون در آنجا نگهداری می شود.

---

منابع :
(1) ابن سینا، فنون سماع طبیعی ، آسمان و جهان ، کون و فساد از کتاب شفا ، ترجمة محمدعلی فروغی ، تهران 1366ش ؛
(2) بهمنیاربن مرزبان ، التّحصیل ، تصحیح مرتضی مطهری ، تهران 1375ش ؛
(3) عبداللّه جوادی آملی ، رحیق مختوم : شرح حکمت متعالیه ، قم 1375ش ـ ؛
(4) «چند سطر از زندگی استاد فقید مرحوم محمدحسین فاضل تونی »، مجلة دانشکدة ادبیات دانشگاه تهران ، سال 9، ش 3 (فروردین 1341)؛
(5) حسن حسن زاده آملی ، در آسمان معرفت ، تهران 1375ش ؛
محمد خوانساری ، «ترجمة احوال مرحوم فاضل »، مجلة دانشکدة ادبیات دانشگاه

(6) تهران ؛
(7) دهخدا؛
(8) جلال الدین همائی ، «قطعة ماده تاریخ وفات شیخ عالم جلیل آقا شیخ محمدحسین فاضل تونی »، مجلة دانشکدة ادبیات دانشگاه تهران .

/ محمد خوانساری /