responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4082

 

تونِسَوی ، محمدسلیمان بن زکریا ، از افغانان خاندان جعفریه منسوب به تونسه در منطقة دیره غازی خان سرحد پاکستان ، و از مشایخ سلسلة چشتیه * . برخی او را توسوی منسوب به توسه (ضبط دیگرِ تونسه ) خوانده اند (برای نمونه رجوع کنید به حسنی ، ج 7، ص 208). وی در 1184 در قریة گرگوجی در سی میلی تونسه / توسه به دنیا آمد. در کودکی پدرش را از دست داد (همانجا). در چهار سالگی نزد شخصی به نام ملا یوسف جعفر شروع به آموختن قرآن کرد و طی سالها قرآن را حفظ نمود (قاسم محمود، ذیل «تونسوی ، خواجه محمدسلیمان »). همچنین در آغاز تحصیل کتابهایی همچون گلستان ، بوستان و پندنامة عطار را فراگرفت و زبان فارسیش را تکمیل نمود و پس از فراگرفتن ادبیات فارسی در تونسه ، به کوت متهن رفت و نزد قاضی محمد عاقل خان صرف و نحو و منطق و فقه را فراگرفت (منزوی ، ج 3، ص 2029ـ2030؛ اختر راهی ، 1400، ج 2، ص 678؛ قدوسی ، ص 630ـ632؛ عالم فقری ، ص 324ـ 325)، سپس با نورمحمد مَهارونی (مَهاروی )، از مشایخ چشتیه ، بیعت کرد و طریقت را از او فراگرفت و کتابهای فارسی همچون آداب الطالبین اثر شیخ محمد چشتی احمدآبادی ، فقرات نوشتة خواجه عبیداللّه احرار نقشبندی ، لوایح جامی ، فصوص الحکم ابن عربی را نزد او خواند (حسنی ، همانجا).

تونسوی در 21 سالگی منصب خلافت یافت ، در تونسه اقامت گزید و به ارشاد مردم پرداخت ، عدة بسیاری به حلقة ارادت وی در آمدند، ریاست سلسلة چشتیه در ناحیة پنجاب و شمال غربی هند با وی بود. کراماتی را به او نسبت داده اند ( رجوع کنید به منزوی ، ج 3، ص 2030؛ حسنی ، همانجا؛ قدوسی ، ص 638ـ 640؛ د. اردو ، ذیل «محمدسلیمان تونسوی چشتی »). گروهی به نام سلیمانیه نیز احتمالاً منتسب به او هستند ( رجوع کنید به منزوی ، ج 11، ص 1039). ناحیه ای که تونسوی در آن می زیست (منطقة سرحد و پنجاب ) در آن عصر با حوادث مختلفی روبرو بود: کشمکشهای سیکها و مسلمانان برای تسلط بر منطقه ، مبارزات سیداحمد بَریلوی * ، تضعیف قدرت شاهان مغول هند، و اقدامات انگلیس برای تسلط بر کل هند. در این اوضاع و احوال ، راهی که تونسوی در پیش گرفته بود تعلیم طالبان علم و تربیت سالکان طریقت بود. وی دارالعلوم و مدرسة بزرگی در تونسه بنا کرد که دو هزار تن در آن آموزش دیدند (عالم فقری ، ص 330؛ قاسم محمود، همانجا). در مدرسة او برای مدرّسان و طالبان علم ، امکانات و ضروریات زندگی نیز فراهم بود ( د. اردو ، همانجا). تونسوی در آنجا کتابهای فارسی همچون فوائدالفؤاد اثر حسن دهلوی ، آداب الطالبین ، لوایح و نفحات الانس جامی و متونی مانند احیاءالعلوم غزالی و فصوص الحکم و الفتوحات المکیة ابن عربی را تعلیم می داد (قدوسی ، ص 662).

تونسوی مذهب حنفی داشت و در عین تقید کامل به سنّت و اصول شرعی و اهتمام در ترویج دین ، بنای طریقت را بر صلح کل و پرهیز از رنجاندن خلق نهاده بود (نظامی ، ج 1، ص 348؛ قدوسی ، ص 657؛ انوار اصفیاء ، ص 545 ـ546).

برای او خلفای بسیاری بر شمرده اند که از آن جمله اند: خواجه شمس الدین سیالوی ، خواجه اللّه بخش تونسوی ، نورجهانیان بَهاوَلپوری ، فاضل شاه گرهی افغانان . در کتاب تاریخ مشایخ چشت نام 63 تن از کسانی که از او خرقه گرفته اند، آمده (به نقل منزوی ، ج 3، ص 2029ـ2030) و اختر راهی در کتاب تذکرة علمای پنجاب (ج 2، ص 681) هشت تن از خلفای او را ذکر کرده است . نخستین و برترین خلیفة او سیدمحمدعلی خیرآبادی (متوفی 1266) بود (قدوسی ، ص 668) که به تدریس مثنوی مولوی نامبردار بود ( انوار اصفیاء ، ص 556).

تونسوی در 1267 در تونسه وفات یافت و در همانجا دفن شد. این مصرع از یک قطعة فارسی است که به عنوان مادّه تاریخ وفات او گفته شده است : بگفت «او آفتاب چشتیان بود». آرامگاه وی در تونسه زیارتگاه است (قاسم محمود، همانجا؛ قدوسی ، ص 664). نواب بهاولپور هفتادهزار روپیه هزینه کرد و مقبرة او را با سنگ مرمر بنا نهاد (عالم فقری ، ص 333؛ اختر راهی ، 1400، ج 2، ص 680).

تونسوی به فارسی و پنجابی شعر می سرود، اما اثر مکتوب مستقلی از وی به جا نمانده است ( د.اردو ، همانجا). شرح احوال و افادات و ملفوظات او در کتابهای متعددی که مریدانش گرد آورده اند، بیشتر به فارسی و بعضاً به اردو، آمده است ، از جمله در گلشن اسرار به فارسی اثر میان محمد درزی ، بعدها خدابخش جراح تونسوی گزیده ای از این کتاب را با عنوان منتخب الاسرار فراهم آورد (منزوی ، ج 4، ص 2497، ج 11، ص 1038ـ1039)؛ مناقب سلیمانی به فارسی از نبی بخش متخلص به غمگین (همان ، ج 11، ص 1039)؛ نافع السالکین به فارسی از مولانا امام الدین غلام شاه بن میان تاج محمود، صاحبزاده محمدحسین للهی این کتاب را به اردو ترجمه کرده است (همان ، ج 3، ص 2052ـ2053، ج 11، ص 1040؛ اختر راهی ، 1365 ش ، ص 130)؛ مثنوی فیض محتوی از موسی بزدار چشتی سلیمانی (منزوی ،

ج 11، ص 1068ـ1069)؛ مثنوی راز حضرت خواجه محمد سلیمان از مولوی محمدحسین پیشاوری تونسوی (همان ، ج 11، ص 1013)؛ مناقب المحبوبین از حاجی محمد نجم الدین سلیمانی (اخترراهی ، 1400، ج 2، ص 681)؛ مناقب شریف از احمدیار (منزوی ، ج 3، ص 2029، ج 11، ص 1014ـ1016)؛ راحت العاشقین از مولوی محمد به فارسی ، منزوی (ج 3، ص 1469، ج 11، ص 1017) این کتاب را به نظام الدین احمد بداؤنی نسبت داده است ؛ و حُلیة مبارک ، منظومه ای به فارسی از مولوی عبدالرحمان خیرپوری (همان ، ج 8، ص 1289؛ برای کتابهای دیگر رجوع کنید بههمان ، ج 3، ص 2029، 2043، ج 11، ص 1014ـ 1016، 1021ـ1022، ج 14، ص 808).

علاوه بر آثاری که به نظم و نثر در شرح احوال و اقوال تونسوی تألیف شده ، برخی از شاعران نیز در سروده های خود به ستایش از او پرداخته اند، مانند مسکین ، شاعر فارسی گوی هند ( رجوع کنید بهمنزوی ، ج 8، ص 1258).


منابع :
(1) سفیر اختر راهی ، تذکرة علمای پنجاب ، لاهور 1400/1981؛
(2) همو، ترجمه های متون فارسی به زبانهای پاکستانی ، اسلام آباد 1365 ش ؛
(3) اردو دائرة معارف اسلامیّه ، لاهور 1384ـ1410/ 1964ـ1989، ذیل «محمد سلیمان تونسوی چشتی »؛
(4) انوار اصفیاء ، لاهور: غلام علی اَیندسنز، 1985؛
(5) عبدالحی حسنی ، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر ، ج 7، حیدرآباد دکن 1399/1979؛
(6) عالم فقری ، تذکره اولیائی پاکستان ، لاهور 1407/1987؛
(7) سیدقاسم محمود، انسائیکلو پیدیا پاکستانیکا ، لاهور: فیصل ، ( بی تا. ) ؛
(8) اعجاز الحق قدوسی ، تذکره صوفیائی پنجاب ، کراچی 1996؛
(9) احمد منزوی ، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان ، اسلام آباد 1362ـ1370 ش ؛
خلیق احمد نظامی ، تاریخ مشایخ چشت ، ج 1،

(10) دهلی 1980.

/ اکبر ثبوت /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4082
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست