توقیع (2) ، عبارتی که سلطان یا وزیر یا کارگزارِ مخصوص به نشانة رسیدگی ، بر فرمانها و عرض حالها می نوشت ؛ همچنین سندِ دارای این عبارت ، مُهر * و نشان * . توقیع ، از ریشة وقع ، در لغت به معنای پرتاب کردن تیر به هدفی نزدیک چنانکه گویی آن را بر هدف می گذارند (تُوَقِّعُه )، و نیز به معنای اثر جهاز شتر بر پشت حیوان است (فراهیدی ، ج 2، ص 177؛ ابن درید، ج 2، ص 945). اصطلاح توقیع نیز از همین معنا گرفته شده است ، زیرا توقیع نوشته ای بود بر حاشیه و پشت شکایات به خط خلیفه یا سلطان یا برخی از فرمانروایان که بر رسیدگی به شکایات تأکید می کرد (قلقشندی ، ج 1، ص 52؛ مرتضی زَبیدی ، ذیل «وقع »). جمع توقیع ، توقیعات و تواقیع است و ترکیباتی از آن همچون منشی توقیع ، صاحب التوقیع ، توقیع زن و توقیع کردن به کار رفته است (بیهقی ، ص 101، 156،470؛ دهخدا، ذیل واژه ها).

محمدبن عبدالخالق میهنی (ص 29) در سدة ششم ، توقیع را بر دو گونه دانسته است : «نشان » که عبارت کوتاهی است ، و «فرمان » که مطلبی کوتاه مشتمل بر مضمون نامه است . در مجموع ، توقیع چند معنی داشته است : 1) آنچه امروزه امضا نامیده می شود، یعنی نوشتن نام در پایانِ نامه برای تأیید

صحت آن ، و توقیع کردن نیز به معنای صحه گذاردن پادشاه یا حاکم بر نامه با نوشتن نام یا زدن مهر خود بوده است (برای نمونه رجوع کنید بهعنصرالمعالی ، ص 222، 239؛ بیهقی ، ص 165، 351ـ352). 2) فرمان شاهی (برای نمونه رجوع کنید بهعُتَبی ، ص 318). 3) دستخط و نوشتة کوتاه سلطان بر صدر یا ذیل یا پشت نامه (آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 500 ـ501). 4) شکایتنامه ها یا تقاضانامه ها (برای نمونه رجوع کنید بهنَسَوی ، ص 72؛ قلقشندی ، ج 3، ص 263). به نامه های امام زمان عجل اللّه تعالی فرجه الشریف به یکی از نواب اربعه یا دیگران ، نیز توقیع گفته اند ( رجوع کنید بهتوقیع * ).

توقیع ، به معنای فرمان کوتاه حاکم یا کارگزار، شاید سنّتی بر جای مانده از نوشته های انشایی و ترسّلی دورة ساسانی باشد؛ چنانکه ، نوشته هایی از این دست را ــ که در منابع اسلامی به توقیعات مشهور است ــ به انوشیروان نسبت داده اند (برای نمونه رجوع کنید بهآقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 501). ابن عَبدرَبّه (ج 4، ص 210ـ211) و ابن اسفندیار (ج 1، ص 43) نمونه هایی از توقیعات شاهان ساسانی را نقل کرده اند (نیز رجوع کنید بهاردشیر

ساسانی ، ص 101ـ 102، 108، 111؛
مرزبان راد، ص 218ـ 229). نمونه هایی از توقیعات خلفا نیز در دست است ( رجوع کنید به صفوت ، ج 1، ص 606ـ 608).

در دورة امویان ، توقیع بتدریج به معنای تصمیم گیری خلیفه در باب شکایات در انظار عموم ، رواج یافت (برای نمونه رجوع کنید به ابن عبدربّه ، ج 4، ص 192ـ197؛
صفوت ، ج 2، ص 574 ـ589). روند رسیدگی به شکایات در دورة عباسیان منجر به تشکیل «دیوان التوقیع و الدّار» شد (قُدامة بن جعفر، ص 53 ـ54؛
میچل ، ص 187؛
بهمنیار، ص 217). در این دوره رسیدگی به رقعه ها یا نامه های اشخاص که از خلیفه درخواستی کرده بودند، تنها پس از توقیع خلیفه ، پایان یافته تلقی می شد (قدامة بن جعفر، ص 53). در دورة عباسیان «توقیع نگاری » اهمیت ادبی یافت و مشتمل شد بر جملة کوتاه و زیبا و بلیغی که عموماً به بدیهه گفته می شد (برای نمونه رجوع کنید به ابن اسفندیار، ج 1، ص 199 که از توقیع هوشمندانة مأمون بر نامة پادشاه روم یاد کرده است ؛
ابن عبدربّه ، ج 4، ص 197ـ209، مشتمل بر توقیعات عباسیان از سفّاح تا مأمون و سپس توقیعات امرا و بزرگانی چون حجّاج بن یوسف ، ابومسلم خراسانی ، جعفربن یحیی ، فضل بن سهل و حسن بن سهل ؛
حَمّاده ، ص 156، 195، 200ـ201، 341؛
نظامی ، ص 17ـ 18 که توقیعی از صاحب بن عَبّاد ذکر کرده است که جناس و ایجاز آن شهرت دارد؛
بهمنیار، ص 218ـ221 که چهارده مورد از توقیعات صاحب بن عباد را ذکر کرده است ؛
صفوت ، ج 2، ص 591 که از توقیعات ابومسلم خراسانی نمونه آورده است ). در این دوره خلفا توقیع نگاری را به وزیران خود نیز می سپردند، که نشانة ارتقای قدرت وزیران بود (همانجاها).

توقیع نگاری در دورة غزنویان نیز مرسوم بود (عتبی ، ص 25، 104، 318، 346). در مجمل التواریخ والقصص (ص 428ـ429) جدولی از توقیعات سلاطین غزنوی و کارگزاران آنان آمده است . در این دوره گاه صفت «توقیعی » برای فرمانهایی که اجرای آن فوریت داشت به کار می رفت ( رجوع کنید به بیهقی ، ص 57؛
قائم مقامی ، ص 45) و از میان توقیعات وزیران غزنوی توقیعات خواجه ابوالقاسم احمدبن حسن میمندی شهرت بسزایی داشت (عتبی ، ص 346؛
ناصرالدین منشی کرمانی ، ص 42).

از توقیعات سلجوقیان ، فهرستی در مجمل التواریخ والقصص (ص 429) آمده است که ، همانند گذشته ، عباراتی نظیر «توکلت علی اللّه »، «اعتمادی علی اللّه » و «اعتصمت باللّه » در آن دیده می شود (نیز رجوع کنید به راوندی ، ص 117، 152، 203، 249ـ281؛
ناصرالدین منشی کرمانی ، ص 62؛
المختارات من الرسائل ، ص 250 که به نمونه ای از توقیعات وزیران سلجوقی اشاره دارد).

در دورة خوارزمشاهیان همچنان توقیع رایج بوده ( رجوع کنید به بهاءالدین بغدادی ، ص 52، 116، 123؛
نسوی ، ص 69، 166، 190، 201، 281) و از وزرای ایشان توقیعاتی بر جای مانده است (نسوی ، ص 263ـ264)، اما استفاده از نشان و علامت * و تمغا * و طغرا * ، در ادامة سنّت کاربرد آنها در میان قبایل ترک ، معمول شد (قائم مقامی ، ص 175). در این دوره توقیع با دیگر علامات دیوانی مذکور، مترادف شد ( المختارات من الرسائل ، ص 274)، چنانکه در برخی اسناد خوارزمشاهی ، توقیع به معنای مهر آمده است ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل واژه ).

زنان قدرتمند دربار خوارزمشاهی نیز صاحب توقیع بودند (برای نمونه رجوع کنید به نسوی ، ص 62 که به توقیع ترکان خاتون ، مادر سلطان محمدخوارزمشاه ، اشاره می کند). سلطان جلال الدین مهر توقیع خود را به دخترش ، خان سلطان ، سپرد (همان ، ص 73).

از دورة ایلخانان مغول نیز توقیعاتی بر جا مانده است ( رجوع کنید به شمس منشی ، ج 2، ص 197؛
منشی ، ص 15، 29، 31). در سده های نهم و دهم محل مهر سلطان را در فرمانهای ترکمانان ، معمولاً توقیع می نامیدند. در اوایل عصر صفوی نیز توقیع به این معنی به کار می رفت ، اما بتدریج در اواخر دورة صفوی ، اصطلاح «مهر» معمول گردید (بوسه ، ص 85، 128؛
برای نمونة توقیعات دورة ترکمانان و صفویان رجوع کنید به همان ، ص 235، 237، 244، 251، 404ـ 405؛
نیز رجوع کنید بهاوزون چارشیلی ، ص 59، ش 15 که از وجود توقیع جهانشاه در مجموعة اسناد طوپقاپی خبر می دهد؛
برای توقیع شاه اسماعیل رجوع کنید بهد. اسلام ، چاپ دوم ، ج 2، ص 311). به عقیدة قائم مقامی (ص 177) رسم توقیع پس از شاه طهماسب اول (حک : 930ـ984) منسوخ شد، اما اسکندرمنشی در تاریخ عالم آرای عباسی (ج 3، ص 1089) به منصب «مهرداری توقیعات » اشاره کرده است . ظاهراً پس از صفویان توقیع نگاری متروک گردید.

در دورة قاجار به جای توقیع ، اصطلاح توشیح مرسوم شد؛
یعنی پس از آنکه نامه یا فرمانی نوشته و در پایان آن مهر زده می شد، پادشاه به خط خود بر حاشیة فرمان عبارت «صحیح است » را می نوشت و با این کار، بر مندرجات نوشته صحه می گذاشت (برای نمونه رجوع کنید بهفراستی ، ص 238، 254، 258، 265، 269، 273، 281). اصطلاح توشیح در دورة پهلوی نیز رواج داشت و قوانین ، پس از تصویب مجلسین ، برای تأیید باید به توشیح شاه می رسید ( رجوع کنید بهقانون اساسی : اصلاحات و سیر تکامل آن ، ص 130، 135، 140، 159).

در سرزمینهای غربی خلافت ، فاطمیان توقیع را از عباسیان اخذ کردند و در دیوانشان دفتری برای «توقیع علی القصص » (توقیع بر شکایات ) وجود داشت . با اینهمه فاطمیان ، همانند حکومتهای غرب اسلامی ، به کاربرد علامت بیش از توقیع گرایش داشتند.

در دورة ممالیک ، علاوه بر ضرب سکه و خواندن خطبه ، داشتن توقیع نیز از لوازم رسمیت یافتن حکومت بود (قلقشندی ، ج 3، ص 263). در این دوره ، گونه ای توقیع از دیوان انشا به ابواب سلطانی صادر می شد (همان ، ج 9، ص 258) که در واقع حکم انتصاب حاکمان عالی رتبه (نواب ) و کارگزاران پایین مرتبه بود (همان ، ج 11، ص 351ـ361).نوشتن توقیع در قطعهای مختلف کاغذ یا آغاز کردن آن با عباراتی خاص ، مرتبه و منصب صاحب توقیع را نشان می داد (همان ، ج 11، ص 351ـ 362؛
برای اطلاع بیشتر رجوع کنید بههمان ، ج 11، ص 316، 333).

نمونه های موجود از توقیعات دورة ممالیک نشان می دهد که توقیعات این دوره نسبت به دوره های پیشین مفصّلتر بوده اند (برای نمونه رجوع کنید بههمان ، ج 11، ص 351ـ361)؛
استفاده از نثر مسجع و انواع جملات دعایی متناسب با مشاغل و مراتب افراد در توقیع رواج داشت (همان ، ج 11، ص 363ـ369) و در آغاز آن صنعت براعت استهلال رعایت می شد و در پایان آن ذکر عبارات دعایی برای موفقیت فرد در انجام دادن وظایف شغلی ، ذکر تاریخ و سپاس خداوند معمول بود (همان ، ج 11، ص 370ـ 376). برای انتصاب صاحب منصبان دینی و روحانیان نیز توقیع صادر می شد. قلقشندی به توقیعات زیادی اشاره کرده است ، از جمله توقیعاتی مربوط به انتصاب رؤسای یهود (ج 6، ص 174، ج 11، ص 385ـ390، 395ـ404، ج 12، ص 298)، مشیخة الشیوخ خانقاههای صلاحیه و ناصریه (ج 11، ص 370ـ 376 و جاهای دیگر)، والیان (ج 4، ص 230، ج 11، ص 33ـ 34)، صاحبان مشاغل و درجات علمی مانند رؤسای بیمارستانها و مدرسان طب و تفسیر و حدیث و فقه (ج 11، ص 227ـ231، 244ـ246، 253ـ256، 268ـ269، 377ـ383، ج 12، ص 78ـ 80، 84 ـ 85)، صاحبان انواع مشاغل دیوانی نظیر کتابت سرّ، نظارت بر خزانه و سلاح و بیوت و جیش و جبه (ج 12، ص 96ـ100، 153ـ 155، 179ـ181، ج 11، ص 37ـ 40، 66ـ67، 319ـ320، 323ـ354).

از دورة مملوکان مصر توقیعاتی مانده است که مؤید ادامة سنّت توقیع نویسی ایرانی در جهان عرب است (مثلاً مقایسه کنید سندی به تاریخ 27 صفر 723 در باب یک ودیعة مالی در مصر را با سندی به تاریخ 30 جمادی الاولی 716 در ایران رجوع کنید به لیتل ، ص 64 و تصاویر 6 و 7).

در دورة عثمانی مفهوم دو اصطلاح توقیع و نشان تا حدی با یکدیگر در آمیخت ؛
«مأمور توقیع » یا «توقیعی » مترادف «نشانجی » (مأمور نهادن نشان ) بود ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «نشانجی »). در این دوره به گونه ای از فرمان سلطانی ، که عمدتاً حکم انتصاب به مقام نیز بود، توقیع یا برات می گفتند ( رجوع کنید به «برات * »).

پژوهش در بارة توقیع ، افزون بر اهمیت در حوزة ادبیات دیوانی ، در تحقیقات تاریخی مربوط به مشاغل دیوانی ، مذهبی ، علمی و حکومتی و بالمآل تاریخ سیاسی و اجتماعی جوامع مسلمان ضروری به نظر می رسد.

---

منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان ، چاپ عباس اقبال ، تهران ?( 1320 ش ) ؛
(3) ابن دُرید، کتاب جمهرة اللغة ، چاپ رمزی منیر بعلبکی ، بیروت 1987ـ 1988؛
(4) ابن عبدربّه ، العقدالفرید ، چاپ علی شیری ، بیروت 1408ـ1411/ 1988ـ1990؛
(5) اردشیر ساسانی ، شاه ایران ، عهد أردَشیر ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1387/ 1967؛
(6) اسکندرمنشی ؛
(7) اسماعیل حقی اوزون چارشیلی ، «نگاهی به تشکیلات دولتهای قراقوینلو و آق قوینلو»، ترجمة وهاب ولی ، مجلة تحقیقات تاریخی ، ش 8 (بهار 1372)؛
(8) هریبرت بوسه ، پژوهشی در تشکیلات دیوان اسلامی : بر مبنای اسناد دوران آق قوینلو و قراقوینلو و صفوی ، ترجمة غلامرضا ورهرام ، تهران 1367 ش ؛
(9) محمدبن مؤید بهاءالدین بغدادی ، التوسل الی الترسل ، چاپ احمد بهمنیار، تهران 1315 ش ؛
(10) احمد بهمنیار، صاحب بن عبّاد: شرح احوال و آثار ، چاپ محمدابراهیم باستانی پاریزی ، تهران 1344 ش ؛
(11) بیهقی ؛
(12) محمدماهر حماده ، الوثائق السیاسیة والاداریة : العائدة للعصر العباسی الاول ، بیروت 1402/ 1982؛
(13) دهخدا؛
(14) محمدبن علی راوندی ، کتاب راحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق ، چاپ محمد اقبال ، تهران 1333 ش ؛
(15) محمدبن هندوشاه شمس منشی ، دستور الکاتب فی تعیین المراتب ، چاپ عبدالکریم علی اوغلی علیزاده ، مسکو 1964ـ1976؛
(16) احمد زکی صفوت ، جمهرة رسائل العرب فی عصور العربیة الزاهرة ، مصر 1356/1937؛
(17) محمدبن عبدالجبار عتبی ، ترجمة تاریخ یمینی ، از ناصح بن ظفر جرفادقانی ، چاپ جعفر شعار، تهران 1345 ش ؛
(18) کیکاوس بن اسکندر عنصرالمعالی ، قابوس نامه ، چاپ غلامحسین یوسفی ، تهران 1364 ش ؛
(19) رضا فراستی ، بررسی و تحلیل فرمانها و رقمهای دورة قاجاریه موجود در مؤسسة مطالعات تاریخ معاصر ایران ، تهران 1377 ش ؛
خلیل بن احمد فراهیدی ، کتاب العین ، چاپ مهدی مخزومی و

(20) ابراهیم سامرائی ، قم 1405؛
(21) قانون اساسی : اصلاحات و سیر تکامل آن ، ( تهران : مجلس شورای ملی ) ، 1356 ش ؛
(22) جهانگیر قائم مقامی ، مقدمه یی بر شناخت اسناد تاریخی ، تهران 1350 ش ؛
(23) قدامة بن جعفر، الخراج و صناعة الکتابة ، چاپ محمدحسین زبیدی ، بغداد 1981؛
(24) قلقشندی ؛
(25) مجمل التواریخ و القصص ، چاپ محمدتقی بهار، تهران : کلالة خاور، 1318 ش ؛
(26) المختارات من الرسائل : مجموعة منشئات و فرامین و احکام دیوانی و شرعی و عرفی از قرون پنجم و ششم و هفتم هجری ، چاپ ایرج افشار، تهران : انجمن آثار ملی ، 1355 ش ؛
(27) محمدبن محمد مرتضی زبیدی ، تاج العروس من جواهر القاموس ، ج 22، چاپ مصطفی حجازی ، کویت 1405/ 1985؛
(28) علی مرزبان راد، خسرو انوشروان در ادب فارسی ، تهران 1356 ش ؛
(29) محمدبن علی منشی ، همایون نامه ، چاپ رکن الدین همایونفرخ ، تهران 1356 ش ؛
(30) محمدبن عبدالخالق میهنی ، دستور دبیری : متنی از قرن ششم هجری ، چاپ علی رضوی بهابادی ، یزد 1375 ش ؛
ناصرالدین

(31) منشی کرمانی ، نسائم الاسحار من لطائم الاخبار در تاریخ وزراء ، چاپ جلال الدین محدث ارموی ، تهران 1338 ش ؛
(32) محمدبن احمد نسوی ، سیرت جلال الدین مینکبرنی ، چاپ مجتبی مینوی ، تهران 1344 ش ؛
(33) احمدبن عمرنظامی ، کتاب چهار مقاله ، چاپ محمدبن عبدالوهاب قزوینی ، لیدن 1327/ 1909، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛


(34) EI 2 , s.vv. "Diplomatic. III : Persia" (by H. Busse),"Nisha ¦ndji" (by F. Babinger), Tawk ¦â¤` (by F. Babinger and C. E. Bosworth);
Donald P. Little,

(35) "The H ¤aram documents as sources for the arts and architecture of the Mamluk period", Muqarnas , vol. 2 (1984);
(36) Colin Mitchell, "Safavid imperial tarassul and the Persian insha ¦ Ýtradition", Studia Iranica , vol. 26, fasc. 2 (1997).

/ افسانه منفرد /