توران ، نام سرزمینی در روایات حماسی و تاریخ داستانی در شمال شرقی ایران . ساخت و شکل این نام ظاهراً به دورة ایرانی میانه برمی گردد و با افزودن پسوند n ¦-a به اسم «تور»

§ ساخته شده است . گونة کهنتر تور به صورت ra- ¦tu در متون اوستایی به کار رفته است . از لحاظ ریشه شناسی ، بارتولومه (ستون 656) واژة اوستایی ra- ¦tu را با لغت r ¦tu در کُردی به معنای «وحشی ، سرکش و نافرمان » مقایسه کرده و مایرهوفر (ج 1، جزوة 1، ص 81) ارتباط آن را با واژة ودایی turؤ- به معنای «قوی ، نیرومند» (مأخوذ از ریشة tav- ) محتمل دانسته است .

در اوستا صفت نسبی این نام به صورت irya- ¦tu (تورانی ) به کار رفته و سرزمینی که این قوم در آن ساکن بوده اند، iryanam ¦tu ` dahyunam (سرزمینهای تورانی ) نامیده شده است ( رجوع کنید به فروردین یشت ، بند 143). در بخشهای موجود اوستا ، ra- ¦tu نام یکی از مؤمنانِ دین مزدیسنا ( رجوع کنید به فروردین یشت ، بندهای 113، 123) و نیز نام قوم یا قبیله ای است که با صفت su.aspa- ¦a (تیز اسب ، دارندة اسب تندرو) وصف شده اند ( رجوع کنید به ارد یشت ، بند 55).

در متون اوستایی ، تورانیها دشمنان ایرانیان و دین مزدیسنا معرفی شده اند. مقتدرترین شخصیت تورانیها و بزرگ قبایل تور، افراسیاب (اوستایی : rasyan- ÉFra ) است که کوششهای بی نتیجة او برای به دست آوردن فرّ شاهی در اوستا (زامیاد یشت ، بندهای 56 ـ64) به تفصیل بازگو شده است . بنابر گواهیهای اوستا ، تورانیها متشکل از تیره ها و قبایل گوناگون بوده اند که از آن جمله است تیرة دانو (اوستایی : nav- ¦da ) که از لحاظ فقه اللغه احتمالاً با واژة -nu- ¦da (موجودات اهریمنی ) در هندی باستان ارتباط دارد. از این تیره در فروردین یشت (بندهای 37ـ 38) ــ ضمن عبارتی در ستایش و نیایش فروهرهای پاکان به پاس یاری و حمایت خاندان خشتاوی ) vi- ¦ta §Xs ) در جنگ با تورانیان دانو ) nu- ¦da ) ــ یاد شده است و در آبان یشت (بندهای 72ـ73) سه تن از دلیران ایرانی از ایزدبانو ناهید درخواست می کنند که آنان را بر یَلانِ تورانی از تیرة دانو پیروز کند.

با اینکه در متون اوستایی بر دشمنی تورانیان با آزادگان ایرانی و دین مزدیسنا تأکید شده ، گزارش پاره ای از قطعات اوستا حاکی از این است که در میان تورانیان مردمانی معتقد به دین مزدیسنا وجود داشته اند، چنانکه در فروردین یشت (بند143)، فروهرهای مردان و زنان پاک سرزمینهای تورانی همراه فروهرهای مردمان ایرانی ( Airya- ) و دیگر سرزمینها ستایش شده اند. از مؤمنان تورانی ، مخصوصاً از خاندانِ فریانه ( na- ¦Frya )، هم در اوستای گاهانی (یسن 46، بند12) و هم در





اوستای متأخر (یشت 5، بند81؛ یشت 13، بند130) به نیکی یاد شده است . در سنّت زردشتیان سه تن به این نام معروف اند: فریانة تورانی که در دربار کی گشتاسب بود و سپس به کیش زردشت درآمد؛ یوشت فریان (اوستایی : na ¦ta Frya §is ¦Yo ) که به یاری اَرِدْویسورَ ناهید (ایزدبانوی آبها) پرسشهای دشوار اختِ جادو ( Axtya- ) را پاسخ گفت و بر او چیره شد (یشت 5، بند 82)؛ و ta §i.us ¦ m.yahma §As که نامش در فروردین یشت (بند 120) آمده است (نیولی ، ص 111) و مطابق گزارش بندهش (ص 197) یکی از جاودانان و سرور رود ناوتاگ (فارسی میانه : g ¦wta ¦na ¦  d ¦ro ) است و در داتستان دینیک (پرسش 89، بند 2) تصریح شده که از خاندان فریانه بوده است .

مطابق روایتی در آبان یشت (بندهای 54 ـ 58)، توس ، یل ایرانی ، با فرزندان دلیر خاندان وئسک (اوستایی : saka- ¦Vae ، فارسی : ویسه ، سپهسالار افراسیاب به روایت شاهنامه ) در گذرگاهی به نام خشثروسوک ( .suka ¦ro  a §xs ) واقع در گنگِ بلندِ مقدّس نبرد می کند. عده ای از محققان ، این روایت را اشاره ای غیرمستقیم به جایگاه و محل اقامت تورانیان در اوستا دانسته و تصور کرده اند که محل اوستاییِ ha- ÉKa در بخارا (؟) بوده و چینیان سمرقند را ang h K می گفته اند ( د. اسلام ، چاپ اول ، ذیل مادّه ). در رسالة جغرافی منسوب به موسی ' خورنی ، از ناحیه ای به نام تور ( tur ) در خوارزم یاد شده است که خوارزمیان از آنجا سنگ گرانبهایی به نام Xolozmik به دست می آورده اند. مارکوارت (1901، ص 141، 155، 157)، با توجه به این گزارش ، تصور کرده است که تورانیان مذکور در اوستا ، در بخش سفلای جیحون (آمودریا) و نزدیک دریاچة آرال (بحر خوارزم ) اقامت داشته اند و در نتیجه ، تورانیان همان قوم ماساگت هستند که نویسندگان یونانی نیز آنان را می شناخته اند. نیبرگ (ص 253) احتمال تطبیق تورانیان و ماساگتها را کاملاً محقق نمی داند و یادآوری می کند که هرگاه بپذیریم که تورانیان نیز ایرانی نژاد بوده اند، احتمال یکی بودن آنها با ماساگتها نمی تواند کاملاً درست باشد؛ لیکن می توان احتمال داد که تورانیان نیز در همان سرزمینی به سر می برده اند که ماساگتها سکنة بومی آنجا بوده اند. به عقیدة نیبرگ (همانجا) تورانیها نمایندة اسکیتها ی شرقی بوده اند. هرتسفلد (ج 2، ص 708) نیز، همانند مارکوارت ، بر اساس قول موسی ' خورنی ، قوم اوستایی tura- را مردمان خوارزم می داند. آبایف (ص 23ـ56) با اطمینان بیشتر اظهار می کند که تیره های تورانی فریانه و دانو و یقیناً همة تورانیان قبایل اسکیتی بودند و این امر را هم واژة فلیانوس در کتیبة البیا و هم واژة سغدی ) k = ¦na ¦Frya ) ry'n'k  تأیید می کند. از سوی دیگر نام اسکیتی دانو هم بر تیره یا قومی خاص دلالت می کند ــ مانند قبیلة سَرمَتها معروف به دانْدارُو، مأخوذ از ra- ¦nu-da ¦da * به معنای «آنان که رودخانه را دردست دارند» ــ و هم نام رودخانه ای است که با گونه های دُن ، دنیپر ، دنیستر (یونانی : V   v ¨   «تانیس »، اوستایی : nu- ¦Frazda ) مقایسه شدنی است . گذشته از این ، آبایف (همانجا) معتقد است که زردشت ، اسکیتی بوده و با خاندان تورانی فریانه خویشاوندی داشته است . بنابراین ، نبرد ایرانیان و تورانیان نباید از نوع جنگ بین مردمان یا قبایل مختلف تلقی شود، بلکه این جنگ میان دو تیره از یک قبیله بوده و زردشتیان بعدها اسکیتها را ــ که بیشتر به جنگ و غارت خوی کرده و با تعالیم زردشت بیگانه بوده اند ــ دشمنان خود به شمار آورده اند.

نیولی (ص 114) نظر آبایف را نادرست می داند. به گمان او اگر اسامی تورانی مذکور در اوستا اصل ایرانی داشته باشند یا احتمال ایرانی بودن آنها وجود داشته باشد، ضرورتاً اسکیتها و حتی ، با احتمال اندک ، خود تورانیها نمایندة قبایلی غیر از قوم ایرانی اند و ذکر قبایل سئیریم و سائینو و داهه / داهای (اوستایی : Sairima- ، inu ¦Sa ، - ¦  h ¦Da ) در کنار ایرانیان و تورانیان در فروردین یشت ، تردیدی به جا نمی گذارد. از سوی دیگر در جمیع سنن ایرانی و منابع تاریخی باستان ، زردشت از سازندگان تمدن خاص ایران قلمداد می شود، در حالی که در آنچه از دین اسکیتها می شناسیم ، اشارة صریحی به زردشت و تعالیم او نیست . به عقیدة نیولی (ص 117ـ 118) نظریة مارکوارت نیز ــ که خوارزم را محل اقامت تورانیان دانسته است ــ نمی تواند معتبر باشد، زیرا سرزمینهای دیگری نیز در ایران شرقی وجود دارد که نامشان با نام تورانیان اوستا مرتبط است ، از جمله نام ایالت یونانی ـ بلخی توریونه / تاپوریه / تاپوروئیه که در حوالی غربی قلمرو یونانی ـ بلخی در غرب هریرود قرار داشت . مطابق نظر آلتهایم (ص 293ـ294) نام توریثمه ) ma  Touri ) از اصل ryava- ¦tu * در فارسی باستان و iryava- ¦tu * در اوستا (از لغت اوستایی irya- ¦tu و پسوند a- ª-u ) مشتق شده است . به عقیدة نیولی (ص 116)، چون اغلب اسامی جغرافیایی راجع به مردمان tura- در اوستا به طریقی با حوالی دریاچة هامون در سیستان ارتباط می یابد، احتمالاً تورانیان در ناحیه ای اقامت داشته اند که از کابلستان تا زابلستان و سیستان امتداد داشته است . نیولی (ص 118) گواهی دیگری در تأیید نظر خود آورده و آن احتمال ارتباط ناحیه ای به نام توران (در کتب جغرافیایی عربی : طوران ) با مردمان ra- ¦tu است . پیشتر ریچارد فرای (ص 43) یادآوری کرده بود که ناحیة توران در بلوچستان کنونی و twgrn در روایت پارتی کتیبة بزرگ شاپور (متعلق به سالهای پس از 265 میلادی )، احتمالاً بازتابی از حرکت و مهاجرت tura- به سوی جنوب است . هرچند که برخی از محققان نسبت این دو را باهم نفی کرده اند ( رجوع کنید بههرتسفلد، ج 2، ص 708، پانویس 7)، بعید نیست که بین آنها ارتباطی باشد (فرای ، همانجا).

بنا به روایت شاهنامه (ج 1، ص 90ـ91)، فریدون جهان را میان فرزندان خود تقسیم کرد: روم را به سَلْم ، توران را به تور و ایران را به ایرج داد و تور را تورانشاه نامیدند. در شاهنامه ، توران سرزمین ترکان و چینیان است که رود جیحون آن را از ایران جدا می کند. در شاهنامه از چینیان و خاقان چین به عنوان متحدان شاهان تورانی یاد شده ، احتمالاً فردوسی آنان را جانشین مردمان سائینو (مذکور در اوستا ) کرده ، چنانکه در بندهش نیز قوم سائینو با چینیها تطبیق داده شده است ( زند اوستا ، ج 2، ص 554، پانویس 313).

مطابق گزارشی که در دینکرت (کتاب هشتم ، ص 240) آمده ، معلوم می شود که در یکی از نسکهای گمشدة اوستا معروف به چهردادنسک ، تقسیم قلمرو فریدون میان سه پسرش ، سرم ( Sarm ) و توچ ( §c ¦Tu ) و ایریچ ( §c ¦re ¦E ) ذکر شده بوده است (قس بندهش ، ص 211؛
در بارة زمان پیدایش این افسانه رجوع کنید بهکریستن سن ، ص 111ـ112، برای مقایسة این افسانه با مشابه آن در میان سکاها رجوع کنید به نیولی ، ص 115ـ116). نام تور در دینکرت (همانجا) به صورت §c ¦tu آمده و همین شکل در متون تاریخی اسلامی به صورتهای طوج ، طوس ، توز و توج ضبط شده است (ابن خرداذبه ، فهرست ، ذیل همین واژه ها؛
ابوریحان بیرونی ، ص 102). مارکوارت (1895، ص 666) واژة §c ¦to را مشتق از §(tura- >) tauric می داند. به عقیدة کریستن سن (ص 109؛
نیز رجوع کنید به د. اسلام ، همانجا) §c ¦tu مشتق است از §tur + c به معنای «از اصل تورانی ، تورانی نژاد».

در کتب نویسندگان مسلمان ، اعم از عرب و ایرانی و ترک ، تمایل مخصوصی به اطلاق توران به سرزمین ماوراءالنهر، یعنی سرزمین میان جیحون و سیحون ، مشاهده می شود. مطابق قول خوارزمی (ص 111) ایرانیان سرزمین مجاور جیحون را مرز توران می نامند. به گفتة یاقوت حموی (ذیل مادّه )، توران کشور ماوراءالنهر است و پس از آنکه فریدون جهان را به سه بخش تقسیم کرد، ترکان سرزمین خود را به نام نخستین فرمانروای خود، توج ، توران نامیدند. یاقوت همچنین از دهی به نام توران در نزدیکی حرّان یاد کرده است . مطابق قول دمشقی (ص 125ـ126)، سیحون مرز بین ماوراءالنهر، یعنی سرزمین هفتالیان / هیاطله (تولان = توران ) و سرزمین ترکستان (فرغانه )، را تشکیل می دهد. رود ولگا، نهر توران و محل اردوگاههای فرمانروایان قدیم توران (یعنی خوانین پیشین قپچاق ) خوانده شده است ( د. اسلام ، همانجا).

در شاهنامه و دیگر منابع دورة اسلامی ، ترکان جای دشمنان بزرگ ایرانیان را گرفتند و نام تورانیان به ایشان اطلاق شد. ترکان نیز اخبار و روایات مربوط به تورانیان را تاریخ باستان خویش دانستند؛
چنانکه در قدیمترین فرهنگ ترکی ، معروف به دیوان لغات الترک (کاشغری ، ذیل «تعاز»)، نیای بزرگ و پهلوان ترکان آسیای میانه یعنی تُنکااَلب اَر، با افراسیاب یکی دانسته شده است . بر مبنای چنین تفکری ، سلسلة قراخانیان / ایلک خانیان که از نژاد ترک چِگِلی بودند و مدتها در کاشغر و بَلاساغون و خُتن و ماوراءالنهر حکومت کردند، خود را آل افراسیاب نامیدند (نیولی ، ص 119). تداوم و استمرار این تفکر در میان ترکان سبب شد که از اوایل سدة چهاردهم /آغاز سدة بیستم در ترکیه اندیشة پان تورانیسم و به تبع آن پان ترکیسم * قوّت بگیرد. پان ترکیستها، آسیای میانه را جایگاه باستانی ترکان نامیدند، بر یکی بودن ترکان با تورانیان پافشاری کردند و اقوام بسیار آسیای مقدم نظیر عیلامیها، سومریها، هوریاییان ، گوتیان ، کاسیها، میتانیها، اورارتوها و مادها را از اقوام ترک دانستند. بدین ترتیب ، مورخان پان ترکیست نه تنها آسیای مرکزی ، بلکه بخش بزرگی از جهان ، از جمله منطقة اورارتو، را سرزمین توران نامیدند. علی کمال ، مورخ ترک ، منکر وجود قوم ارمنی و سرزمین ارمنستان شده و نوشته است که تا سدة ششم پیش از میلاد در شرق شبه جزیرة آناطولی حتی یک ارمنی وجود نداشته و در این سرزمین ، ترکان دولت تورانی اورارتو را پدید آورده بوده اند (به نقل رضا، ص 84). ضیاء گوکالپ (ص 272) مدعی است که وطن ترکان نه ترکیه است و نه ترکستان ، بلکه کشور بزرگ و جاودانی توران است .

---

منابع :
(1) ابن خرداذبه ؛
(2) ابوریحان بیرونی ، الا´ثار الباقیة عن القرون الخالیة ، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ 1923؛
(3) بندهش ایرانی ، دستنویس ت د 2 ، چاپ ماهیار نوابی و کیخسرو جاماسپ اسا، شیراز 1978؛
(4) محمدبن احمد خوارزمی ، ترجمة مفاتیح العلوم ، از حسین خدیوجم ، تهران 1362 ش ؛
(5) داتستان دینیک ، در بخشهایی از روایات پهلوی ، داتستان دینیک ، نامکیهای منوچهر و گزیده های زاتسپرم ، دستنویس د 7 ، چاپ ماهیار نوابی و کیخسرو جاماسپ اسا، شیراز 1355 ش ؛
(6) محمدبن ابی طالب دمشقی ، کتاب نخبة الدهر فی عجائب البرّو البحر ، بیروت 1408/ 1988؛
(7) دینکرت : بخش دوم از نیمة کتاب هفتم تا پایان کتاب نهم ، دستنویس د 10 الف ، چاپ ماهیار نوابی و کیخسرو جاماسپ اسا، شیراز 1355 ش ؛
عنایت اللّه رضا،



(8) آذربایجان و اران ( آلبانیای قفقاز )، تهران 1360 ش ؛
(9) ابوالقاسم فردوسی ، شاهنامة فردوسی ، ج 1، چاپ برتلس ، مسکو 1963؛
(10) محمودبن حسین کاشغری ، نامها و صفتها و ضمیرها و پسوندهای دیوان لغات الترک ، ترجمه و تنظیم و ترتیب الفبایی محمد دبیرسیاقی ، تهران 1375 ش ؛
(11) آرتور امانوئل کریستن سن ، مزدا پرستی در ایران قدیم ، چاپ ذبیح اللّه صفا، تهران 1376 ش ؛
(12) یاقوت حموی ؛


(13) Abayev, "Skifskiy bit i reforma Zoroastra", Archiv Orientؤlnص , vol.24 (1956);
(14) Altheim, Weltgeschichte Asiens im griechischen Zeitalter , vol. 1, Halle 1947;
(15) Christian Bartholomae, Altiranisches Wخrterbuch , Strasbourg 1904, repr., Berlin 1961;
(16) EI 1 , s.v. "Tu ¦ra ¦n" (by V. Minorsky);
(17) Richard Frye, The heritage of Persia , London 1976;
(18) G. Gnoli, Zoroaster's time and homeland , Naples 1980;
(19) Ziya ¦Gخkalp, Ittihadi Terakki ve me írutiyet tarihi , Istanbul 1974;
(20) E. Herzfeld, Zoroaster and his world , NewYork 1974;
(21) J. Marquart, "Beitrجge zur Geschichte und Sage von Era ¦n", ZDMG , 49 (1895);
(22) idem, E ¦ra ¦ns §ah, Berlin 1901;
(23) Manfred Mayrhofer, Iranisches Personennamenbuch , vol.1: Die altiranischen Namen , Vienna 1979;
(24) H. S. Nyberg, Die Religionen des alten Iran , Osnabrدck 1966;
(25) Le Zend-Avesta , tr. James Darmesteter, Paris: Libbairie d'Amإrique et d'Orient, 1960.

/ بهمن سرکاراتی /