responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4000

 

تَوَّج (یا تَوَّز/ تَوَّه ) ، ویرانه های شهر و ناحیه ای قدیمی در بیابانهای مغرب فارس ، نزدیک گناوه ، بر سر جادة شیراز ـ گناوه . ویرانه های این شهر در دهستان زیرراه ، نزدیک رود شاپور * ، کنار آبادیهای زیرراه (حدود 21 کیلومتری شمال شهر برازجان )، سعدآباد (حدود پانزده کیلومتری شمال غربی شهر برازجان ) و اردشیرآباد (حدود نوزده کیلومتری شمال غربی شهر برازجان ) کشف شده است (اقتداری ، ص 102). ظاهراً نام کهن آن تَوَهْ بوده و در سدة پنجم همین نام به کار رفته است ( رجوع کنید به ابوریحان بیرونی ، ج 2، ص 559؛ ناصرخسرو، ص 136) و به صورت تَوَز و تَوَج (بدون تشدید) نیز ضبط شده است (نولدکه ، ص 118، تعلیقات ، ص 137). تبدیل «ه » به «ج » در فارسی متداول است ، مانند تبدیل ساوه به ساوج .

از پیشینة توج در دورة پادشاهی شاپور دوم (یا شاپور ذوالاکتاف ؛ حک : 309 یا 310ـ379 میلادی ) اطلاعاتی در دست است ، اما قدمت شهر باید پیش از دورة او باشد. ظاهراً تَوَه از شهرهای تجاری پسکرانه های دریای پارس (خلیج فارس کنونی ) بوده و با پارس (یا اصطخر) و شهرهای آن سوی دریای پارس پیوند اقتصادی داشته و احتمالاً محل مبادلات تجاری شهر هَجَر (بعداً احساء) با فارس بوده است .

ابن خرداذبه که منابع خود را از دورة ساسانی گرفته است ، در قرن سوم توج را از رساتیق (جمع رستاق ، معادل دهستان امروزی مشتمل بر چند آبادی ) کورة اردشیرخُرّه ضبط کرده (ص 44) که در دورة اسلامی نیز مدتها چنین بوده است ، و این امر نشان می دهد که توج ناحیه هم بوده است . بر طبق منابعی از دورة ساسانیان ، شاپور دوم پس از جنگ با رومیان با اعراب آشتی کرد و بعضی از قبایل تَغلِب و عبدالقیس و بکربن وائل را در توج و شهرهای دیگر سکونت داد (نولدکه ، ص 118). معلوم نیست که این قبایل عرب در فتوحات دورة اسلامی چه سهمی داشته اند. در زمان عمر، خلیفة دوم ، حَکَم بن ابی العاص با سپاهی بزرگ از قبایل عبدالقیس ، اَزْد، تمیم ، بَنوناجیه و دیگران ، از بحرین از راه دریایی به ایران یورش آورد و پس از گرفتن جزیرة اَبَرکاوان در سال 18 یا 19 توج را فتح کرد (بلاذری ، ص 539). به روایتی ، عثمان بن ابی العاص ، برادر حَکَم و یکی از اصحاب پیامبر اکرم ، از دریا گذشته وارد فارس شده بود. او پس از گشودن توج ، در آنجا مساجدی ساخت و آنجا را دارالمسلمین قرار داد و طایفة عبدالقیس را در آنجا ساکن کرد. او توج را مرکز ورود به بلاد فارس قرار داد (ابن بلخی ، ص 114). در جریان فتح توج ، شهرک / سُهرک ــ که از جانب یزدگرد مرزبان فارس بود ــ به مقابله با اعراب شتافت . فرمانده آنان ، مجاشع بن مسعود بود. سپاه ایران در راشهر/ ریشهر (در جنوب بوشهر کنونی ) ــ که بخشی از کورة شاپور و نزدیک توج بود ــ با اعراب جنگید. اعراب این جنگ را به سبب غنایم فراوان در حد جنگ قادسیه می دانند (بلاذری ، ص 539ـ540؛
ابن بلخی ، همانجا). پس از کشته شدن شهرک ، توّج به مصر (کلان شهر) تبدیل شد (بلاذری ، ص 540).

ابن بلخی احتمال می دهد که آب و هوای گرم توج مکان مناسبی برای ماندگار شدن اعراب در آن ناحیه بوده است (ص 135)، به طوری که در سه قرن بعد هم دومین پادشاه سلسلة آل بویه ، عضدالدولة دیلمی (حک : 338ـ372) «قومی از عرب شام بیاورد و در آنجا بنشاند» (همانجا).

در قرن چهارم ، به نوشتة اصطخری ، فاصلة توج تا شهر شیراز 32 فرسنگ ، و تا جنابه (گناوه ) دوازده فرسنگ بود (ص 130). مقدسی فاصلة توّز را تا خَشت ــ که امروزه در شمال گناوه قرار دارد ــ یک مرحله ذکر می کند (ص 453). جغرافی نویسان مسلمان در بارة جامة کتانی توج و صدور آن در قرن چهارم مطالبی آورده اند (از جمله مقدسی ، ص 435، 443).

مؤلف حدودالعالم می نویسد: «توز شهریست اندرمیان دو رود نهاده و مردم بسیار و توانگر و همه جامهای ( = جامه های ) توزی از اینجا برند» (ص 132). در میانة قرن پنجم ، ناصرخسرو در سفرنامة خود توه و کازرون را «ناحیه » نوشته است (ص 136).

ابن بلخی در قرن ششم نوشته است که توج در قدیم شهری بزرگ بود و در آنجا اعراب اقامت داشتند. در زمان دیدار او، این شهر ویران بوده است . در این دوره ، شهر توج دارای منبر و مسجدجامع بود (ابن بلخی ، ص 135). در اوایل قرن هفتم یاقوت حموی ــ که بیشتر مطالب خود را از مقدسی و ابن بلخی گرفته است ــ نقل می کند که بناهای این شهر از گل است و نخلستان دارد. او از منسوبان مشهور توز از عبداللّه بن محمدبن هارون (متوفی 238)، که به تسلط بر علم لغت و ادب عربی معروف بوده ، نام برده است . او همچنین می نویسد: در توز جامة کتانی می بافند که در کازرون نیز بافته می شود اما به اسم توز معروف است ، برای اینکه اهل توج ماهرترند. آن پارچه ، ظریف و رنگارنگ و زیباست و به عدد فروخته می شود. مردم خراسان از آن وارد می کنند (ج 1، ص 890 ـ891، 894). نام پارچة تَوَزی در ادبیات فارسی نیز آمده است ( رجوع کنید به دهخدا، ذیل «توزی »).

در نیمة قرن هشتم ، دیگر اثری از شهر به جا نمانده بود، به طوری که حمداللّه مستوفی می نویسد: «توج در قدیم شهر ( ی ) بزرگ بوده است و عرب نشین و گرمسیر عظیم در بیابانی است که درو آب روان نیست و اکنون خراب است .» (ص 116).


منابع :
(1) ابن بلخی ؛
(2) ابن خرداذبه ؛
(3) ابوریحان بیرونی ، کتاب القانون المسعودی ، حیدرآباد دکن 1373ـ 1375/ 1954ـ 1965؛
(4) اصطخری ؛
(5) احمد اقتداری ، آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خلیج فارس و دریای عمان ، تهران 1375؛
(6) احمدبن یحیی بلاذری ، فتوح البلدان ، ترجمه و مقدمه از محمد توکل ، تهران 1367 ش ؛
(7) حدودالعالم ؛
(8) حمداللّه مستوفی ، نزهة القلوب ؛
(9) دهخدا؛
(10) مقدسی ؛
(11) ناصرخسرو، سفرنامة ناصرخسرو علوی ، برلین ( تاریخ مقدمه 1341 ) ، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(12) تئودور نولدکه ، تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان ، ترجمه عباس زریاب ، تهران ( تاریخ مقدمه 1358 ) ؛
یاقوت حموی .

/ خسرو خسروی /

نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 4000
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست