تَنوخی ، زین الدین ابوعبداللّه محمدبن محمدبن عمرو تنوخی مَعَرّی ، ریاضیدان و ادیب سدة هفتم . دانسته های ما در بارة تنوخی بسیار ناچیز است . نسبت تنوخی و معرّی ،احتمالاً نشان دهندة آن است که تنوخی بازماندة گروهی از اعراب قبیلة تنوخ * بوده است که از عربستان به شام مهاجرت کرده و در مَعَرَّه (معرّة النعمان * ) سکنا گزیده بوده اند. سوتر (ص 198، ش 501) نام فِنوچی را بر تنوخی ترجیح داده و او را از شمال افریقا دانسته است ، اما با استناد به نخستین سطر یکی از آثار ریاضی او ( رجوع کنید به کتاب فی الجبر و المقابلة ، گ 76ر) و صفحة عنوان اثر دیگر وی ( رجوع کنید به کتاب کشف الغطاء )، عنوان تنوخی صحیح است . نیز تنها در صفحة عنوان همین نسخة خطی است که از تنوخی با عنوان «حاسب » یاد شده است (نیز رجوع کنید به راشد، 1982، ص 12). عمده ترین ذکر از تنوخی در تراجم و فهرستهای مختلف به سبب جنبة ادبی اوست (برای نمونه رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 137؛ بغدادی ، ج 2، ستون 154؛ بروکلمان ، > ذیل < ، ج 1، ص 520؛ کحّاله ، ج 11، ص 303؛ زرکلی ، ج 7، ص 35).

تنوخی را اهل دمشق و ساکن بغداد دانسته اند (بغدادی ؛ زرکلی ، همانجاها). از زندگی تنوخی دیگری که در قرن هفتم در دمشق ساکن بوده است ، آگاهی داریم ( رجوع کنید به ابن عماد، ج 6، ص 3)، اما وی زین الدین تنوخی نیست . تاریخ درگذشت او را 748 ذکر کرده اند (حاجی خلیفه ؛ کحّاله ؛ زرکلی ، همانجاها)؛ اما این تاریخ درست نیست ، زیرا در دست نویس رسالة کشف الغطاء او که در 707 استنساخ شده (لوی دلا ویدا ، ج 1، ص 28)، عبارت دعاییِ «رحمهُاللّه » در حق وی آمده است ( رجوع کنید به گ 90ر).

از تنوخی این آثار به جا مانده است :

1) کتاب فی الجبر و المقابلة (لوی دلا ویدا، ج 1، ص 28)، که آن را کتاب فی علم الحساب یا کتاب فی الحساب نیز معرفی کرده اند ( رجوع کنید به راشد، 1982، همانجا؛ قربانی ، ص 203)، در چهار فصل : معرفت عدد، حساب ، جبر و مقابله ، و به دست آوردنِ مساحت اَشکال مختلف هندسی . در فصل اول ، عدد و انواع آن بتفصیل تعریف شده است . موضوع جالب توجه در این فصل ، استخراج اعداد مُتَحابّ ( رجوع کنید به عدد * ) است . روش تنوخی برای به دست آوردن اعداد متحابّ، استفاده از اعداد زوج الزوج یعنی همان روش ابداعی ثابت بن قرّه است (راشد، 1989، ص 315). تنوخی توانسته است با این روش ، دو عدد متحاب 296 ، 17 و 416 ، 18 را به دست آورد ( رجوع کنید به گ 79 ر). در گذشته گمان بر این بود که در عالم اسلام نخستین بار کمال الدینِ فارسی * این دو عدد متحاب را به دست آورده است (راشد، همانجا). در اروپا نیز نخستین بار فرما ، دانشمند فرانسوی (متوفی 1665)، به متحاب بودن این دو عدد پی برد (قربانی ، ص 406). رشدی راشد بخشی از فصل اول کتاب فی الجبر و المقابلة تنوخی را که در بارة به دست آوردن اعداد متحاب است ، چاپ کرده است (1982، ص 53 ـ54). فصل دوم کتاب فی الجبر و المقابلة شامل این پنج باب است : ضرب ، نسبت ، ضرب کسرها، استخراج جذرها، حساب درجه ها و اجزای آن و معاملات (در بارة آموختن آنچه مردم در خریدوفروش به آن نیاز دارند). در این فصل تنوخی چیزی به دانسته های ریاضی گذشتگان نیفزوده است ( رجوع کنید به گ 80 ر). فصل سوم ، در بارة جبر و مقابله است . تنوخی در این فصل کاملاً مطابق روش پیشینیان مسائل جبری را به دو دستة مفردات (معادلات دوجمله ای ) و مقترنات (معادلاتی که بیش از دو جمله دارند) تقسیم کرده است ( رجوع کنید به گ 86ر). او همچنین هریک از اینگونه معادلات را در سه نوع (مسئله ) دسته بندی کرده و مجموع آنها را، طبق اصطلاح رایج ، «المسائل الستّة » (مسائل شش گانه ) نامیده است (همانجا). روش او در حل معادلات جبری با روشهای خیام و خوارزمی هیچ تفاوتی ندارد (برای آگاهی از این روشها رجوع کنید به مصاحب ، ص 114ـ 115). در این فصل ، تنوخی در مواردی به کتاب اصول اقلیدس ارجاع داده است ( رجوع کنید به گ 88 ر). منبع دیگر تنوخی ــ که خود به آن اشاره کرده ــ آرای ابوبکر محمدبن حسن کرجی * است . او در بحث در بارة جمع جذرها، از روش کرجی نام برده و روش خود را همان روش کرجی دانسته است . روش کلی تنوخی در فصل سوم کتاب فی الجبر و المقابلة ، حل معادلات همانند خیام و خوارزمی ، ولی بدون استفاده از شکلهای هندسی است .

در فصل چهارم ، تنوخی از تعریف نقطه و خط و سطح شروع کرده ( رجوع کنید به گ 89 ر) و در ادامه ، روشهای مختلفی برای تعیین مساحت سطوح و حجم اجسام مختلف ، همچون مربع و کره و استوانه ، مطرح کرده است .

2) از تنوخی رسالة مختصری در ریاضی باقی مانده که نام آن در نسخة خطی کتاب کشف الغطاء فی استنباط الصواب من الخطا آمده است (گ 90ر)، اما قربانی (ص 203) با استناد نادرستی به نوشتة رشدی راشد (1982، ص 12) آن را رساله فی حساب خَطَأیْن نامیده است . تنوخی در این رساله ، سه روش برای استفاده از حساب خطأین در حل مسائل ریاضی بیان کرده است . نخستین روش ــ که وی آن را مشهورترین دانسته ( رجوع کنید به گ 91 ر) ــ روش عمومی حساب خطأین است که ریاضیدانان دیگر نیز بدان توجه داشته و در بارة آن بحث کرده اند. غیاث الدین جمشید کاشانی نیز که پس از تنوخی می زیسته ، این روش را شرح داده است (برای شرح او رجوع کنید به ص 202ـ203). دو روش دیگر ( رجوع کنید به 92 ر) نیز اگرچه تفاوت زیادی با روش اول ندارند، از انواع مختلف حساب خطأین به شمار می آیند (برای آگاهی از دیگر روشهای حساب خطأین نزد ریاضیدانان اسلامی پیش از تنوخی به عنوان نمونه رجوع کنید به علی بن یوسف محاسب ، ص 85 ـ 95).

از هریک از دو رسالة ریاضی تنوخی ، یک نسخه به دست آمده است که در مجموعه ای در واتیکان نگهداری می شود (قربانی ، همانجا؛ لوی دلا ویدا، ج 1، ص 28).

3) از تنوخی کتابی در ادب عربی با عنوان اقصی القرب

فی علم البیان (سید، ج 1، ص 405) یا اَقْصَی القُرَب فی صناعة الادب (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 137؛ بغدادی ، ج 2، ستون 154) بجا مانده که در 1327 در مصر به چاپ رسیده است (سرکیس ، ج 1، ستون 644).

---

منابع :
(1) ابن عماد؛
(2) اسماعیل بغدادی ، هدیة العارفین ، ج 2، در حاجی خلیفه ، ج 6؛
(3) محمدبن محمد تنوخی ، کتاب فی الجبر و المقابلة ، نسخة خطی کتابخانة واتیکان ، ش 2/317؛
(4) همو، کتاب کشف الغطا فی استنباط الصواب من الخطا ، نسخة خطی کتابخانة واتیکان ، ش 3/317؛
(5) حاجی خلیفه ؛
(6) رشدی راشد، تاریخ الریاضیات العربیة بین الجبر و الحساب ، ترجمة حسین زین الدین ، بیروت 1989؛
(7) همو، «نصوص لتاریخ الاعداد المتحابة و حساب التوافقات »، مجلة تاریخ العوم العربیة ، ج 6، ش 1و2 (1982)؛
(8) زرکلی ؛
(9) سرکیس ؛
(10) فؤاد سید، فهرس المخطوطات المصورة ، ج 1، قاهره 1988؛
(11) علی بن یوسف محاسب ، لبّالحساب ، چاپ عکسی از نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، تهران 1368ش ؛
(12) غیاث الدین جمشید کاشانی ، مفتاح الحساب ، چاپ احمد سعید دمرداش و محمد حمدی حفنی شیخ ، قاهره ?( 1967 ) ؛
(13) ابوالقاسم قربانی ، زندگینامة ریاضیدانان دورة اسلامی : از سدة سوم تا سدة یازدهم هجری ، تهران 1365ش ؛
(14) کحّاله ؛
(15) غلامحسین مصاحب ، حکیم عمرخیام به عنوان عالم جبر ، تهران 1339ش ؛


(16) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942;
(17) Giorgi Levi Della Vida, Elenco dei manoscritti arabi islamici della Biblioteca Vaticana , vol. 1, Vatican 1968;
(18) Heinrich Suter, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke , Amsterdam 1981.

/ فرید قاسملو /