تَنْگْلوشا ، صورت تحریف شدة نام توکروس ، ستاره شناس بابلی سدة اول میلادی . این نام به صورتهای گوناگونی چون تینْکْلوش (قِفْطی ، ص 147)، تینکلوس (ابن ندیم ، ص 329)، طینْقُروس (ابن ندیم ، همانجا؛ قفطی ، ص 304) و حتی دَنْکاوَشا (ابن ابی اُصَیبِعه ، ج 2، ص 30) ذکر شده است . در بارة زندگی تنگلوشا تقریباً هیچ اطلاعی وجود ندارد. ذکر نام او در الفهرست و تاریخ الحکماء به دو صورتِ تینکلوس (ابن ندیم ، همانجا؛ قفطی ، ص 147) و طینقروس (ابن ندیم ، همانجا؛ قفطی ، ص 304)، این تصور را به وجود آورده که دو نفر با دو نام متفاوت وجود داشته اند. گوتشمیت (ص 82) بدرستی طینقروس را تحریف شدة توکروس ، و تینکلوس را صورت تحریف شدة تئوکلوس دانسته است . آرای بسیاری از فرهنگ نویسان فارسی زبان ، چون جمال الدین شیرازی در فرهنگ جهانگیری و عبدالرشید تَتَوی در فرهنگ رشیدی ، در بارة این نامواژه بر مبنای ریشه شناسی عامیانة آن بوده است که تنگلوشا را ترکیبی از «تنگ » به معنای «کتاب » و «لوشا» را نام حکیم موهومی اهل روم یا بابل دانسته اند (برای آگاهی از آرای این فرهنگ نویسان در این نوع ریشه شناسی رجوع کنید به دهخدا، ذیل «تنگلوش »، «تنگلوشا»). فولرس (ج 1، ص 471) نیز این نام را به اشتباه مشتق از ریشة لغت یونانی زئوخیس ( Zeuxis ) دانسته است . صورت صحیح این اشتقاق را سالماسیوس ، دانشمند فرانسوی (متوفی 1063/ 1653)، دریافته و به یکی بودن نام تنگلوشا و توکروس ، ستاره شناس یونانی قرن اول میلادی ، اشاره کرده است (نالینو، ص 246). دگرگونی این نام در پی ترجمة کتابهای او یا کتابهای منسوب به او از یونانی به پهلوی و از پهلوی به عربی رخ داده است ( رجوع کنید به همان ، ص 250ـ252؛ بوریسوف ، ص 302ـ 305؛ برای آگاهی از تطور این نام از توکروس به تنگلوشا رجوع کنید به بوریسوف ، ص 300).

آثار متعلق یا منسوب به تنگلوشا، او را در درجة اول عالم احکام نجوم معرفی می کنند. تنها اثری که تعلق آن به تنگلوشا قطعی است ، در احکام نجوم بوده است ( رجوع کنید به ادامة مقاله ). کتابهای گوناگونی ، بویژه در علوم غریبه ، نیز به او منسوب است ، از جمله رساله های متعددی به فارسی و عربی در بارة کیمیا و رموز کیمیاگری ، که در بعضی از این رسائل او را «تنکلوشاه هندی » نیز نامیده اند (برای نمونه رجوع کنید به دانش پژوه و علمی انواری ، ج 2، ص 273). همچنین در رساله ای در بارة «علم الفراسة »، از آرای تنگلوشا در این موضوع یاد شده (آلوارت ، ج 3، ص 572) و فخررازی نیز از آرای وی در باب سحر یاد کرده است (ج 8، ص 191؛ نیز رجوع کنید به حائری ، ج 5، ص 27).

کثرت آثار منسوب به تنگلوشا در موضوعهای گوناگون ، بویژه در علوم غریبه ، نقل قولهای قفطی (ص 147) و ابن ندیم (ص 329) در بارة تنگلوشا که او را بیشتر به شخصیتی افسانه ای نزدیک می کند تا واقعی ، و نیز بررسی مهمترین آثار منسوب به او که محل تلاقی حوزه های علمی سریانی و ایرانی و یونانی است (سزگین ، ج 7، ص 73)، مانع از آن می شوند که آرای منسوب به او را در این آثار، آرای شخصی واقعی بدانیم . ظاهراً در بسیاری از این آثار، آوردن نام تنگلوشا محملی برای به وجود آوردن بستر تاریخی مناسب برای موضوع موردنظر نویسندگان بوده است ، نه ارجاع به آرای شخصی واقعی .

کتابی که قطعاً به تنگلوشا منسوب است ، کتاب الموالید علی الوجوه و الحدود است (سزگین ، ج 7، ص 71ـ73). موضوع این کتاب ، احکام نجوم و بحث در بارة صورتهای فلکی است و تقسیم بندی صور فلکی تنها از دید ناظر زمینی و بر خلاف صور چهل و هشت گانة بطلمیوس صورت گرفته است (نالینو، ص 248ـ249). اصل این کتاب به یونانی بوده (تقی زاده ، ج 10، ص 318) و فقط بخشهایی از آن در کتاب نجومی دانشمند یونانی ، رتوریوس (زنده در سدة ششم میلادی )، باقی مانده است (سزگین ، ج 7، ص 71). کتاب تنگلوشا از یونانی به پهلوی (تقی زاده ، همانجا) و در قرن دوم یا سوم هجری از پهلوی به عربی برگردانده شد (سزگین ، همانجا). ترجمة عربی آن برای دانشمندان اسلامی شناخته شده بوده که از عبارات قفطی (همانجا) در بارة آن ، کاملاً پیداست . از متن عربی کتاب نقل قولهای محدودی باقی مانده است . از جمله اطلاعاتی که از این کتاب داریم ، مطالبی است که ابومعشر بلخی در المدخل الکبیر (ص 308ـ329) به مناسبت بحث در بارة طبایع بروج و حالات و مطالع آنها به نقل از تنگلوشا (تینکلوس ، مثلاً در ص 309 و 318) آورده است . یکی از دلایلی که صحت انتساب کتاب الموالید به تنگلوشا را تأیید می کند، انتشار همین بخش از کتاب ابومعشر بلخی توسط بول ، دانشمند آلمانی ، بود (نالینو، ص 249ـ250؛ تقی زاده ، ج 10، ص 318ـ319)، اگرچه گاهی بین آرایی که ابومعشر بلخی از قول تنگلوشا نقل کرده و آنچه از متن یونانی کتاب الموالید در نوشته های رتوریوس باقی مانده ، هماهنگی وجود ندارد. از نوشتة ابومعشر بلخی نیز به سبب تحریفها و افتادگیهایی که در آن راه یافته ، باید با احتیاط استفاده کرد (سزگین ، همانجا).

در بخشی از کتاب المغنی فی احکام النجوم اثر ابن هَبَنْتا ــ که در بارة وجوه بروج و صورتهای فلکی بنا به رأی ایرانیان و یـونانیـان و هندیـان است (ج 2، ص 306ـ 427) ــ از آرای توکروس یاد شده است . به نوشتة ابن هبنتا (ج 2، ص 307) آرای تینکلوش بابلی در الابریذج / البِزیذج (گزیده ها، کتابی نجومی متعلق به ایران پیش از اسلام ) نقل شده است . ابن هبنتا نیز آن آرا را با کتاب تینکلوس مقابله کرده است . این امر دلیلی بر ترجمة کتاب الموالید تنگلوشا به زبان پهلوی و نیز وجود متن عربی این کتاب تا زمان ابن هبنتاست . همچنین چون ابن هبنتا عین عبارت منابع خود را نقل کرده ، نسبت به نوشته های ابومعشر بلخی متن درست تری به دست داده است (سزگین ، ج 7، ص 72).

آثار منسوب به تنگلوشا عبارت اند از:

1) کتاب فی صور درج الفلک و مایدلُّ علیه من احوال المولودین بها (همان ، ج 7، ص 73)، که به نام کتاب تنکلوشا البابلی القوقانی فی صور درج الفلک و ماتدلُّ علیه من احوال المولودین نیز معرفی شده است (فورهووه ، ص 366؛
بروکلمان ، ج 1، ص 280). در بارة اینکه این کتاب واقعاً متعلق به تنگلوشاست یا نه ، بحثهای بسیاری شده است ؛
از جمله خولسون (ص 329ـ330) معتقد بود که این کتاب نوشتة تنگلوشای بابلی بوده و ابوبکر احمدبن علی بن قیس کسدانی ، مشهور به ابن وحشیه * ، آن را از نبطی به عربی ترجمه کرده است . بسیاری از محققان پس از خولسون در بارة نظر او تردید کرده (برای آگاهی از خلاصه ای از این بحثها و تردیدها رجوع کنید به سزگین ، ج 4، ص 112ـ116؛
نالینو، ص 244ـ261) و به این نتیجه رسیده اند که این کتاب ترجمة ابن وحشیه نیست ، بلکه احتمالاً نوشتة خود اوست (گوتشمیت ، ص 89ـ90) و یا مجموعه ای است از جعلیات فردی پایبند به سنّتهای علمی کلدانی که آن را در قرن ششم یا هفتم میلادی نوشته است (سزگین ، ج 4، ص 116). همچنین با استناد به نوشته ای در حاشیة نسخه ای از ترجمة فارسی این کتاب ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) ــ که زمان ترجمة آن از یونانی به فارسی میانه (پهلوی ) هشتاد سال پیش از هجرت پیامبر اسلام دانسته شده است (گوتشمیت ، ص 87 ـ 88؛
بوریسوف ، ص 301) ــ این فرض مطرح شده که این کتاب در اصل به یونانی بود و در حدود 542 میلادی به پهلوی ترجمه شده و بعدها این ترجمه ، اصل کتاب تلقی گردیده است (گوتشمیت ، همانجا). در هر صورت ، این کتابِ منسوب به تنگلوشا، بویژه به سبب ترجمة فارسی آن ، بسیار بااهمیت است . از متن عربی آن چند نسخة خطی وجود دارد (سزگین ، ج 4، ص 116، نیز رجوع کنید به ج 7، ص 73). گزیده ای نیز از آن تهیه شده است (ماخ ، ص 435). اگرچه ابن ابی اصیبعه (ج 2، ص 30) از منتخب کتاب دنکاوشا نام برده که فخررازی آن را تهیه کرده ، نمی توان به یقین گفت که متن برگزیدة موجود، همان گزیدة فخررازی است . خولسون (ص 458ـ492) متن عربی این کتاب را، بر اساس نسخة موجود در کتابخانة لیدن هلند، بتفصیل بررسی کرده است . این کتاب به فارسی نیز ترجمه شده است . ترجمة فارسی کهن موجود از این اثر احتمالاً متعلق به قرن پنجم یا ششم هجری می باشد (منزوی ، 1348ـ1353 ش ، ج 1، ص 258؛
حائری ، ج 7، ص 412).

با تطبیق بعضی بخشهای متن عربی ، بویژه بخشهایی که نالینو (ص 254ـ 255) آورده ، با ترجمة فارسی همین بخشها ( تنگِلوشا، یا، صور درج ، ص 138، 150، 163ـ164) روشن می شود که مترجم فارسی کاملاً به متن عربی وفادار بوده است . از این ترجمه بارها استفاده شده است ، از جمله ابوالحسن علی بن زید بیهقی مشهور به ابن فندق در کتاب جوامع احکام النجوم (گ 31 ر ـ 38 ر) در بحث در بارة احکام درجات طوالع ، بسیاری از نوشته های صور درج را عیناً، اما بدون ذکر مأخذ، از ترجمة فارسی آن نقل کرده است . خواجه نصیرالدین طوسی نیز در رسالة خود در احکام نجوم به نام سفینة الاحکام ، یا ، سفینة الافلاک در موارد بسیار زیادی (مثلاً، نصیرالدین طوسی ، گ 3 پ ، 6 پ ) آرای تنگلوشا را به نقل از ترجمة فارسی صور درج ذکر کرده است (نیز رجوع کنید به آلوارت ، ج 5، ص 293ـ294). رساله ای که شرح رسالة تنکلوشاه بابلی دانسته شده (فاضل ، ج 1، ص 335) نیز در اصل رونویسی از ترجمة صور درج است . همایونفرخ چاپ عکسی دست نویسی از ترجمة فارسی صور درج را همراه با متن بازنویسی شدة آن ، منتشر کرده است .

2) رسالة فی علم الحروف و خواصها و اسرار بسطها ، که یک نسخه از آن شناسایی شده است (سزگین ، ج 7، ص 73).

3) کتاب النباتات و الحشایش . از این کتاب نیز تنها یک نسخه شناسایی شده (گلچین معانی ، ج 5، ص 201) که در مجموعه ای فارسی از آثار کیمیایی منسوب به او ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) آمده است .

4) رساله فی الکیمیا . از این رساله نیز یک نسخه شناسایی شده است (سزگین ، ج 4، ص 116).

5) مجموعه ای به فارسی متشکل از چندین رساله در علم کیمیا، که شخصی به نام محمدابراهیم فرزند محمدحسن قراگزلو، احتمالاً در قرن سیزدهم هجری ، گرد آورده است (منزوی ، 1348ـ1353 ش ، ج 1، ص 621). تعداد رساله های این مجموعه در نسخه های خطی گوناگون متفاوت است ، از جمله در نسخه های خطی که نام مترجم در آن ذکر شده ، 15 رساله آمده است (دانش پژوه ، ج 13، ص 3075؛
منزوی ، 1348ـ1353 ش ، ج 1، ص 621ـ622)؛
در نسخه های دیگر بین 17 (دانش پژوه و علمی انواری ، ج 2، ص 273ـ274) تا 22 رساله (استوری ، ج 2، بخش 3، ص 434ـ 435) وجود دارد. البته معرفی بیش از 19 رساله در این مجموعه ، بر اثر تکرار یک رساله با نامهای گوناگون بوده است . از رساله های این مجموعه نیز دست نویسهای متعددی وجود دارد (منزوی ، 1348ـ 1353ش ، ج 1، ص 701؛
همو، 1362ـ1370ش ، ج 1، ص 849 ـ 850). یکی از این رساله ها، کنوز سبعه در علم اکسیر در بمبئی چاپ سنگی شده است (مشار، ج 2، ستون 267). ملاحسین کاشفی سبزواری (متوفی 910) مطالبی از این رساله ها را استخراج کرده و در خلاصة الاسرار خود، که به عربی است ، آورده است (منزوی ، 1377 ش ، ج 1، ص 98).

---

منابع :
(1) ابن ابی اصیبعه ، کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء ، چاپ امرؤالقیس بن طحان ( آوگوست مولر ) ، کونیگسبرگ و قاهره 1299/1882، چاپ افست انگلستان 1972؛
(2) ابن ندیم ؛
(3) ابن هبنتا، المغنی فی احکام النجوم ، چاپ عکسی از نسخة خطی کتابخانة دولتی باواریا مونیخ ، ش 852 arab ، چاپ فؤاد سزگین ، فرانکفورت 1407/1987؛
(4) ابومعشر بلخی ، المدخل الکبیر الی علم احکام النجوم ، چاپ عکسی از نسخة خطی کتابخانة سلیمانیة استانبول ، مجموعة جاراللّه ، ش 1508، فرانکفورت 1405/1985؛
(5) علی بن زید بیهقی ، جوامع احکام النجوم ، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ش 489؛
(6) حسن تقی زاده ، مقالات تقی زاده ، چاپ ایرج افشار: «علم نجوم و احکام نجوم در ایران قدیم »، تهران 1349ـ 1358 ش ؛
(7) تنگِلوشا، یا، صور درج ، همراه با چاپ عکس متن اصلی ، با مقدمة رکن الدین همایونفرخ ، تهران : دانشگاه ملی ایران ، 1357 ش ؛
(8) عبدالحسین حائری ، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی ، تهران ، ج 5، 1345 ش ، ج 7، 1346 ش ؛
(9) محمدتقی دانش پژوه ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ج 13، تهران 1340 ش ؛
محمدتقی دانش پژوه و بهاءالدین علمی انواری ،

(10) فهرست کتب خطی کتابخانة مجلس شورای اسلامی شمارة 2 ( سنای سابق )، ج 2، تهران 1359 ش ؛
(11) دهخدا؛
(12) محمود فاضل ، فهرست نسخه های خطی کتابخانة دانشکدة الهیات و معارف اسلامی مشهد ، ج 1، مشهد 1355 ش ؛
(13) محمدبن عمر فخررازی ، المطالب العالیة من العلم الالهی ، چاپ احمد حجازی سقا، بیروت 1407/1987؛
(14) علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء قفطی ، ترجمة فارسی از قرن یازدهم هجری ، چاپ بهین دارائی ، تهران 1347 ش ؛
احمد گلچین معانی ، «فهرست چند مجموعة کتابخانة مجلس شورای ملی »، در نسخه های خطی : نشریة کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، زیرنظر محمدتقی دانش پژوه

(15) و ایرج افشار، تهران 1340ـ1363 ش ؛
(16) خانبابا مشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی ، تهران 1340ـ1344 ش ؛
(17) احمد منزوی ، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان ، اسلام آباد 1362ـ 1370 ش ؛
(18) همو، فهرست نسخه های خطی فارسی ، تهران 1348ـ 1353 ش ؛
(19) همو، فهرست نسخه های خطی مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی ، ج 1، تهران 1377 ش ؛
(20) کارلو آلفونسو نالینو، تاریخ نجوم اسلامی ، ترجمة احمد آرام ، تهران ?( 1349 ش ) ؛
(21) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی ، سفینة الاحکام ، یا، سفینة الافلاک ، نسخة خطی کتابخانة مجلس شورای اسلامی ، ش 6438؛


(22) W. Ahlwardt, Die Handschriften-Verzeichnisse der Kخniglichen Bibliothek zu Berlin:Verzeichniss der arabischen Handschriften , Berlin, vol. 3, 1891, vol. 5, 1893;
(23) A. Borissov, "Sur le nom `Tankalou ªcha ª' ", JA , vol. 224 (Apr. June 1935);
(24) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949;
(25) D. Chwolson, غber die غberreste der altbabylonischen Literatur in arabischen غbersetzungen , St. Petersburg 1859;
(26) A. von Gutschmidt, "Die Nabatجische Landwirtschaft und ihre Geschwister", ZDMG , XV (1861);
(27) Robert D. Mach, Catalogue of Arabic manuscripts ) Yahuda Section ) in the Garrett collection, Princeton University Library , Princeton 1977;
(28) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967-1984;
(29) Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio-bibliographical survey , vol. 2, pt. 3, Leiden 1977;
(30) P. Voorhoeve, Handlist of Arabic manuscripts in the Library of the University of Leiden and other collections in the Netherlands , Leiden 1957;
(31) Johann August Vullers, Lexicon Persico-Latinum etymologicum , Bonn 1855-1864.

/ فرید قاسملو /