تَنْکِزیّه ، نام چند بنای مذهبی و علمی در دمشق و بیت المقدّس که به فرمان سیف الدین تنکز * ، نایب السلطنة دمشق ساخته شد.

1) دارالحدیث و دارالقرآن تنکزیّه . این مدرسه در دمشق ، بر ویرانة حمامی به نام سوید، ساخته شد (ابن کثیر، ج 7، جزء14، ص 138؛ نعیمی دمشقی ، ج 1، ص 123). نمای سنگی و محراب زیبا و مقرنسهای سردرِ این ساختمان ، آن را از بناهای مشابه ممتاز کرده است . بر کتیبة سردر، علاوه بر نام سازنده ، نوشته شده که این مدرسه وقف طلاب علوم قرآن و حدیث است (دُهمان ، ص 172؛ ابن مبرد، ذیل طَلَس ، ص 215). بنا بر گزارش نعیمی دمشقی (متوفی 927) از وقفنامة تنکزیّه ، موقوفات این مدرسه ، 37 دکان و خراج بوستانِ معروف به «بندر» در زَبَدانی دمشق بوده است . در این وقفنامه نام مشیخة قرائت و مشایخ حدیث و پیشنماز، به همراه میزان دستمزد آنان ، ثبت شده است . از این اطلاعات بر می آید که برای آموزشهای قرآنی بیش از حدیث هزینه می شده است . همچنین میزان دستمزد متصدیان دیگر مشاغل ، بدون ذکر نام آنان ، آمده است . ذکر مناصب و مشاغل افرادی چون رئیس دیوان ، عامل ، مهندس ناظر، بنّا، معمار، ناظر وقف ، جانشین ناظر، مأمور حضور و غیاب ، مؤذن ، دربان و خدمتگزار در این وقفنامه ، از گستردگی تشکیلات اداری تنکزیّه حکایت دارد ( رجوع کنید به نعیمی دمشقی ، ج 1، ص 126ـ127). نیز نُعَیْمی ، علاوه بر سه تن از مشایخ قرائت و حدیث که نامشان در وقفنامه آمده ، از یک تن از استادان و مشایخ تنکزیّه ، به نام صدرالدین سلیمان بن عبدالحکم مالکی باردی ، یاد کرده است ( رجوع کنید به همانجا). ابن کثیر (متوفی 774) نیز در البدایة و النهایة (ج 7، جزء 14، ص 138ـ 139) در ذکر حوادث 728، ضمن اشاره به تنکزیّه ، گفته است که در ادامة کتاب ، شرح موقوفات و راتبه های مشایخ و طلاب آن را بتفصیل خواهد آورد اما چنین نکرده و فقط در ذکر حوادث 739 از تکمیل دارالحدیث سَکّریه و وقفنامة آن گزارش داده است (ابن کثیر، ج 7، جزء 14، ص 195). شاید سکّریه تصحیف تنکزیّه بوده باشد، زیرا ابن کثیر واقف سکّریه را تنکز دانسته است ، در حالی که سکّریه در 682 و پیش از به قدرت رسیدن تنکز دایر بوده و ابن کثیر خود در جای دیگر به این نکته اشاره کرده است ، بی آنکه از واقف سکّریه نام ببرد ( رجوع کنید به ج 7، جزء 13، ص 320). نعیمی نیز تصریح کرده است که واقف سکّریه شناخته نیست (ج 1، ص 74). همچنین ابن کثیر، که در این گزارش (ج 7، جزء 14، ص 195) سال تکمیل سکّریه را 739 ضبط کرده ، در جای دیگر سال ساخت تنکزیّه را 728 نوشته است (ج 7، جزء 14، ص 138). از سوی دیگر، بر کتیبة سر درِ تنکزیّه تاریخ بنا 739 نوشته شده است ( رجوع کنید به دهمان ، همانجا). بنابراین ، احتمالاً تاریخ بنای اولیة تنکزیّه 728 و تاریخ تکمیل و تعمیر آن 739 بوده است . محل بنای سکّریه نیز در این گزارش و در وقفنامة آن با تنکزیّه شباهت بسیار دارد (قس نعیمی دمشقی ، ج 1، ص 123، 126ـ127). نعیمی در بارة سکّریه از گزارش ابن کثیر استفاده نکرده اما گزارش وی را در بارة بنای تنکزیّه در 728، بتفصیل آورده که نشان می دهد نعیمی در درستی و دقت این گزارش تردید داشته است . با اینهمه ، نمی توان کلمة سکّریه را با اطمینان تصحیف تنکزیّه دانست ، زیرا ابن کثیر در ادامة گزارش خود، شمس الدین ذهبی را مدرّس این دارالحدیث ذکر کرده ، در حالی که ذهبی مدرّس سکّریه بوده است نه تنکزیّه ( رجوع کنید به همان ، ج 1، ص 78ـ79). وقفنامه ای که ابن کثیر در بارة آن گزارش داده ، در ضمنِ شباهت با وقفنامة تنکزیّه مذکور در کتاب نعیمی ، با آن تفاوتهای بسیار دارد؛ بنابراین ، احتمالاً ابن کثیر در این گزارش اشتباهاتی کرده و نعیمی نیز با اطلاع از این امر، به گزارش او در بارة دارالحدیث سکّریه و وقفنامة آن اعتنانکرده است .

محمداسعد طَلَس ، در ذیلی که در 1361 بر ثمارالمقاصد فی ذکرالمساجد نوشته ، تنکزیّه را در شمار مساجد دمشق آورده و گفته که در زمان او مدرسه ای آباد بوده است (ابن مبرد، ذیل طلس ، ص 215). محمداحمد دُهمان در ولاة دمشق فی عهد الممالیک (همانجا) تصریح کرده که تنکزیّه به مدرسة کاملیه مشهور است ، اما کردعلی در خطط الشام (چاپ 1391) نوشته که دارالحدیث تنکزیّه به دبستانی با نام الهاشمیه تبدیل شده است (ج 6، ص 74).

2) جامع تنکز یا مسجد تنکزیّه . یکی از هشت جامع بزرگ دمشق است . ساخت این مسجد در 717 آغاز شد و در 718 به پایان رسید. در 10 شعبان 718، نخستین نماز جمعه در این مسجد، به امامت شیخ نجم الدین علی بن داوود حنفی و با حضور تنکز و بزرگان شهر، برگزار شد (ابن کثیر، ج 7، جزء14، ص 83، 90؛ دهمان ، ص 168). در 744، جسد تنکز را در کنار جامع ، که بعدها «تربت تنکز» نام گرفت ، به خاک سپردند (ابن کثیر، ج 7، جزء 14، ص 198، 222؛ ابن وردی ، ج 2، ص 483؛ نعیمی دمشقی ، ج 2، ص 238ـ 239). جامع تنکز بعدها نیز اهمیت خود را حفظ کرد؛ چنانکه در 889 در آنجا بر جنازة محب الدین بُصرَوی ، فقیه شافعی ، نماز گزاردند (بصروی شافعی ، ص 94ـ 95) و در 906 در آن نماز جمعه برگزار شد (ابن طولون ، ص 134، 140). از برخی اشاراتِ منابع بر می آید که مسجد تنکزیّه و تربت تنکز یک مجموعه به شمار می آمده و ناظرِ وقف آنها یک تن بوده است (همان ، ص 192). در دورة خدیوان مصر، ابراهیم پاشا (1203ـ1264/ 1789ـ 1848) تنکزیّه را مدرسة نظامی کرد ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «دمشق »، ص 288). در پی آن ، تالارهای بزرگی برای درس و خوابگاه دانشجویان ساخته شد. پس از بیرون رفتن عثمانیها از سوریه در 1336/ 1918، در دورة ملک فیصل اول (1300ـ 1352/ 1883ـ1933)، نیز مدرسة نظامی دیگری در کنار آن ساختند. در دورة حضور فرانسویها در سوریه هم این مکان مدرسة نظامی بود. این مجموعه ، از 1356 مدرسة طلاب علوم دینی شد. چندی بعد تالارهای قدیمیِ مجموعه تخریب و به جای آنها بناهای جدید ساخته شد. در 1324 ش / 1945، مسجد بر اثر اصابت بمب آسیب دید و در پی آن ، ادارة اوقاف اسلامی آنجا را به فروشگاه و تجارتخانه تبدیل کرد (دهمان ، ص 169ـ171).

جامع تنکز تا پیش از 1371 یک نمای سنگی طویل و

چهار در داشت که دو در به شبستان و دو در دیگر به صحن مسجد گشوده می شد. بین دو تا از این درها، که به خیابان جمال پاشا (قصر کنونی ) راه داشت ، ساعت آفتابی مرمرینی تعبیه شده بود.

امروزه در سمت راست یکی از ورودیهای مسجد، ضریح تنکز با گنبدی بالای آن واقع است . در مقابلِ درِ گنبد ضریح ، دری به شبستان باز می شود. شبستان فضایی است وسیع با ده طاق که بر ستونهایی محکم استوار شده و سقفی چوبین دارد. تنها قسمت تزئین شدة شبستان ، محراب سنگی آن است . بالای محراب نیز با کاشی معرّق تزئین شده است (ابن مبرد، ذیل طَلَس ، ص 202، 215؛
دهمان ، ص 171). منبر مسجد از سنگ ساخته شده و بر بالای جایگاه خطیب ، گنبد کوچکی از سنگهای زیبا، و در دو سوی این گنبد دوستون مرمرین سیاه معرّق قرار دارد. از شبستان ، هشت در بزرگ به صحن گشوده می شود. در این صحن حوض بزرگی وجود دارد. در جانب شرقی و غربی صحن ، اتاقهایی در دو طبقه ساخته اند. در شمالِ صحن ، مأذنة (منارة ) بلندی به چشم می خورد که تزئیناتش در عین سادگی ، بسیار زیبا و بدیع است . در داخل این مناره ــ که از قدیمترین مناره های عهد ممالیک است ــ دو ردیف پله ساخته اند. ادارة اوقاف سوریه این مأذنه را در 1361 بازسازی کرده است (همانجاها).

3) مدرسة تنکزیّة قدس ، بهترین نمونة مدارسِ صلیبی شکل یا چهار ایوانه در بیت المقدّس . این بنا در 729 ساخته شده است . ضلع شمالی آن بر میدان کوچکی در باب السلسله (از ابواب حرم )، ضلع شرقی آن بر رواق حرم ، ضلع جنوبی بر «حائط البراق » و ضلع غربی آن بر ساختمانهای مجاور اشراف دارد (حنبلی ، ج 2، ص 35؛
عسلی ، ص 119). تنکزیّة قدس از آغاز، مجموعه ای از ساختمانهای مرتبط به یکدیگر بوده است . این مدرسه علاوه بر اهمیت علمی ، به لحاظ معماری و هنری نیز کم مانند است (حنبلی ، همانجا؛
عسلی ، ص 119، 126ـ127). درِ بزرگ مدرسه ، که در شمال بنا واقع است ، ابتدا به درگاه گشوده می شد. این درِ دو لنگه ای ، از چوب گردوست و روکشی برنجین دارد. تزئینات و مقرنسهای سردرِ مدرسه و سنگهای رنگارنگ و کنده کاری شدة آن ، عناصر هنر معماری ممالیک را بخوبی نشان می دهد. درگاه از جانب مشرق با پله به طبقة بالا راه دارد. طبقة بالا، خانقاه صوفیان و رباط زنان بوده است . پس از درگاه ، دالان کوچکی از طریق ایوان شمالی به صحن می پیوندد. در وسط صحن ، حوضی مرمرین و هشت ضلعی هست که در گذشته آب آن از قنات عَرّوب (عین العَرّوب / ماءالعرّوب ) تأمین می شده است . طاق ایوانها با گچ و سنگ ساخته شده است . از ایوان شرقی دو پنجرة منبّت کاری شده به رواق حرم اشراف دارد. به نوشتة ابن فضل اللّه عُمَری ، جغرافیدان قرن هشتم ، جنس این پنجره ها از آبنوس و عاج بوده است (سفر اول ، ص 120). درِ شرقی مدرسه به رواق حرم باز می شود. در وسط ایوان جنوبی ، محراب واقع شده است . محل درس طلاب در مغرب این ایوان قرار داشته و در مشرق ایوان تالاری است که مدتی از آن به عنوان محکمه یا دادگاه شرعی استفاده می شده است . طبق وقفنامة موجود در آنجا، این مدرسه طهارتخانه ای مشتمل بر پنج اتاق داشته که یکی از آنها حمام بوده و در هریک از آنها سنگابی وجود داشته که آب قنات عرّوب در آن جاری بوده است . دیوارها و کف مدرسه پوشیده از مرمر رنگین است (عسلی ، ص 119ـ124).

تنکز علاوه بر حمامها و دکانهای بسیار، همة زمینها و

املاک و مزارع و باغهای قریة عین قنیه را که از توابع قدس است و از شرق تا رام اللّه امتداد دارد، وقف این مدرسه

کرد (همان ، ص 125). تولیت و نظارت موقوفه ها را تنکز بر عهده داشت و پس از خود آن را به وارثانش وا گذارد. وی در وقفنامه ، وظایف ناظر وقف را بتفصیل بر شمرده که از آن جمله است : تعمیر تنکزیّه ، تهیة فرش و تأمین روشنایی آن ، خرید گوشت در عید قربان و توزیع آن ، پرداخت حقوق ، توزیع خوراک ، تعیین تحصیلدار مالیات و تعیین کاتب (همان ، ص 126، 128).

نظام آموزشی و اداری تنکزیّة قدس کمابیش بر اساس

وقفنامة آن بوده است . بر پایة وقفنامه ، تنکزیّه وقف طلاب

فقه حنفی و محدّثان و صوفیان بوده است . از شرایط مدرّس فقه ، حفظ قرآن و تبحر در فقه حنفی بود. وی ماهانه شصت درهم نقره و روزانه مقداری نان مقرری می گرفت و وظیفة امامت نمازهای پنج گانه و نماز تراویح شبهای ماه رمضان را برعهده داشت . مُعید نیز از راتبه بگیران مدرسه بود و به مدرّس کمک می کرد. شمار طلاب ، بر اساس وقفنامه پانزده تن بود که به سه سطح مبتدی و متوسط و عالی تقسیم می شدند. مدت تحصیل ، چهار سال به طور شبانه روزی بود. وظیفة حضور و غیاب طلاب را نمایندة ناظر وقف بر عهده داشت (همان ، ص 127، 130).

تنکزیّة قدس ، دارالحدیث نیز بود و محدّثان جایگاه ویژه ای در آن داشتند. شیخ محدّثان می بایست «عالی الروایة » و دارای مرجعیت علمی و اهل خیر و دینداری و درستی باشد. از شرایط طلاب حدیث ، دقت در قرائت و حفظ حدیث بود. کتاب درسی آنان صحیح بخاری و صحیح مسلم بود. آنان وظیفه داشتند روزانه یک حدیث از احادیث قطعی و مسلّم را از حفظ کنند و بر شیخ عرضه نمایند. علاوه بر طلاب حدیث ، قاریان حدیث که بیست تن بودند، وظیفه داشتند هر روز پس از نماز ظهر در ایوان شرقی مدرسه فراهم آیند و ختم قرآن کنند. هر یک از آنان ماهانه



بیست درهم نقره و روزانه مقداری نان راتبه داشتند (همان ، ص 127ـ 128، 131).

صوفیان مدرسه پانزده تن بودند که شیخی ریاست آنان را بر عهده داشت . یکی خدمتگزاری و فرد دیگری آشپزی می کرد. اینان که شبانه روز مقیم مدرسه بودند، وظیفه داشتند هر بامداد پیش از طلوع خورشید در مسجد طبقة دوم تنکزیّه گردهم آیند و به تلاوت قرآن و خواندن دعا و خواندن رسالة قشیریه بپردازند (همان ، ص 128).

بر اساس وقفنامه ، از میان زنان مسلمان و دیندار و درستکار، دوازده پیرزن فقیر و بی همسر در رباط النساء اقامت داشتند که یکی شیخه (سرپرست ) و دیگران خدمتکار و نگهبان بودند. وظیفة شیخه ، امامت نماز و وظیفة بقیه ، فرش کردن و نظافت رباط بود. اینان همچنین هر روز می بایست پیش

از نماز صبح سورة اخلاص و فاتحه را قرائت می کردند (همانجا). بعدها مدرسة ایتام نیز بر مجموعة تنکزیّه افزوده شد و یتیمان در آنجا قرآن می آموختند (همانجا؛
عبدالمهدی ، ج 2، ص 33، 179).

از مدرسة تنکزیّة قدس گاه برای اهداف غیردرسی هم استفاده می شد. به نظر ماکس فان برخم ، این مدرسه پس از مرگ تنکز به ساختمانی عمومی تبدیل شد (به نقل عسلی ، ص 129). در 815، سلطان فرج بن بَرقوق هنگام زیارت بیت المقدّس در این مدرسه اقامت کرد. در اواخر قرن نهم ، در دورة حکومت قایِتْبای ، سلطان مملوکی ، این مجموعه به دیوان قضا تبدیل شد و در عین حال ، فعالیت درسی

و آموزشی در مدرسه همچنان ادامه داشت (همانجا). آخرین مدرّسی که نام او به ما رسیده ، شیخ محمد غانم مقدسی (متوفی 1089) است و این نشان می دهد که تدریس در تنکزیّه دست کم تا اواخر قرن یازدهم ادامه داشته است . سپس ترکان عثمانی آن را به دادگاه شرعی تبدیل کردند و تا حدود 1336/1917 این مجموعه به «محکمة شرعیه » شهرت داشت (همان ، ص 129ـ130).

در دورة معاصر، تنکزیّه مسکونی شد و در زمان قیمومت انگلیس ، مفتی قدس و رئیس مجلس اعلای اسلامی (حاج محمدامین حسینی ) در آنجا اقامت گزید. تنکزیّه با تشکیل مؤسسة علمی اسلامی در آنجا، بار دیگر به مدرسة دینی تبدیل شد. این مؤسسه تا 1348ش /1969 که به اشغال اسرائیلیها در آمد، به فعالیتهای علمی و آموزشی ادامه داد و پس از آن به علت حفاری و کاوش اسرائیلیها در زیر ساختمان مجموعه و بناهای مجاور، تنکزیّه در معرض ویرانی قرار گرفت (عسلی ، ص 130؛
ناصری طاهری ، ص 140ـ142).

به اعتقاد برخی محققان نقش تنکزیّه در جنبش فکریِ مسلمانان در میان مدارس قدس منحصر به فرد و دیرپا بوده است ، بویژه از آن جهت که در این مدرسه پیوسته علمای بزرگی تدریس می کرده اند. تنکز خود چندبار در حلقه های درس این مدرسه حاضر شده بود (عبدالمهدی ، ج 2، ص 34).

برخی از مدرّسان و مشایخ تنکزیّه این اشخاص بوده اند: علاءالدین علی بن ایوب مقدسی (متوفی 748)، صلاح الدین ابوسعید خلیل علائی (خلیل بن کَیْکَلْدی ، متوفی 761؛
حنبلی ، ج 2، ص 35ـ 36)، شهاب الدین محمود اسدی (نعیمی دمشقی ، ج 1، ص 63)، شیخ جمال الدین احمدبن هلال قدسی (متوفی 765) صاحب مُثیرالغَرام الی زیارة القدس

و الشام از منابع اصلی تاریخ قدس (حنبلی ، ج 2، ص 157)، شیخ زین الدین عبدالرحیم بن نقیب حنفی (متوفی 853)

و پسرش شمس الدین محمد مشهور به عجمی (متوفی 877؛
همان ، ج 2، ص 231؛
عسلی ، ص 132ـ 133)، شیخ محمود بن احمد دیری (متوفی قرن دهم ) و شیخ محمدبن غانم

مقدسی (عسلی ، ص 133).

---

منابع :
(1) ابن طولون ، اعلام الوری بمن ولی نائباً من الاتراک بدمشق الشام الکبری ، چاپ محمداحمد دهمان ، دمشق 1404/ 1984؛
2- ابن فضل اللّه عمری ، مسالک الابصارفی ممالک الامصار ، چاپ فؤاد سزگین ، فرانکفورت 1408ـ1409/ 1988ـ 1989؛
(3) ابن کثیر، البدایة و النهایة ، ج 7، چاپ احمدابوملحم و دیگران ، بیروت 1407/1987؛
(4) ابن مبرد، ثمارالمقاصد فی ذکرالمساجد ، ( همراه با ) الذیل ، از محمداسعد طلس ، بیروت 1975؛
(5) ابن وردی ، تاریخ ابن الوردی ، نجف 1389/ 1969؛
(6) علی بن یوسف بُصروی شافعی ، تاریخ البُصرویّ: صفحات مجهولة من تاریخ دمشق فی عصرالممالیک ، چاپ اکرم حسن عُلَبی ، دمشق 1408/ 1988؛
(7) مجیرالدین عبدالرحمان بن محمد حنبلی ، الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل ، نجف 1386/1966، چاپ افست قم 1368ش ؛
(8) محمداحمد دهمان ، ولاة دمشق فی عهد الممالیک ، دمشق 1404/1984؛
(9) عبدالجلیل حسن عبدالمهدی ، المدارس فی بیت المقدس فی العصرین الایّوبی والمملوکی ، عمان 1401/ 1981؛
(10) کامل جمیل عسلی ، معاهدالعلم فی بیت المقدس ، عمان 1981؛
(11) محمدکردعلی ، خطط الشام ، بیروت 1390ـ1392/1970ـ1972؛
(12) عبداللّه ناصری طاهری ، بیت المقدس شهر پیامبران ، تهران 1367ش ؛
(13) عبدالقادربن محمد نعیمی دمشقی ، الدّارس فی تاریخ المدارس ، چاپ جعفر حسنی ، ( قاهره ) 1988؛


(14) EI 2 , s.v. "Dimas ¢h ¢k ¤" (by N. Elissإeff).

/ قنبرعلی رودگر /