تنکابنی ، میرزامحمدطاهر ، فقیه ، مدرس فلسفه و از رجال سیاسی معاصر. در 1280 در قریة کُردیچال ، از توابع کلاردشت ، به دنیا آمد. پدرش میرزافرج اللّه تنکابنی نام داشت (بامداد، ج 2، ص 185؛ آقابزرگ طهرانی ، جزء1، قسم 3، ص 973). خانواده اش از طایفة بنی فقیه ساکن کُجور بودند و به تنکابنی مشهور شدند (بامداد، همانجا؛ قزوینی ، ص 86).

محمدطاهر تا یازده سالگی در موطن خود و تا شانزده سالگی در بلوکِ لَنگای تنکابن مقدمات تحصیل را فرا گرفت (دهخدا، ذیل «طاهر تنکابنی ») و سپس به تهران آمد، ابتدا به مدارس کاظمیه و قنبرعلی خان و بعدها به مدرسة سپهسالار رفت (صدوقی سها، ص 98). او به گفتة خود، در 1305 پس از فوت استادش ، آقامحمدرضا قمشه ای ، شاگرد میرزا ابوالحسن جلوه شد و تا 1324 نزد وی درس خواند (تنکابنی ، ص 656). به گزارش منابع ، وی از شاگردان برجستة جلوه بوده و استادش به فضل وی اذعان کرده و پس از وفات جلوه ، بیشتر طلاب به محضر او روی آورده اند (مدرس گیلانی ، ص 95؛
آقابزرگ طهرانی ، همانجا؛
امینی ، ص 133). وی در حکمت شاگرد آقاعلی مدرس زنوزی نیز بود (امینی ، همانجا).

تنکانبی اصول فقه را نزد میرزا محمدحسن آشتیانی خواند (شریف رازی ، ص 367). او در معقول و منقول و ریاضیات مشهور شد و در فلسفه مشائی مسلک بود. در علم هیئت و فقه و اصول و ادبیات نیز صاحب نظر و از طب قدیم مطلع بود (بامداد، ج 2، ص 186؛
امینی ، ص 133ـ134؛
صدوقی سها، همانجا). وی چند دوره کتاب قانون ابن سینا (حبیب آبادی ، ج 7، ص 2301) و به گفته بدیع الزمان فروزانفر (ص 368) یک دوره شرح اشارات و تنبیهات و شفاء و نجاة ابن سینا و تمهیدالقواعد ترکة اصفهانی را تدریس کرده است . وی پس از بر قراری مشروطیت ، در مدرسه های قنبرعلی خان ، سپهسالار، سلطانی و مدرسة علوم سیاسی تدریس می کرد (عبرت نائینی ، ج 2، ص 732؛
بامداد؛
امینی ، همانجاها).

تنکابنی در دورة اول مجلس شورا (1324) به نمایندگی از طلاب به مجلس رفت و در دورة سوم (1333) نمایندة مردم تهران در مجلس شد و جزو فرقة دموکرات بود (بامداد؛


آقابزرگ طهرانی ، همانجاها؛
کسروی ، ص 168). در 1333 به هنگام وقوع جنگ جهانی اول ــ که به مهاجرت آزادی خواهان انجامید ــ تنکابنی همراه با عده ای از وکلای وقت مجلس و مشروطه طلبان از تهران به قم رفت و از طرف ملّیون به

بروجرد اعزام شد و از آنجا به همراهی چند تن دیگر، از جمله سیدحسن مدرس ، به عراق مهاجرت کرد (بامداد، همانجا؛
امینی ، ص 135ـ136). در کودتای اسفند 1299، به دستور سیدضیاءالدین طباطبائی دستگیر و زندانی شد (حبیب آبادی ، همانجا). در 1300ش ، با اینکه در تهران نبود، مردم تهران او را به عنوان نمایندة دورة چهارم به مجلس معرفی کردند (امینی ، ص 136). داور، وزیر وقت دادگستری ، نیز وی را دعوت به همکاری کرد. تنکابنی مدتها رئیس دادگاههای شهرستان و سپس رئیس دادگاههای استان بود و تا 1309 ش سمت مستشاری دیوان عالی کشور را به عهده داشت و از قضات دیوان عالی گردید (عاقلی ، ج 1، ص 156؛
سالنامة پارس ، سال 4، ص 36 مکرر، سال 5، ص 80).

در 1310 ش اعتراض تنکابنی و دیگران به اقدام رضاشاه ــ که املاک آنان را در تنکابن غصب کرده بود ــ به برکناری تنکابنی از مشاغل دولتی انجامید. او همچنین از تدریس در مدرسة سپهسالار منع و دو ماه در زندان قصر حبس شد. سپس وی را یک سال به کاشان و از آنجا به فارس تبعید کردند، اما او با وساطت فروغی به تهران آمد و دو باره به تدریس مشغول شد (امینی ، ص 136؛
مکی ، ج 6، ص 107). نصرت اللّه امینی (ص 138) به نقل از تنکابنی ، گزارشی از برخی گفتگوهای وی را با تیمورتاش آورده است .

بسیاری از رجال و عالمان صدر مشروطه شاگرد تنکابنی بوده اند (مرسلوند، ج 2، ص 294) که مشهورترین آنان عبارت اند از: علی محمد تویسرکانی مشهور به جولِستانی ، میرزاعبدالکریم طهرانی مشهور به روشن ، بدیع الزمان فروزانفر، محمدعلی فروغی ، محمود نجم آبادی ، موسی عمید و سیدمحمدتقی مدرس رضوی (صدوقی سها، ص 74، 99؛
آقابزرگ طهرانی ، جزء1، قسم 3، ص 973ـ974؛
راهنمای کتاب ، ص 247؛
سجادی ، ص 8 ـ9).

گفته اند که تنکابنی خطی خوش می نوشته و اشعار فارسی و عربی بسیاری از بر داشته است ؛
اهل ذکر و تهجد و ریاضت بوده ، و مناعت طبعش مَثَل بوده است (امینی ، ص 134). تنکابنی در اواخر عمر به علت کهولت و ضعف مزاج منزوی شد و در 1318 ش بیمار گردید و در 1320 ش درگذشت . بنا به وصیتش ، او را در کنار مقبرة جلوه در ابن بابویه شهر ری دفن کردند (دهخدا، همانجا؛
عبرت نائینی ، ج 2، ص 737).

به گفتة قزوینی (ص 86)، تنکابنی کتابخانة نفیسی از نسخ خطی و چاپی داشته است . وی بخشی از کتابخانة خود را، هنگامی که در بیمارستان بستری بود، به مجلس شورای ملی فروخت و پس از فوت او باقیماندة کتابها به همانجا منتقل شد (امینی ، ص 140؛
دهخدا، همانجا).

آثار تنکابنی عبارت است از: تعلیقه و یادداشت بر نسخه های خطی آثار ابن سینا، خواجه نصیر و ملاصدرا از جمله حاشیه بر کتاب جوهر النضید و چند رسالة منطقی (حبیب آبادی ، ج 7، ص 2302). عمدة این یادداشتها در مجلدات پنجم و نهم فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی آمده است ؛
«کتب درسی قدیم » (در فرهنگ ایران زمین ، ج 20، 1353ش ، ص 39ـ60) که معرفی متون درسی متداول میان طلاب و محصلان علوم دینی است (حبیب آبادی ، ج 7، ص 2306)؛
«مختصر شرح احوال میرزای جلوه » (چاپ شده در مجلة آینده ، ج 2، ش 9، دی 1306، ص 654ـ656) و «رساله در چشم پزشکی » (چاپ شده در نامة فرهنگستان علوم ، سال 2، ش 2، پاییز 1374، ص 92ـ100).

---

منابع :
(1) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، طبقات اعلام الشیعة ، جزء1: نقباء البشر فی القرن الرابع عشر ، مشهد 1404؛
(2) نصرت اللّه امینی ، «میرزاطاهر تنکابنی »، راهنمای کتاب ، سال 17، ش 1ـ3 (فروردین ـ خرداد 1353)؛
(3) مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری ، تهران 1357ش ؛
(4) محمدطاهربن فرج اللّه تنکابنی ، «مختصر شرح احوال میرزای جلوه »، آینده ، ج 2، ش 9 (دی 1306)؛
(5) محمدعلی حبیب آبادی ، مکارم الا´ثار در احوال رجال دو قرن 13 و 14 هجری ، ج 7، اصفهان 1374 ش ؛
(6) دهخدا؛
(7) راهنمای کتاب ، سال 6، ش 3 (خرداد 1342)؛
(8) سالنامة پارس ، سال 4 (1308ش )، سال 5 (1309ش )؛
(9) ضیاءالدین سجادی ، «زندگی نامة استاد مدرس رضوی »، در جشن نامة استاد مدرس رضوی : مجموعة مقالات علمی و ادبی ، زیر نظر ضیاءالدین سجادی ، تهران : انجمن استادان زبان و ادب فارسی ، 1356ش ؛
(10) محمدشریف رازی ، اختران فروزان ری و طهران ، یا، تذکرة المقابر فی احوال المفاخر ، قم : مکتبة الزهراء، ( بی تا. ) ؛
(11) منوچهر صدوقی سها، تاریخ حکماء و عرفاء متأخر بر صدرالمتألهین ، تهران 1359ش ؛
(12) باقر عاقلی ، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی ، تهران 1369ـ1370 ش ؛
محمدعلی عبرت نائینی ، تذکرة مدینة الادب ،

(13) چاپ عکسی تهران 1376 ش ؛
محمدحسن فروزانفر، مباحثی از

(14) تاریخ ادبیات ایران ، چاپ عنایت اللّه مجیدی ، تهران 1354 ش ؛


(15) محمد قزوینی ، «وفیات معاصرین »، یادگار ، سال 5، ش 4ـ 5 (آذر ـ دی 1327)؛
(16) احمد کسروی ، تاریخ مشروطة ایران ، تهران 1363 ش ؛
(17) مرتضی مدرس گیلانی ، منتخب معجم الحکماء ، چاپ منوچهر صدوقی سها، تهران 1381 ش ؛
(18) حسن مرسلوند، زندگینامة رجال و مشاهیر ایران ، ج 2، تهران 1369 ش ؛
(19) حسین مکی ، تاریخ بیست سالة ایران ، ج 6، تهران 1362 ش .

/ حسن سیّدعرب /