responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3951

 

تنکابنی ، محمدبن سلیمان ، فقیه ، ادیب ، شاعر، مفسر و رجالی شیعی قرن سیزدهم و چهاردهم . وی در 1234 یا 1235 به دنیا آمد (تنکابنی ، ص 73ـ74). خاندان او از علما بودند و پدرش ، میرزا سلیمان تنکابنی * ، و مادرش از سادات امام جمعة اصفهان بود (همان ، ص 35،71، 73). هیچیک از منابع ، و حتی خود تنکابنی در قصص العلماء ، به محل تولدش اشاره نکرده اند. شاید اشتهار او به تنکابنی حاکی از محل تولدش باشد. وی کودکی و نوجوانی را در تنکابن گذرانید و ادبیات عربی و منطق را نزد پدر و دو دایی خود فرا گرفت . بعد از فوت پدرش ، برای ادامة تحصیل به عراق رفت و فقه و اصول و رجال را عمدتاً نزد سیدابراهیم موسوی قزوینی ، صاحب ضوابط الاصول ، آموخت و در درس استادانی چون شیخ محمدحسن نجفی صاحب جواهرالکلام و سیدمحمدباقر شَفتی معروف به حجة الاسلام ، و ملا آقا دربندی حاضر شد و از ایشان و استادان دیگر اجازة روایت گرفت (همان ، ص 9، 24، 67، 73؛
تبریزی خیابانی ، ص 13). تنکابنی با علمایی چون میرزامحمدباقر خوانساری ، مؤلف روضات الجنّات ، هم مباحثه بود (آقابزرگ طهرانی ، ج 17، ص 107، تنکابنی ، ص 71). وی شاگردانی نیز تربیت کرد از جمله : سیدعلی قزوینی از علمای معروف قزوین و از خویشان صاحب ضوابط ، آقا سیداحمد کیسُمی و حاج شیخ محمد طهرانی (تنکابنی ، ص 89 ـ90؛
تبریزی خیابانی ، همانجا). تنکابنی به گفتة پسرش در 28 جمادی الآخره 1302 درگذشت و در روستای سلیمان آباد تنکابن به خاک سپرده شد (مدرّس تبریزی ، ج 3، ص 381؛
آقابزرگ طهرانی ، ج 3، ص 298).

تنکابنی در زمینه های علمی مختلفی چون ادبیات عربی ، شعر، اصول فقه ، فقه ، درایه ، خلاف ، تفسیر، کلام و فلسفه آثاری شامل تألیف ، شرح ، حاشیه و ترجمه دارد که بنا بر نقل خود او به بیش از 171 اثر می رسد (تنکابنی ، ص 81 ـ 88). مشهورترین اثر او کتاب قصص العلماء است (تبریزی خیابانی ، ص 12؛
مدرّس تبریزی ، همانجا). تبریزی خیابانی (همانجا) این کتاب را ستوده است (قس اعتمادالسلطنه ، ص 212 که قصص العلماء را بی اعتبار می داند). این کتاب شامل زندگینامة 153 تن از علمای شیعه است که اغلب آنان از مشایخِ اجازه و اصحاب تألیف قرن سوم تا اواخر قرن سیزدهم اند و بیش از شصت درصد آنان به دورة صفویه و پس از آن تعلق دارند. بعلاوه ، چنانچه تنکابنی اشاره کرده ، شرح حال شمار زیادی از عالمان نیز به مناسبت ذکر شده است (تنکابنی ، ص 454). تنکابنی چهارمین زندگینامه را به معرفی تفصیلی خود و آثارش اختصاص داده است (ص 70ـ 91). وی در این کتاب علاوه بر شرح حال علما و بیان پاره ای نصایح و مواعظ در ضمن آنها، مناظرات و حکایاتی بدیع از دانشمندان نقل کرده و به شرح حال کسانی مانند سید علی محمد باب و شیخ احمد اَحسایی و نقد و رد آرای آنان پرداخته است (ص 47ـ50، 59 ـ64، 313ـ321، 453). قصص العلماء به فارسی است و به تعبیر مؤلف ، این کتاب حاصل محفوظات ، شنیده ها و تتبع پنجاه سالة اوست که در 1290 در مدت سه ماه نوشته است . برخی از مطالب آن نیز با کتاب مختصر وی در همین زمینه به نام تذکرة العلماء مشترک است (همان ، ص 453ـ454). به نوشتة برخی مؤلفان مطالب این کتاب

بدون نظم و ترتیب است (آقابزرگ طهرانی ، ج 17، ص 107؛
دایرة المعارف تشیع ، ذیل مادّه )، اما تنکابنی توضیح داده که در این کتاب از نظم خاصی پیروی کرده است . او این کتاب را با شرح حال علمای زمان خویش ، و مقدّم بر همه ، یکی از استادان اجازه اش به نام سیدابراهیم بن سیدمحمدباقر موسوی ، صاحب ضوابط الاصول ، آغاز کرده و کوشیده است تا زندگینامه ها را به ترتیب اجازات و دوره های زمانی از عصر مؤلف به قبل تنظیم کند (تنکابنی ، ص 3)، چنانکه مرسوم مؤلفان اجازات (مثلاً لؤلؤة البحرین بحرانی ) بوده است . با اینهمه وی از روش خود، بویژه پس از گزارش احوال نصیرالدین طوسی (شمارة ص =100)، عدول کرده و سرانجام قصص العلماء را با زندگینامة سیدنعمت اللّه جزایری ، از علمای قرن یازدهم ، به پایان

برده است .

قصص العلماء نخستین بار در 1290، سال نگارش کتاب ، همراه با سبیل النجاة (اثری مختصر از مؤلف در گزارش گفتگوی تفصیلی وی با شخصی مسیحی ( فرنگی ) در تنکابن ، برای اثبات نبوت پیامبر اکرم )، در تهران چاپ شد و پس از آن نیز بارها، چه جداگانه و چه همراه با آثار دیگر، در جاهای مختلف ، بدون تصحیح انتقادی ، به چاپ رسید (مشار،1340ـ1344ش ، ج 5، ستون 510 ـ 511 ؛
همو، 1350ـ 1355ش ، ج 3، ستون 3910ـ 3911).

برخی دیگر از آثار تنکابنی عبارت اند از: بدایع الاحکام فی شرح شرایع الاسلام ؛
آداب المناظرة ؛
لسان الصدق ، در علم اصول ؛
شرح بر وجیزة شیخ بهایی ، در علم درایه ؛
تعلیقه بر قوانین ؛
حاشیه بر کتاب ریاض معروف به شرح کبیر ؛
الفوائد فی اصول الدّین ؛
منظومة الفیه ، در بارة نبوت خاصه ؛
فقه منظوم به زبان عربی ؛
توشیح التفسیر . از این میان چهار اثر اخیر به چاپ رسیده است (تنکابنی ، ص 81 ـ 88؛
بغدادی ، ج 2، ستون 392؛
تبریزی خیابانی ، همانجا؛
آقابزرگ طهرانی ، ج 16، ص 135، ج 17، ص 107).


منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، المآثر والآثار ، در چهل سال تاریخ ایران ، چاپ ایرج افشار، ج 1، تهران 1363ش ؛
(3) اسماعیل بغدادی ، هدیة العارفین ، ج 2، در حاجی خلیفه ، ج 6؛
(4) علی تبریزی خیابانی ، کتاب علماء معاصرین ، چاپ سنگی تهران 1366؛
(5) محمدبن سلیمان تنکابنی ، قصص العلماء ، تهران : انتشارات علمیه اسلامیه ( بی تا. ) ؛
(6) دایرة المعارف تشیع ، زیرنظر احمد صدر حاج سیدجوادی ، کامران فانی ، و بهاءالدین خرمشاهی ، تهران 1366 ش ـ ، ذیل «تنکابنی ، میرزامحمد» (از محمدحسین روحانی )؛
(7) مدرّس تبریزی ؛
(8) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1350ـ1355ش ؛
(9) همو، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی ، تهران 1340ـ1344ش .

/ پرویز سلمانی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3951
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست