تنقیح المناظر ، کتاب مهمی در نورشناسی از کمال الدینِ فارسی * (متوفی 718) به عربی . عنوان کامل آن تنقیح المناظر لذوی الابصار والبصائر است که در آن به مباحث رؤیت و نورشناسی پرداخته شده و از مهمترین آثار علمی جهان اسلام به شمار می آید. این کتاب تنقیح و تفسیری بر کتاب المناظر ابن هیثم * ، در هفت مقاله و با همان عنوانهاست (کمال الدین فارسی ، ج 1، ص 8؛ قس ابن هیثم ، 1404، مقدمة صَبْرَه ، ص 11ـ13، 34ـ 35؛ زندگینامة علمی دانشوران ، ذیل «کمال الدین فارسی »). کمال الدین در این هفت مقاله به ترتیب مباحثی چون رؤیت و نور، ادراک ، خطاهای بصری ، انعکاس (مقاله های چهارم و پنجم و ششم ) و انعطاف (شکست نور) را مورد بحث و آزمایش قرار داده است (ج 1، ص 10). علاوه بر خلاصه و شرح انتقادی هفت مقالة ابن هیثم ، تنقیح المناظر شامل این قسمتهاست : خاتمه ای بر مقالة هفتم کتاب المناظر در انعطاف نور، ذیلی در مبحث رنگین کمان (قوسِ قُزح ) و لواحقی که شرحهای کوتاهی از سه رسالة دیگر ابن هیثم ، یعنی مقالة فی کیفیة الاظلال ، مقالة فی صورة الکسوف و مقالة فی الضوء ، است ( رجوع کنید به ج 1، ص 10ـ11).

کمال الدین تنقیح المناظر را به توصیة استادش ، قطب الدین شیرازی (متوفی 720)، تألیف کرده است (ج 1، ص 7). وی در ساختار متن ، آرای ابن هیثم را با واژة «قال » و نظریات خود را با «اقولُ» بیان کرده ، با وجود این در بسیاری موارد نظرهای هر دو با هم آمیخته است (نظیف ، ج 1، ص ک ـ ل ). مقدمة تنقیح المناظر تنها منبع اصلی زندگینامة علمی مؤلف است و علاوه بر آن ، سند موثقی است در مورد چگونگی انتقال آثار و مباحث علمی و از این حیث اهمیت بسیار دارد. در این مقدمه کمال الدین ضمن شرح طولانی و ارزنده ای در بارة آغاز فعالیت خود در زمینة نورشناسی ، صریحاً آورده که فرضیه های نادرست «بزرگان حکمت »، بویژه تصور تساوی زاویه های تابش ، انعکاس ، انعطاف و نفوذ، باعث تحیر وی شده است . همچنین این عبارت از مقدمة تنقیح المناظر به لحاظ تاریخی بسیار مهم است که قطب الدین شیرازی در جوانی دو جلد کتاب قطور به نام مناظر ، منسوب به ابن هیثم را در کتابخانه های فارس دیده و بعدها آنها را از سرزمینهای دور دست برای شاگرد مشتاق خود فراهم آورده است (کمال الدین فارسی ، ج 1، ص 6ـ7). طبق این عبارت در زمان تألیف تنقیح المناظر (ح 688) استفاده از کتاب المناظر ابن هیثم در سرزمینهای اسلامی محدود بوده ، در حالی که در اروپای قرون وسطا بسرعت و در بُعد وسیعی انتشار یافته ، چندبار به لاتینی و ایتالیایی ترجمه شده و سپس جزو نخستین آثار چاپی دورة رنسانس در دسترس دانشمندان اروپایی قرار گرفته است (ابن هیثم ، 1404، همان مقدمه ، ص 44، 46ـ47).

بنا بر مطالب تنقیح المناظر ، کمال الدین آرای ابن هیثم را بی چون و چرا نپذیرفته ، چنانکه در بحث مقایسة برخورد و پراکندگی نور، نظر ابن هیثم را رد کرده است . همچنین در برخی موارد مانند بحث اتاق تاریک ، شکست نور در دو کرة شفاف و جدولهای ضریب شکست نور (از هوا به شیشه ) نظریات ابن هیثم را بسط داده است ( زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا؛ نیز رجوع کنید به > فرهنگ قرون وسطا < ، ذیل "Optics, Islamic" ). از دیگر جنبه های مهم کتاب تنقیح المناظر گستردگی دامنة موضوعی علم مناظر در آن است . چنانکه کمال الدین در مبحث رؤیت ، به ضرورت به مباحثی چون نور، سایه ، تاریکی ، مرئی و نامرئی بودن و شعاعهای مربوطه (بدون گنجاندن مبحث آیینه های سوزان در گسترة علم مناظر) پرداخته است (ج 2، ص 357؛ رجوع کنید به شکل 1).

تنقیح المناظر شامل مباحث علمی و شیوه های آزمایشی برجسته ای است که در همان زمان ، دانشمندان اروپایی نیز ظاهراً بدون ارتباط مستقیم با آثار کمال الدین به آن می پرداخته اند. مهمترین دستاورد علمی او در مبحث رنگین کمان است . وی در این مبحث ، نه فقط در مفهوم سنّت ارسطویی (تصور عملکرد ابر به صورت آیینة مقعر)، بلکه در اتخاذ روش آزمایشی (تعبیة کرة شیشه ای محتوی آب ، نمونة قطرة باران در آسمان ) تحول عمده ای پدید آورده است . برخی از پژوهشگران عقیده دارند که کمال الدین نظریاتش را در بارة رنگین کمان از استادش قطب الدین شیرازی اخذ کرده است . البته تردیدهایی نیز در این امر وجود دارد، ولی نمی توان نوآوریهای کمال الدین را انکار کرد. آرای کمال الدین و دانشمندان پیش از وی مانند ابن سینا و قطب الدین شیرازی در بارة رنگین کمان ، بارها با فرضیه های دیتریش (تئودوریک ) فرایبرک (دانشمند آلمانی ؛ متوفی 710/1310) در این زمینه مقایسه شده است ( زندگینامة

علمی دانشوران ؛ > فرهنگ قرون وسطا < ، همانجاها).

کمال الدین و پیش از او ابن هیثم با رویکردی کاملاً متفاوت با پیشینیان خود، علاوه بر مشاهده ، به کمک «مهار» آزمایشها، نتایج مهمی در مورد نحوة عملکرد نور یا رنگین کمان به دست آورده اند، اما کارگاههای تجربی آنها در خدمت اثبات و نفی فرضیه های موجود بوده نه کشف فرضیات جدید، مانندآنچه محور اصلی علوم تجربی بیکُنی (بر گرفته از نام فرانسیس بیکن ، متوفی 1035/1626، رهبر فلسفی جنبش علمی قرن هفدهم اروپا) شناخته می شود ( رجوع کنید به معصومی همدانی ، ص 56 ـ57).

کتاب تنقیح المناظر ظاهراً به اروپا راه نیافته ولی در سرزمینهای اسلامی نفوذ بسیار داشته و بویژه به سبب انتشار محدود کتاب المناظر در قلمرو اسلامی ، تا حدی جایگزین آن شده است . از تنقیح المناظر چندین نسخة خطی به جامانده است . این اثر نخستین بار در دو جلد در حیدرآباد دکن (1347ـ 1348) و بر اساس نسخة کتابخانة لیدن هلند و سه نسخه از هندوستان چاپ و منتشر شده است و غلطهای بسیاری دارد. در 1404/1984 در قاهره نیز فقط جزء اول ، با استفاده از کهنترین نسخة تنقیح المناظر (استنساخ در 716)، تصحیح شده و انتشار یافته است (ابن هیثم ، 1989، ج 2، ص 72، پانویس 115). از تنقیح المناظر خلاصه ای با عنوان کتاب البصائر فی علم المناظر به قلم خود کمال الدین تألیف شده که چون فاقد اثباتها و شکلهای اثر اصلی است ، به نظر می رسد که بیشتر جنبة آموزشی داشته است . در میان چند نسخة خطی موجودِ کتاب البصائر ، یک نسخة قدیمی و نفیس در کتابخانة مدرسة عالی شهید مطهری ، به استنساخ یکی از شاگردان کمال الدین ، به نام حسین بن حسن شهنشاه سمنانی (حسینشاه منجم سمنانی )، وجود دارد که به سبب استناد به تاریخ وفات مصنف در 718 (به جای 720 مکتوب در بسیاری از مراجع ) اهمیت بسزایی دارد و در چند پژوهش جدید در بارة کمال الدین نیز آمده است ( رجوع کنید به اقلیدس ، ج 1، مقدمة خیراندیش ، ص XLIX - L ؛ قربانی ، ص 15). از رسائلی که تحت تاثیر تنقیح المناظر نوشته شده می توان به اثر مهم تقی الدین راصد * با عنوان نور حدقة الابصار و نور حدیقة الانظار و همچنین ضیاءالبصایر اثر محمد کریم بن ابراهیم کرمانی (متوفی 1288) اشاره کرد که نشانة دامنة نفوذ تنقیح المناظر در دورة متأخر است ( رجوع کنید به اقلیدس ، ج 1، همان مقدمه ، ص LII-LI ). کرمانی در مقدمة اثر فوق (ص 2)، پس از تحسین کتاب تنقیح المناظر ، نوشته است که مؤلف در مباحث مربوط به طبیعیات در موارد زیادی به خطا رفته است . کرمانی به بحث مناظر بیشتر از دیدگاه طبیعیات فلسفی پرداخته است .

---

منابع :
(1) ابن هیثم ، کتاب المناظر ، المقالات 1ـ3 : فی الابصار علی الاستقامة ، چاپ عبدالحمید صبره ، کویت 1404/1983؛
(2) ابوالقاسم قربانی ، فارسی نامه : در شرح احوال و آثار کمال الدین فارسی ریاضی دان و نورشناس ایرانی ، تهران 1363 ش ؛
(3) محمدکریم بن ابراهیم کرمانی ، مجموعة الرسائل ، رسالة 1: ضیاءالبصایر فی المرایا و المناظر ، کرمان ( بی تا. ) ؛
(4) محمدبن حسن کمال الدین فارسی ، کتاب تنقیح المناظر لذوی الابصار و البصائر ، حیدرآباد دکن 1347ـ 1348؛
(5) حسین معصومی همدانی ، «حرف تازة ابن هیثم »، نشر دانش ، سال 3، ش 6 (مهر و آبان 1362)؛
(6) مصطفی نظیف ، الحسن بن الهیثم : بحوثه و کشوفه البصریة ، ( قاهره ) 1361ـ1362/ 1942ـ1943؛


(7) Dictionary of scientific biography , ed. Charles Coulston Gillispie, New York: Charles Scribner's Sons, 1981, s.v. "Kama ¦l A l-D ¦ân Abu'l H ¤asan Muh ¤ammad Ibn A l-H ¤asan A l-Fجris ¦â" (by Roshdi Rashed);
(8) Diof the Middle Ages , vol.9, ed.Joseph R.Strayer, New York: Charles Scribner's Sons, 1987, s.v. "Optics, Islamic" (by Abdelhamid Sabra);
Euclid, The Arabic version of Euclid's Optics = Kita ¦b Uql  ¦dis fi ikhtila ¦f al-mana ¦z ¤ir ,

(9) edited and translated with historical introduction and commentary by Elaheh Kheirandish, New York 1999;
(10) Ibn Haytham, The optics of Ibn A l-Haytham , books I-III: On direct vision , edited and translated with introduction and commentary by Abdelhamid Sabra, London 1989.

/ الهه خیراندیش /