تَناوُتی ، عنوان برخی رجال اباضی منسوب به قبیلة تَناوُت در قرن پنجم و ششم . این قبیلة بربر در نَفْزاوِه واقع در جنوب تونس و وَرْقَلَه (یا وَرْجَلان ) سکونت داشته اند ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل مادّه ).

مشهورترین عالم اباضی با این عنوان ، ابوعمار عبدالکافی بن یوسف بن اسماعیل بن یوسف بن محمد تناوتی است (شماخی ، ج 2، ص 232). وی در روستای تایغلا، نزدیک ورجلان ، به دنیا آمد. در زادگاه خود به تحصیل کلام نزد ابوزکریا ورجلانی * ، عالم متبحر اباضی و مؤلف السیرة واخبارالائمة ، پرداخت و پس از درگذشت ابوزکریا، برای تکمیل معلومات خود به تونس سفر کرد و سپس به ورجلان بازگشت . از تاریخ دقیق فوت او اطلاعی در دست نیست ، تنها می دانیم که قبل از 570 درگذشته است ( د. اسلام ، همانجا).

تبحر ابوعمار در علم کلام او را قادر کرد تا علاوه بر تجدیدنظر در برخی آرای اباضیه * ، شکل منسجمی به آموزه های آنان بدهد ( رجوع کنید به شماخی ، ج 2، ص 104). وی همچنین در تعدیلِ نظر اباضیه نسبت به حضرت علی علیه السلام نقش مهمی داشته است . بر اساس نظر وی ، زمانی که بین دو گروه مسلمان نبرد در گیرد، بهتر است که بین آنها صلح بر قرار شود، اما اگر چنین نشد، نباید پیروزی گروهی بر دیگری را آرزو کرد، زیرا در این صورت خود فرد نیز داخلِ فتنه می گردد (دَرجینی ، ج 1، ص 491؛ شماخی ، همانجا). علاوه بر این ، از نظر ابوعمار، علی علیه السلام در نبردهای خود محقّ بوده است . با آنکه برخی از رجال اباضی نظر او را رد کردند، ابویعقوب ورجلانی ، فقیه و محدّث مشهور اباضی (متوفی 570)، آن را پذیرفت و از آن دفاع کرد (ورجلانی ، ج 2، جزء 3، ص 37).

مهمترین اثر کلامی موجود ابوعمار، الموجز فی تحصیل السؤال و تخلیص الضلال است (اس ، ص 55). این کتاب در اندک زمانی پس از تألیف ، به عنوان کتاب درسیِ «عَزابه »ها و «حلقه »ها (عنوان یک گروه از طلاب اباضی که مراحل مقدماتی علم آموزی را گذرانده اند و در مدارج عالی علمی قرار دارند و همة وقت خود را به آموختن تعالیم اباضی اختصاص می دهند؛ رجوع کنید به حلقه * ) متداول گردید (درجینی ، ج 1، ص 9، 48). ظاهراً ابوعمار در تألیف کتاب خود از منابع اباضی و غیراباضی استفاده کرده ، با این حال تنها به دو منبع خود اشارة صریح کرده است : کتاب المقالات نوشتة ابوعیسی وراق ، عالم امامی (تناوتی ، ج 1، ص 59 ـ60) و کتاب التوحیدالکبیر نوشتة عیسی بن عَلْقَمة مصری ، عالم اباضی قرن دوم (همان ، ج 2، ص 149؛
اس ، ص 57).

ابوعمار بر الجهالات ، کتابی در علم کلام نوشتة فقیه اباضی ،



تَبغورین بن عیسی ملشوطی (در بارة وی رجوع کنید به معجم اعلام الاباضیّة ، ج 2، ص 104؛
قس اس ، ص 48ـ49) شرحی نوشته و نیز رساله ای در بارة استطاعت نگاشته است (شماخی ، همانجا؛
اس ، ص 43ـ44). بخشهایی از رساله هایی نیز که حاوی سؤالات کلامی و پاسخهای وی به آنها و برخی گفتگوهای وی با معاصران خویش است ، بر جا مانده است (ورجلانی ، ج 1، جزء 1، ص 62ـ63؛
درجینی ، ج 2، ص 488ـ489؛
شماخی ، ج 2، ص 104، 139، 175ـ176). از این رساله ها، علاوه بر فهم مسائل مطرح در جامعة اباضی قرن پنجم ، می توان برخی آرای ابوعمار را نیز شناخت . ابویعقوب ورجلانی نیز رساله ای حاوی برخی پرسشهای کلامی از او نقل کرده است ، اگرچه ابوعمار قبل از آنکه بتواند پاسخی به آن پرسشها بدهد، درگذشت . در

این رساله ، از او در بارة رؤیت باری ، خلق قرآن و وعد و

وعید پرسش شده بود (ورجلانی ، ج 1، جزء 1، ص 63) که نشان می دهد ابوعمار مسائلی از کلام اشعری و معتزلی را بررسی می کرده است (در بارة این نامه ها که با عنوان مراسلات

به صورت خطی موجود است رجوع کنید به معجم اعلام الاباضیّة ، ج 2، ص 259).

از ابوعمار رسالة کوتاه فقهی در مبحث ارث به چاپ رسیده است ( د. اسلام ، چاپ دوم ، تکملة 1ـ2، ذیل «ابوعمار»). همچنین از وی به عنوان راویِ دعائم ، اثر منظوم فقهی نوشتة احمدبن نظر، نیز نام برده شده است (درجینی ، ج 2، ص 487؛
شماخی ، ج 2، ص 104). وی کتابی دارد با عنوان السِیَر یا مختصرطبقات المشایخ (جعبیری ، ص 340؛
اس ، ص 57) که در آن تقسیم بندی خاصی از طبقات رجال اباضی ارائه کرده ، و درجینی در تألیف طبقات الشمایخ بالمغرب از این تقسیم بندی استفاده کرده است (ج 1، ص 9). ابوعمار همچنین رساله ای کوتاه در بارة عزابه نگاشته که با عنوان السیرة به چاپ رسیده است (جعبیری ؛
معجم اعلام الاباضیّة ، همانجاها).

افراد چندی نزد ابوعمار تلمّذ کرده اند (شماخی ، ج 2، ص 172ـ174). برجسته ترین شاگرد وی ابویعقوب یوسف بن محمد تناوتی است . او از ابوعمار و جدّش ، یوسف بن محمد، حدیث نقل کرده (همان ، ج 2 ص 147) و کتاب سؤالات را بر شاگردان خود املا کرده است . این کتاب که حاوی پرسش و پاسخهای کلامی و شرح حال رجال اباضی است ، نوشتة سلیمان بن یخلف مَزّاتی بوده و شاگردش ، ابوعمرو عثمان بن خلیفة السوفی ، تکمله ای بر آن افزوده است ( معجم اعلام الاباضیّة ، ج 2، ص 215ـ216؛
قس شماخی ، ج 2، ص 137ـ 138، 174؛
اس ، ص 55).

از دیگر رجال تناوتی ، ابوربیع سلیمان بن ایوب بن محمدبن ابی عمرو و برادرش یحیی (شماخی ، ج 2، ص 172ـ 173)، عدل بن لؤلؤ و برادرش حَمّو، از عالمان اباضی ساکن در جَرْبَه بوده اند (شماخی ، ج 2، ص 159ـ160؛
قس یاقوت حموی ، ج 2، ص 47 ـ 48) . عمدة شهرت این افراد به سبب زهد و تقوای آنان بوده است . زهد و تقوای امّالمؤمن ، دختر عدل بن لؤلؤ، نیز نزد اباضیان مشهور است (شماخی ، ج 2، ص 160).

---

منابع :
(1) عبدالکافی بن یوسف تناوتی ، الموجز ، چاپ عبدالرحمان عمیره ، بیروت 1410/ 1990؛
(2) فرحات جعبیری ، نظام العزابة عندالاباضیة الوهبیة فی جربة ، تونس 1975؛
(3) احمدبن سعید درجینی ، طبقات المشایخ بالمغرب ، چاپ ابراهیم طلای ، بیروت : دارالفکر، ( بی تا. ) ؛
(4) احمدبن سعید شماخی ، کتاب السیر ، چاپ احمدبن سعود سیابی ، مسقط 1407/ 1987؛
(5) معجم اعلام الاباضیّة من القرن الاوّل الهجری الی العصر الحاضر: قسم المغرب الاسلامی ، تألیف محمدبن موسی باباعمی و دیگران ، چاپ محمدصالح ناصر، بیروت : دارالغرب الاسلامی ، 1421/ 2000؛
(6) یوسف بن ابراهیم ورجلانی ، الدلیل و البرهان ، چاپ سالم بن حمد حارثی ، ( مسقط ) 1403/ 1983؛
(7) یاقوت حموی ؛


(8) EI 2 , s.v. " A l-Tana ¦wut ¦â " (by R. Strothmann);
(9) ibid, suppl.fascs. 1-2, Leiden 1980, s.v. "Abu ¦ Ü Amma ¦r " (by J. van Ess);
(10) Josef van Ess, "Untersuchungen zu einigen iba ¦d ¤itischen Handschriften", ZDMG , vol. 126, no.1 (1976).

/ محمدکاظم رحمتی /