تمیمی ، رزق اللّه بن عبدالوهّاب ، مکنّا به ابومحمد، محدّث و فقیه و واعظ حنبلی عراق در قرن پنجم . وی را تمیمی بغدادی نیز خوانده اند. به گفتة خودش در 396 به دنیا آمده ، ولی در منابع سالهای 400، 401 و 404 نیز ذکر شده است ( رجوع کنید به ابن ابی یعلی ، ج 2، ص 251؛
ابن رجب ، ج 1، ص 77؛
ابن جزری ، ج 1، ص 284؛
حنبلی ، ج 2، ص 165). خاندان وی عالم و فقیه بودند و او در روزگار خود از بزرگان عراق و بغداد به شمار می رفت . پدرش (متوفی 425) واعظ و مفتی بود (ابن ابی یعلی ، ج 2، ص 182، 250؛
ابن عماد، ج 3، ص 384).

تمیمی قرآن و علم قرائات را نزد ابوالحسن حمّامی

خواند و از پدرش و کسانی چون ابوالحسین احمدبن محمدبن مُتیَّم ، ابوعمربن مهدی و ابوعلی بن شاذان حدیث فرا گرفت (صفدی ، ج 14، ص 113؛
ابن رجب ، همانجا؛
ابن مفلح حنبلی ، ج 1، ص 394). وی فقه را از پدر و عمویش (عبدالواحد) و قاضی ابوعلی بن ابی موسی هاشمی آموخت و ابن خفّاف ، از شاگردان ابن مجاهد (مؤلف القرائات الکبیر )، را نیز درک

کرد (ابن جوزی ، مناقب ، ص 525؛
ذهبی ، 1417 ب ، ص 247؛
صفدی ؛
ابن رجب ، همانجاها).

تمیمی پس از درک محضر عالمان ، به نشر دانش پرداخت و تا 450 در جامع منصور بغداد مجلس وعظ و حلقة درس داشت . پس از انتقال او به باب المراتب در دارالخلافة بغداد، حلقة درس وی در جامع القصر تشکیل شد و او در آنجا حدیث و فقه تدریس می کرد (ابن ابی یعلی ، ج 2، ص 250؛
ابن جوزی ، المنتظم ، ج 17، ص 20؛
ابن کثیر، ج 12، ص 160). اشخاص بسیاری از وی حدیث فرا گرفتند، از جمله ابوالکرم شهرزوری ، اسماعیل تیمی / تمیمی ، ابوسعد بغدادی و عبدالوهّاب

اَنماطی ( رجوع کنید به ذهبی ، 1417 الف ، ج 14، ص 104؛
ابن رجب ، ج 1، ص 79ـ 80).

تمیمی نزد خلفا و سلاطین زمان خود محترم بود و با آنان ارتباط داشت (ابن کثیر؛
ابن جزری ، همانجاها؛
حنبلی ، ج 2، ص 166). مقتدی ، خلیفة عباسی ، وی را به دربار ملوک و سلاطین عراق عجم و خراسان و ماوراءالنهر فرستاد؛
او در این سفر نامة خلیفه را به ملکشاه سلجوقی داد (صفدی ، همانجا؛
ابن رجب ، ج 1، ص 80). تمیمی در همین سفر در برخی شهرها، از جمله اصفهان ، مجلس حدیث داشته و گفته شده است که بیش از صد تن از مردم اصفهان از او حدیث شنیده یا نقل کرده اند و برخی مانند احمدبن محمد سلفی از وی اجازة روایت حدیث گرفته اند (ابن ابی یعلی ؛
صفدی ؛
ابن رجب ؛
ابن جزری ، همانجاها). به گفتة ابن جوزی ( المنتظم ، همانجا)، تمیمی تا زمان حیات ابن ماکولا، قاضی القضاة بغداد، همواره به عنوان گواه در دادگاه حاضر می شد، اما پس از مرگ وی از ادای شهادت در دادگاه خودداری کرد.

تمیمی در نیمة جمادی الاولی 488 درگذشت (ابن ابی یعلی ، ج 2، ص 251؛
یاقوت حموی ، ج 11، ص 136؛
ابن اثیر، ج 10، ص 253). دو تن از فرزندان او، عبدالوهّاب و عبدالواحد، از واعظان و محدّثان حنبلی بوده اند ( رجوع کنید به ابن رجب ، ج 1، ص 85 ـ86).وی را آشنا با علوم مختلف ، از جمله قرائت و تفسیر و حدیث و لغت و فرایض و فقه (ذهبی ، 1417 ب ، همانجا)، همچنین پیشوای حنبلیان ، کثیرالحدیث و موثق معرفی کرده و فصاحت بیان و نثر روان او را ستوده اند. وی شعر نیز می سروده و برخی اشعارش در کتب شرح حال آمده است (ابن جوزی ، المنتظم ، ج 17، ص 20ـ21؛
یاقوت حموی ، ج 11، ص 137ـ 138؛
ابن کثیر، همانجا؛
ابن رجب ، ج 1، ص 80 ـ83). تمیمی با تصوف و اهل سیروسلوک نیز بی ارتباط نبوده است ؛
به گفتة ابن رجب (ج 1، ص 77ـ 78) با یکی از اصحاب شبلی مراوده داشته و از ابوعبدالرحمان سُلَمی اجازة نقل حدیث گرفته بوده است . وی به مذهب حنبلی سخت پایبند بود و هر سال در ماههای رجب و شعبان و روز عرفه و روز عاشورا بر سر مزار احمدبن حنبل مجلس وعظ برپا می کرد (ابن جوزی ، مناقب ، همانجا؛
ابن رجب ، ج 1، ص 78؛
ابن مفلح حنبلی ، ج 1، ص 395).

از آثار تمیمی شرح کتاب الارشاد در فقه ، تألیف استادش ابوعلی بن ابی موسی هاشمی ، و دو کتاب الخصال و الاقسام است (ابن رجب ، ج 1، ص 79؛
حنبلی ، همانجا؛
قس بغدادی ، ج 1، ستون 367، که عنوان دو اثر اخیر را شرح الاقسام و شرح الخصال آورده است ). در منابع به شماری از آرا و فتواهای خاص او نیز اشاره شده است (برای نمونه رجوع کنید به ابن رجب ، ج 1، ص 83 ـ84؛
حنبلی ، ج 2، ص 169).

---

منابع :
(1) ابن ابی یعلی ، طبقات الحنابلة ، ج 2، بیروت : دارالمعرفة ( بی تا. ) ؛
(2) ابن اثیر؛
(3) ابن جزری ، غایة النهایة فی طبقات القرّاء ، بیروت 1402/1982؛
(4) ابن جوزی ، مناقب الامام احمدبن حنبل ، چاپ محمدامین خانجی کتبی ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(5) همو، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم ، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت 1412/1992؛
(6) ابن رجب ، کتاب الذیل علی طبقات الحنابلة ، بیروت 1372؛
(7) ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب ، بیروت : دارالا´فاق الجدیدة ( بی تا. ) ؛
(8) ابن کثیر، البدایة و النهایة ، ج 12، چاپ احمد ابوملحم و دیگران ، بیروت 1407/1987؛
(9) ابن مفلح حنبلی ، المقصد الارشد فی ذکر اصحاب الامام احمد ، چاپ عبدالرحمان بن سلیمان عثیمین ، ریاض 1410/1990؛
(10) اسماعیل بغدادی ، هدیة العارفین ، ج 1، در حاجی خلیفه ، ج 5؛
(11) مجیرالدین عبدالرحمان بن محمد حنبلی ، المنهج الاحمد فی تراجم اصحاب الامام احمد ، چاپ محمد محی الدین عبدالحمید، قاهره ( بی تا. ) ؛
(12) محمدبن احمد ذهبی ، سیراعلام النبلاء ، چاپ محب الدین عمربن غرامة العمروی ، بیروت 1417/ 1997 الف ؛
(13) همو، معرفة القرّاءالکبار علی الطبقات و الاعصار ، چاپ محمدحسن شافعی ، بیروت 1417/1997 ب ؛
(14) خلیل بن ایبک صفدی ، کتاب الوافی بالوفیات ، ج 14، بیروت 1411/1991؛
(15) یاقوت حموی ، معجم الادباء ، بیروت 1400/1980.

/ عبداللّه کیانی فرید /