تمیمی ، اسماعیل بن محمدبن حامد ، از نخستین رجال برجسته و داعی مذهب دروزی در قرن پنجم . آگاهی ما در بارة حیات وی اندک است . در منابع دروزی از او با عناوینی چون نفس کلی ، مشیئه ، حجة الامام ، داعی الامام ، صفوة المستجبّین ، هرمس ، اخنوخ و مجتبی یاد شده است (نجّار، ص 137؛ بدوی ، ج 2، ص 510؛ تامر، ج 3، ص 71؛ نصر، ص 83؛ دفتری ، ص 199). تمیمی از نظر سلسله مراتب دینی دروزیه در بالاترین مرتبه ، که «حدود» نامیده می شد، قرار داشت . وی حد دوم از حدود پنج گانه محسوب می شد و در مرتبة بعد از حمزة بن علی زوزنی * ، امام و آغازگر تبلیغ علنی این فرقه در 408، قرار داشت (ابوعزالدین ، 1984، ص 103ـ104؛ همو، 1990، ص 137؛ بدوی ؛ دفتری ، همانجاها).
نزدیکی تمیمی به حمزه به قدری بود که با اینکه هیچگونه پیوند خویشاوندی نداشتند، او را صِهرِ (داماد) حمزه می نامیدند (نجّار، ص 139؛ بدوی ، همانجا). حمزه در فرمان انتصاب یکی از حدود، وی را زیردست تمیمی معرفی کرده است (نجّار، ص 116) و در نامه ای به تمیمی ــ که با عنوان «سجلّالمجتبی » در مجموعه رسائل دروزیها موجود است ــ به وی اختیار تام داد تا هر که را لازم می داند منصوب ، و هر که را می خواهد عزل کند. بعلاوه ، اطاعت از تمیمی را لازم و آن را همچون اطاعت از خود اعلام کرده است (همان ، ص 139). از نقش تمیمی در جریان ادعای استقلال نَشْتَکین دَرَزی از حمزه ( رجوع کنید به دروزیان * )، جز نامه ای که وی در آن نشتکین را منحرف معرفی کرده است ، اطلاع دیگری نداریم (همان ، ص 138ـ139). تمیمی ، اندکی پس از اختفای حمزه در 411، به دلیلی نامعلوم ، مجبور به زندگی مخفیانه شد. شاید علت اختفای هر دو سخت گیری ظاهر، حاکم فاطمی ، بر دروزیها و تعقیب و شکنجة آنان
بوده است (ابوعزالدین ، 1984، ص 106؛ همو، 1990، ص 133ـ 135).
به گفتة مرسل نصر (همانجا)، تمیمی مجموعه ای از رسائل فلسفی داشته که اکثر آنها مفقود و برخی از آنها نیز تحریف شده است . فقط چند رساله از تمیمی به نامهای سجلّالمجتبی ، تقسیم العلوم ، رسالة الزناد ، رسالة الشمعة ، الرشد و الهدایة ، و قصیده شعرالنفس به جا مانده ، که در مجموعة مقدّس دروزیها به نام رسائل الحکمة یا الحکمة الشریفه موجود است (بدوی ، ج 2، ص 524، 528 ـ 529؛ ابوعزالدین ، 1984، ص 108؛ نصر، همانجا). رسالة تقسیم العلوم را، که او به امر حمزه نوشته بوده ، عبدالرحمان بدوی در مذاهب الاسلامیین به طور کامل ، و بر اساس دو نسخه ، چاپ کرده است ( رجوع کنید به ج 2، ص 694ـ 705). رساله ای نیز در رد شریعت مسیح به وی نسبت داده شده است (همان ، ج 2، ص 553).
در بارة تاریخ وفات تمیمی اختلاف نظر وجود دارد؛ برخی آن را 418 و برخی 427 می دانند. باتوجه به اینکه حمزه در 418 طی نامه ای یکی از حدود را به نام علی بن احمد سَمّوقی ، مأمور کرده که دعوت مذهب دروزی را علنی کند و پس از آن هیچ نشانی از فعالیت تمیمی وجود ندارد، شاید بتوان گفت که وی در این تاریخ درگذشته است (نجّار، ص 140).
منابع : (1) نجلا م . ابوعزالدین ، الدروز فی التاریخ ، بیروت 1990؛ (2) عبدالرحمان بدوی ، مذاهب الاسلامیین ، بیروت 1971ـ1973؛ (3) عارف تامر، تاریخ الاسماعیلیة ، لندن 1991؛ (4) عبداللّه نجّار، مذهب الدروز و التوحید ، مصر 1965؛ (5) مرسل نصر، الموحدون ( الدروز ) فی الاسلام ، بیروت 1417/1997؛
(6) Nejla M. Abu-Izzeddin, The Druzes: a new study of theirhistory, faith and society , Leiden 1984; (7) Farhad Daftary, The Isma ¦ ` ¦ l ¦ s: their history and doctrines , Cambridge 1992.