responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3890

 

تمهیدالقواعد(2) ، کتابی در بارة قواعد اصول فقه و زبان عربی ، تألیف زین الدین بن علی عاملی معروف به شهید ثانی * . نام کامل کتاب ، تمهیدالقواعد الاصولیة و العربیة لتفریع الاحکام الشرعیة است (آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 433؛ برای نام دیگر رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 484). به نوشتة آقابزرگ طهرانی (همانجا)، شهید ثانی با ملاحظة دو کتاب التمهید در قواعد اصول فقه و الکوکب الدّرّی در قواعد عربی از اُسنوی شافعی ، در صدد تألیف کتابی بر آمد که هر دو نوع قواعد را در بر داشته باشد، ازینرو به تألیف تمهیدالقواعد دست زد. بنابراین ، با وجود شباهتهای این اثر با کتاب القواعد والفوائد شهید اول ، تمهید القواعد تلخیص یا تنظیم القواعد والفوائد نیست و اثری مستقل به شمار می رود (قس مدرسی طباطبایی ، ص 149).

به گفتة شهید ثانی در مقدمة تمهیدالقواعد (ص 24ـ25)، از آنجا که دو علم اصول فقه و عربی از مهمترین مقدمات علم فقه اند و فقیه برای استنباط احکام بدانها نیاز دارد، وی کتاب را در دو بخش تنظیم کرده است : بخش نخست یکصد قاعدة اصولی و بخش دوم یکصد قاعدة عربی را در بر دارد. وی ، علاوه بر بیان اصول و قواعد، فروع فقهیِ راجع به هر قاعده را نیز با رعایت اختصار و ایجاز ذکر کرده است .

تمهیدالقواعد اصولاً بر پایة فقه امامی تألیف شده و ظاهراً نخستین اثری است که بدین سبک در زمینة فقه شیعه تدوین گردیده است . البته مؤلف علاوه بر استناد به آیات و احادیث بسیار و استشهاد از آنها، در موارد متعدد آرای فقها و ادیبان اهل سنّت را آورده است و ازینرو می توان این کتاب را اثری تطبیقی در بارة اصول فقه نیز دانست . در بخش نخست کتاب ، علاوه بر آرای فقهای امامی ــ از جمله سیدمرتضی ، شیخ طوسی در تهذیب الاحکام ، علامه حلّی در مختلف الشیعه و منتهی المطلب ، و جز اینها (ص 89، 283، 391) ــ آرای شماری از مؤلفان اصول فقه اهل سنّت نیز آمده است ، از جمله رازی ، آمدی ، ابن حاجب ، غزالی ، بیضاوی و زمخشری (ص 33، 62، 131، 140، 155، 190). همچنین در بخش دوم کتاب ، در موارد بسیار، نظرات ادیبان و لغت شناسان بزرگ زبان عربی از جمله کسایی ، سیبویه ، ابوحیّان ، ابن مالک ، ابن هشام ، اخفش و زمخشری (ص 148، 161، 341، 345، 356، 379) نقل یا به آنها استناد شده است .

هر یک از دو بخش تمهیدالقواعد در چند «مقصد» و هر مقصد در ابوابی تنظیم شده و قواعد هر مبحث بترتیب آمده است . همچنین شهید ثانی در برخی ابواب مباحثی ضمنی با عنوان «مقدمه »، «مسأله » یا «فایده » مطرح کرده است . مباحث مطرح شده در بخش نخست عبارت اند از: حکم (حکم شرعی ، ارکان حکم )، کتاب و سنّت (لغات ، حقیقت و مجاز، اوامر و نواهی ، عموم و خصوص و مخصص ، اطلاق و تقیید، مجمل و مبیّن ، افعال ، اخبار)، اجماع ، قیاس ، ادلة مورد اختلاف ، تعادل و تراجیح ، اجتهاد و افتاء. در بخش دوم هم این مباحث آمده است : اسماء (کلام ، مضمرات ، موصولات ، معرَّف به حروف تعریف ، مشتقات ، مصدر، ظروف و غیره )، افعال ، حروف (حروف جر، حروف عطف و غیره )، توابع (استثنا، حال ، عدد، عطف ، نعت ، تأکید، بدل ، شرط و جزا، و غیره ).

شهید ثانی پس از تألیف تمهیدالقواعد ، که در روز جمعه اول محرّم 958 به انجام رسیده ، فهرست فنی مفصّلی با شیوة ابتکاری خود برای سهولت مراجعه به کتاب تدوین کرده است . این فهرست که به ترتیب ابواب منابع فقهی تنظیم شده ، در شب سه شنبه هشتم رجب 960 پایان یافته است (آقابزرگ طهرانی ، ج 16، ص 381).

تمهیدالقواعد ابتدا در 1272 همراه کتاب الذکری ' ، تألیف شهید اول ، به همت مولاعلی اکبر کرمانی در ایران به طبع رسید (آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 434). در 1416 نیز با تحقیق و تعلیق در قم به چاپ رسیده است .

بسیاری بر تمهیدالقواعد شروح و حواشی نگاشته اند، از جمله : سیدمیرزا عسکری ؛
علی بن محمدبن حسن بن زین الدین ، از نوادگان مؤلف ؛
شاه وردی تبریزی ؛
میرزا عبداللّه افندی ، مؤلف ریاض العلماء و میرزا محمد تنکابنی (همان ، ج 4، ص 434، ج 6، ص 49).


منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) حاجی خلیفه ؛
(3) زین الدین بن علی شهید ثانی ، تمهید القواعد ، قم 1374 ش ؛
(4) حسین مدرسی طباطبائی ، مقدمه ای بر فقه شیعه : کلیات و کتابشناسی ، ترجمة محمد آصف فکرت ، مشهد 1368 ش .

/ سیدطه مرقاتی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3890
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست