responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3881

 

تمکین بخارایی ، عبدالرحمان ، از شاعران فارسی گوی بخارا. در 1268/ 1851 در روستای بوریابافِ بخارا در خانواده ای روحانی به دنیا آمد. پدرش ، عبدالخالق ، هنگامی که تمکین کودک بود به بخارا نقل مکان کرد. تمکین در مدارس بخارا درس خواند و پس از اتمام تحصیلات ، در مدرسة دارالشفا به تدریس پرداخت (تمکین بخارایی ، مقدمة جان فدا، ص 4ـ5؛ ابیب اُف / حبیب اُف ، ص 381؛ د. تاجیکی ، ج 7، ص 242). در زمان حکومت امیرعبدالاحد منغیت (1303ـ1329/ 1885ـ 1910) مدتی به کار دولتی روی آورد ولی به سبب ناسازگاریش

با محیط و اطرافیان و انتقاد از برهان الدین قاضی کلان (قاضی القضاة )، از تدریس در مدرسة دارالشفا محروم شد (تمکین بخارایی ، ص 112، مقدمة جان فدا، ص 4، 10) و برای گذران زندگی به احیای باغچه ای پرداخت که از پدرش به ارث برده بود (همان ، مقدمة جان فدا، ص 4). وی از آن پس از کارهای امیر، بویژه واگذاری امر خطیری چون قاضی کلانی به ملابرهان الدین ، انتقاد کرد (همان مقدمه ، ص 11).

در بخارا، به گفتة احمد دانش ، بازار فضل و هنر کساد بود (جان فدا، ص 3) و تمکین بارها نارضایی شدید خود را از اوضاع بحرانی بخارا و دگرگونیهای سیاسی و فرهنگی و اقتصادی آن ابراز کرد (همان مقدمه ، ص 12). این انتقادها به مذاق عده ای ، از جمله منسوبان به دربار، خوش نیامد و به همین سبب ارزیابی تذکره نگاران دربار عبدالاحد چون افضل مخدوم پیرمستی (متوفی 1915) و حاج نعمت اللّه محترم (متوفی 1920)، در بارة آثار تمکین نباید درست باشد (همان مقدمه ، ص 3). محترم او را خودنما و متکبر خوانده (ابیب اف ، ص 381) و عبدی اگر چه انتقادی سست بنیاد کرده ، هنر و مهارت او را ستوده است (همانجا).

تمکین به 63 سالگی نرسیده بود که به گفتة خودش توان راه رفتن را از دست داد و شاید این پیری زودرس بر اثر مصائب زندگیش بود (همان مقدمه ، ص 15). وی در 1333/ 1915 ( د. تاجیکی ، همانجا) و به قولی در 1336/ 1918 در بخارا درگذشت ( > فهرست نسخه های خطی شرقی آکادمی علوم ازبکستان < ، ج 2، ص 367؛ > فهرست نسخه های خطی شرقی آکادمی علوم تاجیکستان < ، ج 4، ص 176).

آثار تمکین عبارت اند از: دیوان ، شامل قصاید و غزلیاتی صوفیانه و عاشقانه و اجتماعی ؛ گنج شایگان (تألیف در 1317/ 1899) در هجده فصل با موضوعات متنوعی همچون انتقاد از کارمندان دولت ، مذمت بخل و حسد و کبر و غرور، و ستایش اخلاق حمیده ؛ رباعیات (1320/ 1902)، شامل رباعیات و مفردات و چیستان و معما و مصراعهای متفرقه ؛ جراید (تألیف در 1322/ 1904) حاوی 305 قطعه پند و نصیحت اخلاقی ؛ مُلستان ، شامل چهار قطعه و 76 حکایت منثور آمیخته با شعر، به پیروی از گلستان سعدی ؛ و مطالع الفاخره و مطالب الظاهره (تألیف در 1334/ 1916) که ناتمام است . این اثر، دارای ارزش فراوان تاریخی و جغرافیایی و مردم شناسی است . در این کتاب اطلاعات ارزشمندی در بارة اهالی شهر و ولایات بخارا و دانشمندان و شیوخ مشهور آنجا آمده است . قصد نویسنده این بوده است که تاریخ کامل و دقیقی از منطقة ماوراءالنهر (فرارود) و آسیای میانه ، بویژه بخارا، بنویسد. او از مساجد و خانقاهها و مکتبها و مدارس و بازارهای بخارا یاد کرده و در بارة گردش اجرام آسمانی ، اثر ستاره بر مزاج آدمی و وضع دریاها و غیره نیز مطالبی آورده است (تمکین بخارایی ، مقدمة جان فدا، ص 14ـ 15). تمکین کتاب دیگری با عنوان جُنید لعالی نیز داشته که ظاهراً مفقود شده است (همان مقدمه ص 13).

نسخه هایی از آثار نویسنده به قلم خودش در کتابخانه های فرهنگستان علوم تاجیکستان و ازبکستان نگهداری می شود ( رجوع کنید به > فهرست نسخه های خطی شرقی آکادمی علوم تاجیکستان < ، ج 4، ص 176ـ 178؛ > فهرست نسخه های خطی شرقی آکادمی علوم ازبکستان < ، ج 2، ص 366ـ367). از جمله ، کتاب غزلیات تمکین ، دستنوشتة مؤلف در 111 برگ مورخ 1324، که به شمارة 11 در انستیتوی خاورشناسی تاجیکستان نگهداری می شود (فهرست ، ج 4، ص 176ـ177).

تمکین در اغلب قالبهای شعری ، از جمله غزل و قصیده و رباعی و قطعه و مخمس و مفردات ، شعر سروده است و آثارش از توانایی بالای او در شاعری حکایت می کند. موضوعات اشعارش گوناگون است ولی غالباً به انتقاد از روزگار و اهل آن پرداخته است (برای نمونه رجوع کنید به تمکین بخارایی ، ص 69، 81 ـ82، 94، 98، 102). وی به زبان عربی و ازبکی نیز اشعاری سروده است .

تمکین از سخنوران چیره دست روزگار خود بود، چنانکه

عبداللّه خواجه عبدی ، تذکره نویس ، بر طبع خوش او تأکید کرده است (ابیب اف ، همانجا). او بسیاری از واژه ها و ترکیبهای زبان محاورة دری را، که تنها در این گویش کاربرد دارد، در اشعارش آورده و این شیوة در محبوبیت شاعر نزد عامه و جاری شدن اشعارش بر زبان خاص و عام مؤثر بوده است (برای نمونه رجوع کنید به تمکین بخارایی ، ص 48، 103، 122، 126، 130).


منابع :


(1) A.Abibov, Ganji zarafsha ¦ n, Dushanbe1991;
(2) Ensiklopediya ¦ yi Sa ¦ vetii Ta ¦ jik , Dushanbe 1978-1988;
(3) Katalog va ¦ sta ¦ c § nix ruka ¦ pisey Akademii nauk Tadz § ikska ¦ y SSR , vol. 4 , ed. A. M. Mirza ¦ yev and M. I. Zand, Dushanbe 1970;
(4) Sa ¦ branie va ¦ sta ¦ c § nix ruka ¦ pisey Akademii nauk Uzbekska ¦ y SSR , vol. 2, ed. A.A. Semenov, Tashkent 1954;
(5) ـ Abd al-Rah ¤ ma ¦ n Tamkin Bukha ¦ ra ¦ Ý ¦ â , Muntakhabi ash ـ a ¦ r , Tartibdihanda va mu ف allifi sarsukhan Askar Ja ¦ nfida ¦ , Dushanbe 1974.

/ رحیم مسلمانیان قبادیانی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3881
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست