responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3878

 

تَمغا ، واژه ای ترکی ـ مغولی به معنای داغ ، مُهر و نشان ؛ نیز گونه ای مالیات . این واژه را به صورتهای طمغا، طمغه ، تامقا، تامغا، تمغه ، تمقا، دامغا و دامغه نیز ضبط کرده اند.

بر اساس منابع قدیمی چینی ، اویغورها در قرن پنجم میلادی و اقوام اغوز/ غُز در قرن پنجم / یازدهم ، احتمالاً به تقلید از چینیها، برای شناسایی احشام خود و اثبات مالکیتشان ، بر گوش یا کفل چهارپایان قبیلة خود داغ می زدند و آن را تمغا می نامیدند (رشیدالدین فضل اللّه ، 1373 ش ، ج 1، ص 57، ج 3، تعلیقات روشن و موسوی ، ص 2341؛
نیز رجوع کنید به شریک امین ، ذیل «آلتمغا» و «تمغا»؛
د. ترک ، ذیل "Damga" ). ظاهراً قدیمترین سند به جا مانده از تمغا، نشانه هایی بر سنگ قبرهای قوم گوک ترک ، متعلق به قرن دوم / هشتم ، است . در متون اویغوری قرن دوم و سوم / هشتم و نهم ( رجوع کنید به د. ترک ، ذیل "Uygur edebiyati" ) نیز لفظ تمغا و تمغالا به کار رفته است (همان ، ذیل "Damga" ). ترکها بر تمغاها نقوش و علائمی حک می کردند که نماد توتم قبیله و نشان تمام چهارپایان و مالکیت هر قبیله بود. این نقوشِ ابتدایی بتدریج به عبارات و کلمات و اَشکال پیشرفته بدل شدند ( رجوع کنید به ادامة مقاله ). هر قبیله ای که از قبیلة اصلی منشعب می شد، نقوش تمغای قبیلة مادر را با اندکی تغییر به کار می برد. امروزه مردم شناسان وقوم شناسان از این شباهتها به مناسبات قبیله ها پی می برند. تمغا برای افراد قبیله نوعی تقدس داشت ، چنانکه بعضی اقوام ترک ، مانند قزاقها و اقوام ساکن قفقاز، که به سنّتهای قبیله ای پایبندند، هنوز نقش تمغای خود را فراموش نکرده اند ( د. ترک ، همانجا؛
ولادیمیرتسوف ، ص 292، پانویس 6).

1) تمغا به معنای مُهر و نشان . در جریان تبدیل روش زندگی ترکها از دامداری به کشاورزی ، مفهوم تمغا از نشان و داغ به مُهر تغییر یافت و به عنوان مُهر مخصوص خان یا حاکم قبیله به کار رفت ( د. ترک ،همانجا). اگر چه تمغا در دوره های مختلف گاه مترادف مهر، توقیع ، امضا، نشان و حتی طغرا شده ، معنای آن در اصطلاحات دیوانی با واژگان یاد شده متفاوت بوده است .

در ایران ، قدیمترین منبعی که در آن لفظ تمغا آمده ، تاریخ بیهقی ، در ذکر رویدادهای سال 428، است (بیهقی ، ص 695) اما تمغا در این دوره هنوز در دستگاه اداری ایران رواج نیافته بوده و اشارة بیهقی به تمغا در بارة مهری است که روی نامه های بغراخان (حک : 425ـ 435)، از فرمانروایان سلسلة ایلک خانی ترکستان (حک : 320ـ560)، زده می شده است . قدیمترین تمغای به جا مانده در تاریخ ایران ، تمغای ارغون (حک : 683ـ690)

در نامة او به فیلیپ لوبل ، پادشاه فرانسه ، است . این نامه

در بایگانی ملی پاریس نگهداری می شود (قائم مقامی ، 1348 ش الف ، ص 124ـ125). به این ترتیب ، تمغا از طریق کشورگشایان مغول ، در ایران و سایر ممالک اسلامی رواج پیدا کرد (پطروشفسکی ، ج 2، ص 742) و به عنوان مهر و امضا بر روی فرمانها (رشیدالدین فضل اللّه ، 1373 ش ، ج 1، ص 57؛
استرآبادی ، ص 107) و نامه ها (جوینی ، ج 2، ص 223؛
قائم مقامی ، 1348 ش الف ، همانجا) و اسناد دولتی (رشیدالدین فضل اللّه ، 1358، ص 261) و حتی اجناس (غیاث الدین رامپوری ، ذیل واژه ؛
د. ترک ، همانجا) زده شد.

تمغا را غالباً از فلزاتی چون آهن و برنج و همچنین از چوب می ساختند (سامی ؛
نفیسی ، ذیل واژه ) و به صورت گرم یا سرد و خشک یا تر به کار می بردند (سامی ، همانجا). در تمغای سرد کاغذهای با ارزش را معمولاً به مرکّب آغشته نمی کردند، بلکه با فشار دادن تمغا بر روی کاغذ، شکل مُهر را به صورت برجسته در می آوردند ( د. ترک ، همانجا). در حالت گرم ، تمغای فلزی را داغ می کردند و بر محل موردنظر، غالباً گوش یا کفل چهارپایان و گاه انسان ( رجوع کنید به د. تاجیکی ، ج 7، ص 244)، می فشردند تا نقش آن همیشه بر روی پوست بماند. احتمالاً در تمغای تَر از مرکّب یا جوهر استفاده می کردند.

تمغاها، بر حسب رنگ مرکّب و موضوع فرمانها، متفاوت بودند: آلتون تمغا یا «فرمان زرین نشان » (وصاف الحضره ، ص 406) یا مهر طلایی بیشتر برای فرمانهای راجع به امور مالی به کار می رفت (رشیدالدین فضل اللّه ، 1358، ص 253ـ 254، 259ـ 262، 293، 353؛
قلقشندی ، ج 4، ص 428؛
شمس منشی ، ج 2، ص 274؛
وصاف الحضره ، ص 390، 405). در عین حال ، گاه آن را به مثابه مهری به کار می بردند که بر فرمانهای راجع به اسب و چهارپایان بارکش زده می شد و شواهدی از آن از دورة غازان موجود است ( رجوع کنید به رشیدالدین فضل اللّه ، 1358، ص 274، 344ـ 345). ظاهراً افزون بر این آلتون تمغا، در دورة غازان آلتون تمغای کوچکتری برای مهر کردن براتهای خزانه و ولایات ، اسناد مالی (مانند «یافته » و «مفاضات ») و اسناد معاملات و آب و زمین ساخته شده بود. این تمغا را بر ظَهر اسناد یاد شده و بر روی نوشتة کوتاهی به خط مغولی می زدند (رشیدالدین فضل اللّه ، 1358، ص 293). آلْتمغا یا مهر سرخ را، که به تقلید از مهر چینیان ساخته شده بود، بر فرمانهای متنوع می زدند مانند سپردن حکومت ناحیه ای به کسی ، انتصابِ کسی به مقامی دیوانی ، عهدنامه ها و فتحنامه ها، برات ، و فرمانِ گرفتن خراج از زمین (جوینی ، ج 1، ص 114، 116، ج 2، ص 223، 248؛
رشیدالدین فضل اللّه ، 1358، ص 134؛
همو، 1364، ص 122؛
ابن بطوطه ، ج 1، ص 413؛
شمس منشی ، ج 2، ص 127؛
وصاف الحضره ، ص 645، 631؛
نیز رجوع کنید به شریک امین ، ذیل «آلتمغا»). به نوشتة ابوالعلا سودآور (ص 34)، آل تمغا مهری چینی بود که روی نامه های قوبیلای (حک :658ـ693)، ایلخانِخانْ بالیغ (پکن )، زده می شد. در سال 700، به خواجه سعدالدین که به صاحب دیوانیِ غازان انتصاب یافت ، آل تمغایی نیز اعطا شد (رشیدالدین فضل اللّه ، 1358، ص 134)؛
بنابراین ، می توان چنین انگاشت که آل تمغا به صاحب دیوان تعلق داشته است .

قراتمغا یا مهر سیاه ظاهراً کوچکتر و کم اهمیت تر از سایر تمغاها بوده است ( رجوع کنید به شیخ الحکمایی ، ص 4ـ 5). به نوشتة رشیدالدین فضل اللّه (1358، ص 292) چهار امیرِ دورة غازان ، هر یک قراتمغایی مخصوص به خود داشتند که آن را بر ظَهر برخی اسناد دیوانی می نهادند ( رجوع کنید به ادامة مقاله ).

گُوکْ تمغا یا مهر آبی (کبود)، نیز در دورة ایلخانان به کار می رفت که ظاهراً آن را در دورة آباقا (حک : 663ـ680) از چین آورده بودند (رشیدالدین فضل اللّه ، 1373، ج 1، ص 70).افزون بر اینها تمغاهای دیگری نیز وجود داشت : تمغای سواری ، که به امیران سرحد داده می شد تا بر نامه های ارسالی بنهند تا متولیان چاپارخانه ها مطمئن شوند که این نامه ها تقلبی نیستند؛
تمغای پیکی ، که دو پیک مأمور بودند تا رویدادهای مهم ولایت را بنویسند و با این تمغا مهر کنند و مبدأ و مقصد نامه را نیز ذکر کنند (رشیدالدین فضل اللّه ، 1358، ص 275)؛
و تمغای زرینی که بر حواشی متن آن تصویر کمان و چماق و شمشیری افزوده بودند و در فرمان فراخوان لشکریان از آن استفاده می کردند (ص 293).

گاه در مورد امور یا اشخاص گوناگون از تمغاهایی با جنسها و اندازه های مختلف استفاده می شد. مثلاً، از تمغای یشم کوچک برای مشایخ و قضات استفاده می کردند و تمغای یشم بزرگ را برای امور مهم حکومتی و تمغای بزرگ زرین را برای امور کم اهمیت تر به کار می بردند (همانجا).

تمغا شکلهای گوناگونی داشت . تمغای ارغون مربع بود (جوینی ، ج 1، مقدمة قزوینی ، ص یط ´، پانویس 3؛
رشیدالدین فضل اللّه ، 1358، ص 96)، تمغای الجایتو (حک : 703ـ716) نیز مربع (جوینی ، همانجا) و تمغای تیمور (حک : 771ـ807) سه دایرة کوچک بود که به صورت مثلث قرار می گرفتند ( د. ترک ، ج 5، ص 466). جلایریان ، به تقلید از ایلخانان ، تمغاهای مربع داشتند (قائم مقامی ،1348 ش الف ، ص 126ـ127؛
همو، 1348 ش ب ، ص 126ـ127؛
بیانی ، ص 221ـ229).

اَشکال و عبارات و جملات تمغاها هم متفاوت بود. مثلاً، سجعِ (عبارت حک شدة ) تمغای ارغون به خط چینی و مفهوم آن «مهر مُعینُ المُلک و مُصلِحُ المِلَّة » بود (قائم مقامی ، 1348 ش الف ، ص 124). در سازمان اسناد ملی ایران سندی با تاریخ 826 در بارة بقعة شیخ مرشد کازرونی وجود دارد که بر آن سه بار تمغای هشت ضلعی و دو بار تمغای مربع زده شده است . این تمغاها به خط کوفیِ کتیبه ای است ( رجوع کنید به افشار، ص 137ـ 141، 145، 147). تاریخ سند به دورة آق قوینلو (حک : 780ـ 908) و قراقوینلو (حک : 780ـ874) باز می گردد. برخی بر آن اند که قراقوینلوها تمغا نداشتند ( رجوع کنید به آبادی باویل ، ص 486)؛
با وجود این ، محل سند یاد شده در قلمرو حکومتی قراقوینلو بوده است . وانگهی در سکه های به جای مانده از دورة جهانشاه (حک : 841 ـ 866) دو تمغای شش ضلعی و مربع با خط عربی به دست آمده که بر روی یکی از آنها عبارت «عدل سلطان جهانشاه » ضرب شده است ( رجوع کنید به ربیعی ، ص 87 ـ 88).

عباراتِ تمغاهای خانهای مغول در آغاز به خط اویغوری بود (جوینی ، ج 1، ص 114؛
آذری ، ص 284ـ285؛
سودآور، ص 34، 36). در اسناد به جای مانده از دورة ارغون (حک : 683ـ690) و الجایتو نیز تمغاهایی با خط لِپْچا (اویغوری زاویه دار) دیده می شود ( رجوع کنید به پلیوت ، ص 40ـ42). بتدریج از اواخر دورة مغول خط تمغاها تغییر یافته است ، چنانکه سندی از 725/ 1325 به دست آمده که بر آن مهرِ آلتون تمغایی با خط عربی دیده می شود ( رجوع کنید به هرمان و دورفر، 1975 الف ، ص 317ـ 319؛
نیز رجوع کنید به همو، 1975 ب ، ص 55، 85). همچنین تمغاهایی آمیخته از خط پاگزپا (اویغوری زاویه دار) و عربی (شیخ الحکمایی ، ص 4ـ 5) و کوفی ( رجوع کنید به قائم مقامی ، 1348ش ب ، ص 130؛
قزوینی ، ص 25ـ26، 28) به دست آمده است .

تمغا را بر انواع یرلیغها (فرمانها) می زدند، از جمله بر فرمانِ سپردن حکومت ناحیه ای به کسی یا فرمان بعضی مشاغل (جوینی ، ج 2، ص 223) و نیز بر عهدنامه ها و فتحنامه ها و براتها (همان ، ج 1، ص 171؛
بناکتی ، ص 368)، سکه * ها (اشپولر، ص 294؛
هینتس ، ص 135 و تصویر روبروی ص 132) و چاو * (رشیدالدین فضل اللّه ، 1373 ش ، ج 2، ص 197).

برخی اسناد حاوی چند تمغا بود، چنانکه بر روی کهنترین سند سازمان اسناد ملی ایران (به تاریخ 726)، دو آل تمغا (احتمالاً به خط پاگزپا و عربی ) و یک قراتمغا به خط اویغوری دیده می شود. پشت سند نیز شش مهر کوچک اویغوری به شکلهای مربع ، بیضی و مستطیل در کنار هم زده شده است ( رجوع کنید به شیخ الحکمایی ، ص 5).

بنا بر بعضی شواهد، در اسناد دورة ممالیک مصر (حک : 648ـ922) نیز تمغاهای متعدد ساخته می شده است ( رجوع کنید به ادامة مقاله ). تمغا را معمولاً بر روی نوشته و محل اتصال دو برگه و نیز گاه پشت فرمان می زدند ( رجوع کنید به قائم مقامی ، 1350ش ، ص 237ـ 238، 267، 271، 349ـ352؛
رشیدالدین فضل اللّه ، 1358، ص 292؛
سودآور، ص 34؛
نیز رجوع کنید به بوسه ، ص 51 که تمغا را با طغرا خلط کرده است ). اما در مصر دورة ممالیک ، تمغا را فقط بر محل اتصال دو برگه می زدند ( رجوع کنید به ادامة مقاله ).

به مسئول نگهداری مهرهای سلطنتی ، آلجی / آلچی (رشیدالدین فضل اللّه ، 1358، ص 293)، بیتکچی (همان ، ص 292؛
نیز رجوع کنید به بِتِکْچی * ) یا تمغاچی می گفتند (قس ابن بطوطه ، همانجا: صاحب العلامه ). به نوشتة رجب زاده (ص 218)، «اولغ بیتکچی » همان رئیس دیوان تمغا بود که آلجیان و تمغاچیان زیر نظر او خدمت می کردند. تمغاچیان معمولاً باسواد و اهل علم بودند. ابن بطوطه (همانجا) نوشته است که تمغاچیِ دربار علاءالدین ترماشیرین ، حاکم ماوراءالنهر (حک : 722ـ734)، میان او و سلطانِ ترک زبان مترجم بود.

به گفتة رشیدالدین فضل اللّه (1358، ص 292)، پیش از دورة غازان کلید صندوق یا خزانة تمغاهای بزرگ در دست بیتکچیان بود اما در این دوره تمغاها در صندوق یا خزانة شاهی نگهداری می شدند و بیتکچیان به هنگام ضرورت اجازه داشتند فرمانها را تمغا بزنند. در عین حال هر کدام از چهار امیری که قراتمغایی مخصوص داشتند بعد از تمغای بیتکچی تمغای خود را بر پشت فرمان می زدند، سپس نوبت به «وزراء و اصحاب دیوان » می رسید تا «تمغای دیوان » را بر پشت فرمان بزنند

و بیتکچی موظف بود این موضوع را در دفتری ثبت کند. این همه احتیاط بدان سبب بود که تمغا فرمانها را لازم الاجرا می کرد (بناکتی ، ص 459؛
شمس منشی ، ج 2، ص 263).

مطالب یاد شده حاکی از آن است که متولی تمغا زدن در این دوره بتکچی بوده است نه تمغاچی . وانگهی از تمغاچی در همین دوره به عنوان مسئول مالیات گیری و وصول عوارض از مال التجاره یا گمرگچی سخن رفته است (رشیدالدین فضل اللّه ، 1358، ص 206، 246، 273؛
شمس منشی ، ج 1، جزء1، ص 535).

از دورة صفوی (ح 906ـ 1135) عنوان مهردار به جای بتکچی و آلچی معمول شد ( رجوع کنید به میرزاسمیعا، ص 25؛
نصیری ، ص 34، 49) و به جای تمغاچی نیز راهدار یا باجدار به کار رفت (برای شواهد متعدد در بارة تمغاچی رجوع کنید به دورفر، ج 2، ص 565 ـ566).

از دورة صفوی نشانی از تمغا در معنای مهر نمی یابیم و تنها شواهدی از کاربرد تمغا بر روی سکه های شاه اسماعیل اول (حک : ح 906ـ930) و شاه طهماسب اول (حک : 930ـ 984) وجود دارد. این تمغاها گاه تصویر و گاه نوشته بوده است (قائم مقامی ، 1349 ش ، ص 250، 252). همچنین تمغا در این دوره به معنای داغِ چهارپایان پادشاه بوده است (میرزاسمیعا، ص 32؛
نصیری ، ص 26، 38). به نوشتة نصیری (ص 26)، امیر آخورباشی موظف بود اسبها و چهارپایانی را که برای شاه پیشکش می آوردند، به شاه نشان دهد و سپس «به طمغای پادشاهی » برساند. به این ترتیب ، تمغا در آخرین کاربردها در ایران ، دو باره معنای اول یعنی داغِ چهارپایان را می یابد.

2) تمغا به معنای مالیات . چون مأموران دولتی (تمغاچیان ) پس از دریافت مالیات بر قبضهای مالیاتی و رسیدها مهر می زدند، بتدریج انواع مالیات و عوارض ، تمغا نامیده شد (شمس منشی ، ج 1، جزء1، ص 532؛
حافظ ابرو، ج 1، ص 70). برخی از این عوارض و مالیاتها عبارت بودند از: حق عبور (تمغای شوارع ؛
اسکندرمنشی ، ج 1،ص 123)، عوارض دروازه (لمتون ، ص 178)، مالیات بر سرمایه (همانجا؛
مینوی و مینورسکی ، ص 781، رسالة نصیرالدین طوسی ، ص 761)، عوارضِ پُست گمرکی (بیانی ، ص 166؛
در روسی به گمرک «تاموینی » می گویند که احتمالاً از تمغا گرفته شده است ، د. ترک ، ذیل "Damga" )، عوارضی که بازرگانان بیگانه می پرداختند تا بتوانند کالاهای خود را وارد شهرها کنند (شمس منشی ، ج 1، جزء1، ص 535) و مالیاتی که صاحبان حِرَف (سیف فرغانی ، ج 1، ص 173) و کسبة شهر و حتی صاحبان میخانه ها و حشیشخانه ها و نیز روسپیان (شمس منشی ، ج 2، ص 290؛
بیانی ، ص 188) به دولت می دادند. تمغا همچنین معادل جزیه و زکات و باج به کار می رفت (دورفر، همانجا؛
پطروشفسکی ، ج 2، ص 742ـ743؛
فلور، ص 149). یکی از منابع درآمد حاکمان ، وجوهی بود که به نام تمغا از مردم گرفته می شد (محمد معصوم ، ص 39؛
بیانی ، ص 194، 196).

درآمد حاصل از تمغا مصارفی داشت ، از جمله آن را به عنوان مستمری به سپاهیان (تیمور گورکان ، ص 396) یا مستحقان (تیمور گورکان ، ص 360؛
شمس منشی ، ج 1، جزء1، ص 299) می دادند.

بعضی از حاکمان به دلایلی ، از جمله اینکه تمغا غیرشرعی است ، دریافت آن را ممنوع کردند (عبدالرزاق سمرقندی ، ج 2، جزء 3، ص 1535)، چنانکه غازان خان در بعضی بلوکات تُستَر، مردم را از پرداخت تمغا معاف کرد (رشیدالدین فضل اللّه ، 1364، ص 121). شاه طهماسب اول (حک : 930ـ984) نیز در پی خوابی که دید رسم تمغا را بر انداخت (روملو، ج 12، ص 550؛
اسکندر منشی ، همانجا) و بابِرشاه (متوفی 937) تمغای کلیة سرزمینهای تحت حکومت خود را بخشید (عبدالرزاق سمرقندی ، همانجا).

از آنجا که این نوع مالیات گاه از راههای ناپسند و غیراخلاقی گرد می آمد، در ادبیات فارسی از آن به عنوان وجهی آلوده و ناپسند یاد شده است (برای نمونه رجوع کنید به سیف فرغانی ، همانجا؛
حافظ ، ج 1، غزل 342، بیت 8).

مقدار تمغا و میزان و مورد مصرف آن را در دفترهای مخصوص ثبت می کردند (مازندرانی ، ص 129؛
بیانی ، ص 188) و به کسی که این کار را برعهده داشت ، تمغانویس یا کاتب تمغا (جمع آن : کتّاب تمغاوات ) می گفتند (مجدهمگر، بخش 1، ص 389؛
شمس منشی ، ج 2، ص 165).

تمغا به معنای زمین حاصلخیزی که حاکمان به صورت اقطاع به نزدیکان خود می بخشیدند نیز به کار رفته است ( رجوع کنید به شمس منشی ، ج 2، ص 138، 264ـ265؛
نفیسی ، ذیل واژه ).

تمغا در سرزمینهایی که مغولان در آنجا حکومت خویش را پی نهادند، کاربرد یافت . در دستگاه دیوانسالاری ممالیک مصر از تمغا نیز برای برخی مکاتبات استفاده می شد. این تمغا از طلا و حاوی القاب سلطان بود. تمغا را در این اسناد بر روی محلِ اتصال برگه های دیوانی می زدند نه بر روی نوشته ها، به این ترتیب که تمغا را در پیوست اول (محل اتصال برگه ها) سمت راست و در پیوست دوم بر سمت چپ می نهادند و تا آخر سند به همین شیوه عمل می کردند (قلقشندی ، ج 7، ص 251ـ253؛
ابن ناظرالجیش ، ص 10ـ11؛
عمری ، ص 68).

در هند دورة گورکانیان (932ـ1274) نیز از تمغا در معنای مهر، نشان و داغ و مالیات و از تمغاچی به عنوان متولی مالیات گیری یاد شده است ( رجوع کنید به کنتوری ، ذیل «تمغه » و «تمغاچی »؛
فیروزالدین ؛
دهلوی ، ذیل واژه ؛
خواندمیر، ص 26؛
بابر، ص 503 ـ504).

در حکومت عثمانی بر پایة الدُستور (قانون نامة عثمانی ) که از 1255 تدوین یافته ، تمغا بارها به کار رفته است . از آن میان در مرتبة نخست ، کلیة اسناد اوراق بهادار به استثنای عریضه ها و گزارشها و تذکره ها، با تمغاهایی به نام طغرای همایونی ، مهر می شد. سپس عریضه ها و گزارشها و تذکره ها را با تمغای سرد مربوط به همان اسناد مهر می کردند و پس از آن تمغای وزارتخانه ها را بر این اسناد می نهادند ( الدستور ، ج 2، ص 85). مطالب یاد شده حاکی از آن است که در عثمانی گونه ای از تمغا وجود داشته که آن را طغرا می نامیدند. نیز در این دوره به تمغاخانه (بیت التمغا) یا خزانة تمغا اشاره شده که در آنجا از تمغاها نگهداری می شد و متولی آن را مأمور تمغا می نامیدند (همانجا). در فرهنگنامه های ترکی نیز از تمغا و تمغاچی به همین معنا سخن رفته است ( رجوع کنید به سامی ، ذیل «تمغا» و «تمغاجی »؛
باربیه دومنار ، ذیل واژه ).


منابع :
(1) محمد آبادی باویل ، «تمغا (طمغا)»، نشریة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی تبریز ، سال 24 (زمستان 1351)؛
(2) علاءالدین آذری ، «روابط مغولها با دربار واتیکان »، مجلة بررسیهای تاریخی ، سال 4، ش 4 (مهرـ آبان 1348)؛
(3) ابن بطوطه ، رحلة ابن بطوطة ، چاپ علی منتصرکتانی ، بیروت 1395/ 1975؛
(4) ابن ناظر الجیش ، کتاب تثقیف التعریف بالمصطلح الشریف ، چاپ رودلف وسلی ، قاهره 1987؛
(5) محمدمهدی بن محمدنصیر استرآبادی ، سنگلاخ : فرهنگ ترکی به فاسی از سدة دوازدهم هجری ، چاپ روشن خیاوی ، تهران 1374 ش ؛
(6) اسکندر منشی ؛
(7) برتولد اشپولر، تاریخ مغول در ایران ، ترجمة محمود میرآفتاب ، تهران 1365 ش ؛
(8) ایرج افشار، «سندی در بارة بقعة شیخ مرشد کازرونی »، آینده ، سال 5، ش 1ـ3 (بهار 1358)؛
(9) بابر، امپراتور هند، بابرنامه ، چاپ مانو ایزی نینک ، کیوتو 1995ـ1996؛
(10) داوودبن محمد بناکتی ، تاریخ بناکتی = روضة اولی الالباب فی معرفة التواریخ و الانساب ، چاپ جعفر شعار، تهران 1348 ش ؛
هریبرت بوسه ، پژوهشی در تشکیلات دیوان اسلامی : بر مبنای اسناد دوران آق قوینلو و قراقوینلو و

(11) صفوی ، ترجمة غلامرضا ورهرام ، تهران 1367 ش ؛
(12) لاله تیک چند بهار، بهار عجم : فرهنگ لغات ، ترکیبات ، کنایات و امثال فارسی ، چاپ کاظم دزفولیان ، تهران 1380 ش ؛
(13) شیرین بیانی ، تاریخ آل جلایر ، تهران 1345 ش ؛
(14) بیهقی ؛
(15) ایلیا پاولوویچ پطروشفسکی ، کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول ، ترجمة کریم کشاورز، تهران 1357 ش ؛
(16) تیمور گورکان ، تزوکات تیموری ، تحریر ابوطالب حسینی تربتی به فارسی ، آکسفورد 1773، چاپ افست تهران 1342 ش ؛
(17) جوینی ؛
(18) شمس الدین محمدحافظ ، دیوان ، چاپ پرویز ناتل خانلری ، تهران 1362 ش ؛
(19) عبداللّه بن لطف اللّه حافظ ابرو، زبدة التواریخ ، چاپ کمال حاج سید جوادی ، تهران 1372 ش ؛
(20) غیاث الدین بن همام الدین خواندمیر، قانون همایونی ( همایون نامه )، چاپ محمدهدایت حسین ، کلکته 1359/ 1940؛
(21) الدستور: ترجمة من اللغة الترکیة الی العربیة ، ترجمة نوفل افندی نعمة اللّه نوفل ، چاپ خلیل افندی خوری ، بیروت 1301؛
(22) دهخدا؛
(23) احمد دهلوی ، فرهنگ آصفیه ، لاهور 1986؛
(24) وائل ربیعی ، «داقوق : تاریخها، التنقیب و الصیانة فیها»، سومر ، ج 12، ش 1 و 2 (1956)؛
(25) هاشم رجب زاده ، آئین کشورداری در عهد وزارت رشیدالدین فضل اللّه همدانی ، تهران 1355 ش ؛
(26) رشیدالدین فضل اللّه ، جامع التواریخ ، چاپ محمد روشن و مصطفی موسوی ، تهران 1373 ش ؛
(27) همو، کتاب تاریخ مبارک غازانی : داستان غازان خان ، چاپ کارل یان ، لندن 1358/ 1940؛
(28) همو، کتاب مکاتبات رشیدی ، چاپ محمد شفیع ، لاهور 1364/ 1945؛
(29) روملو؛
(30) شمس الدین بن خالد سامی ، قاموس ترکی ، چاپ احمد جودت ، استانبول 1317؛
(31) ابوالعلا سودآور، «نخستین فرمان فارسی ایلخانان »، ترجمة محسن جعفری مذهب ، وقف : میراث جاویدان ، سال 8 ، ش 1 (بهار 1379)؛
(32) محمد سیف فرغانی ، دیوان ، چاپ ذبیح اللّه صفا، تهران 1341ـ1344 ش ؛
(33) شمیس شریک امین ، فرهنگ اصطلاحات دیوانی دوران مغول ، تهران 1357 ش ؛
(34) محمدبن هندوشاه شمس منشی ، دستورالکاتب فی تعیین المراتب ، چاپ عبدالکریم علی اوغلی علیزاده ، مسکو 1964ـ1976؛
(35) عمادالدین شیخ الحکمایی ، «یادداشتی بر کهن ترین سند سازمان اسناد ملی ایران : سند مورخ 726»، گنجینة اسناد ، سال 11، دفتر 4، ش 44 (زمستان 1380)؛
(36) عبدالرزاق سمرقندی ، مطلع سعدین و مجمع بحرین ، ج 2، چاپ محمد شفیع ، لاهور 1365ـ 1368؛
(37) احمدبن یحیی عمری ، التعریف بالمصطلح الشریف ، چاپ محمدحسین شمس الدین ، بیروت 1408/ 1988؛
(38) محمدبن جلال الدین غیاث الدین رامپوری ، غیاث اللغات ، چاپ منصور ثروت ، تهران 1375 ش ؛
(39) فیروزالدین ، فیروز اللغات اردو جامع ، لاهور: فیروز سنز، ( بی تا. ) ؛
(40) جهانگیر قائم مقامی ، «توقیع و طغرا و تطور آنها در تداول دیوانی »، مجلة بررسیهای تاریخی ، سال 5، ش 3 (مرداد ـ شهریور 1349)؛
(41) همو، مقدمه یی بر شناخت اسناد تاریخی ، تهران 1350 ش ؛
(42) همو، «مهرها، طغراها و توقیع های پادشاهان ایران از ایلخانیان تا پایان قاجاریه »، مجلة بررسیهای تاریخی ، سال 4، ش 2و3 (خرداد ـ شهریور 1348 الف )؛
(43) همو، یکصد و پنجاه سند تاریخی : از جلایریان تا پهلوی ، تهران 1348 ش ب ؛
(44) محمد قزوینی ، «فرمان سلطان احمد جلایر»، یادگار ، سال 1، ش 4 (آذر 1323)؛
(45) قلقشندی ؛
(46) تصدق حسین کنتوری ، لغات کشوری اردو ، کراچی 1989؛
آن کاترین سواین فورد لمتون ، مالک و

(47) زارع در ایران ، ترجمة منوچهر امیری ، تهران 1362 ش ، عبداللّه بن محمد مازندرانی ، رسالة فلکـیّه ، چاپ والتر هینتس ، ویسبادن 1331/1952؛
(48) مجدهمگر، دیوان ، چاپ احمد کرمی ، تهران 1375 ش ؛
(49) محمد معصوم ، خلاصة السیر: تاریخ روزگار شاه صفی صفوی ، تهران 1368 ش ؛
(50) میرزاسمیعا، تذکرة الملوک ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1368 ش ؛
(51) علی نقی نصیری ، القاب و مواجب دورة سلاطین صفویه ، چاپ یوسف رحیم لو، مشهد 1372 ش ؛
(52) علی اکبر نفیسی ، فرهنگ نفیسی ، تهران 1355 ش ؛
(53) عبداللّه بن فضل اللّه وصاف الحضره ، تاریخ وصّاف ، چاپ سنگی بمبئی 1269؛
(54) باریس یاکوولیویچ ولادیمیرتسوف ، نظام اجتماعی مغول ، ترجمة شیرین بیانی ، تهران 1365 ش ؛
(55) والتر هینتس ، تشکیل دولت ملی در ایران : حکومت آق قوینلو و ظهور دولت صفوی ، ترجمة کیکاوس جهانداری ، تهران 1346 ش ؛


(56) Charles Adrien Casimir Barbier de Meynard, Dictionnaire Turc-Franµais , Amsterdam 1971;
(57) Gerhard Doerfer, Tدrkische und mongolische Elemente im Neupersischen , Wiesbaden 1963-1975;
(58) Ensiklopediya ¦ yi Sa ¦ vetii Ta ¦ jik , Dushanbe 1978-1988;
(59) Willem Floor, A fiscal history of Iran in the Safavid and Qajar Periods: 1500-1925 ,New York 1998;
(60) Gottfried Herrmann and Gerhard Doerfer, "Ein persisch- mongolischer Erlass aus dem Jahr 725/1325", ZDMG , vol. 125, no. 2 (1975a);
(61) idem, "Ein persisch- mongolischer Erlass des G § ala ¦ yeriden S § eyh § Oveys", CAJ , XIX (1975b);
(62) M. Minovi and V. Minorsky, "Nas ¦ â ¤ r-D ¦ â n T ¤ u ¦ s ¦ â on finance" , BSOAS , X (1939-1942);
(63) P. Pelliot, "Lesdocuments mongols du musإe de T ¤ ehera ¦ n", Athar-e Iran , 1 (1936);
TA , s.vv. "Bayrak" , "Damga" , "Uygur edebiyati".

/ رقیه رسولی و گروه فرهنگ و تمدن اسلامی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3878
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست