responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3873

 

تِمْساح ، نام عربی عام (در جمع ، تَماسیح ؛ در فارسی کلاسیک ، نَهنگ ) برای گونه ها/ انواع خزندگان سوسمارْ مانند بزرگ ، عمدتاً آبزی ، و گوشتخوار از جنس کُرکُدیلوس (تیرة نهنگیان ، راستة نهنگسانان ، ردة خزندگان ) و، توسّعاً، برای انواعی از جنسهای دیگر از راستة مذکور ـ مثلاً اَلیگاتُر قارة امریکا و گَرْیال /گَوْیال هند ( > هندی گَهر ط یال ) ــ که در حاشیة رودها، دریاچه ها و تالابهای مناطق استوایی و گرمسیر جهان زندگی می کنند، بویژه تمساح رود نیل (در مصر)، کرُکُدیلوس نیلُتیکوس (لفظاً، «نهنگ نیلی »)، موضوع اصلی این مقاله .

واژة تمساح از ¤ m-s-h مصری باستان یا ¤ / (t)emsah ¤ imsah قبطی گرفته شده است ، که در زبان آشوری ـ بابلی نیز به صورت u § h ¦ timsa یافت می شود ( د. اسلام ، چاپ اول ؛ نیز رجوع کنید به همان ، چاپ دوم ، ذیل این واژه ).

پراکنش جغرافیایی . از سیزده گونه تمساحِ راستة نهنگسانانِ موجود در جهان ، یازده تا از جنس کُرکُدیلوس اند، از جمله : «نهنگ نیلی » مذکور، که در گذشته در مصر فراوان می بوده است ( رجوع کنید به ادامة مقاله )؛ ک . پالوستریس (لفظاً «نهنگ تالابی »)، که در سیلان / سری لانکا، شبه قارة هند (مثلاً در رود گَنگ ) و در







بلوچستان ایران زندگی می کند؛ و دو جنس دیگرِ موجود در شبه قاره هند و جنوب شرقی آسیا ( > واژة نامه بزرگ دانشنامه ای لاروس < ، مقالة "crocodile" ؛ برای تفصیل نهنگسانان دو منطقة اخیر رجوع کنید به بالفور ، مقالة "crocodile" ؛ در بارة پراکنش گونة کرکدیلوس در امریکا و دیگر نواحی جهان رجوع کنید به بریتانیکا ؛ آمریکانا ، مقاله های "Crocodilia", "crocodile" ).

ریخت شناسی و بوم شناسی . «نهنگ نیلی » یگانه تمساح مذکور و موصوف در آثار دانشمندان قدیم غربی (بویژه هرودت ، ارسطو و پلینیوس اکبر ) و مؤلفان دورة اسلامی است . لذا، برای ارزیابی نوشته های اینان ، نخست می بایست ویژگیهای عمدة این تمساح را از نظر علمی جانورشناسان و بوم شناسان جدید، ذکر کنیم (عمدتاً به نقل از > واژه نامة بزرگ دانشنامه ای لاروس < ؛ بریتانیکا ؛ آمریکانا ).

1) درازای تن . طبق بررسیهای موثّق ، درازای تمساحها از نُک پوزه تا نُکِ دُم فراتر از 23 فوت (تقریباً 8ر7 متر) نمی رود. بیشتر نمونه های بررسی شده به درازای 2 تا 4 متر و نمونه های 7ـ 8 متری استثنایی اند.

2) دَهَن . آروارة زیرین دهانِ بسیار فراخِ تمساح به استخوان یکپارچة گردن و تنه چسبیده است . لذا این جانور نمی تواند سَر خود را به اطراف بگرداند و، بر خلاف جانوران درنده و جوندة دیگر، آروارة زبَرینش می جُنبد. هریک از نهنگیان کمتر از 22 دندان در هر آرواره دارد. این دندانهای بالا و پایین ، وقتی

که جانور دهان خود را می بندد، در حفره هایی در آروارة

دیگر و جُفت و جور ، می شوند، مگر دو دندان چهارمِ درازترِ دو طرف آروارة زیرین که کاملاً در بیرون دهان می مانند و کاملاً مرئی اند (این ویژگی اخیر تمساح را از دیگر نهنگسانان متمایز می سازد). دندانهای سیخْمانند و تیز تمساح به کار جویدن طعمه نمی خورد؛ تمساح با آنها فقط طعمه می گیرد و می دَرَد تا سپس نجویده ببلعد.

3) معده ، گوارش و دفع . تمساح طعمه های نسبتاً کوچک را با همین دندانها خُرد می کند و سپس دُرسته می بلعد، ولی طعمه های بزرگتر را، پس از کشاندن و خفه کردن آنها در

آب ، در گودالی در زیر آب در کرانه رود یا مرداب می گذارد بمانند تا نرم و لِه شوند. سپس طعمة پوسیده را می دَرَد و تکه های

آن را می بلعد. تمساح این تکه های بزرگ و سخت را با فشار عضلات بسیار نیرومند شکم و معدة خود و به وسیلة قُلوه سنگهای کوچکی که از کرانه یا کف رودخانه برگرفته ، بلعیده و برای این منظور در معدة خود نگه داشته ، می شکند و می ساید (همچون عمل سنگهای آسیا). چون روده و مخرج تمساح از دفع فضولات بزرگ و خشن گوارشی (مانند استخوانها و پوستِ کُلُفت طعمه ها) بر نمی آید، جانور

این فضولات را از راه دهانِ خود استفراغ می کند. بجز طعمه های خاکزی زنده ، تمساح ماهی و حتی مُردار بازمانده در کرانه را می خورد.

4) بیرونِ تن . بجز پوست زیر شکم تمساح که نسبتاً نرم و نازک است ، بقیة تنش از زرهی متشکل از فَلسها (پولکها)ی شاخی ضخیم چهارگوش برجسته ، پوشیده است ، که تیر (پیکان )، و نیزه و شمشیر بر آن کارگر نمی شود. بدینسان تمساح در برابر جانوران دیگر در محیط زیست خود آسیب ناپذیر است و مقهور و طعمة هیچ جانوری نمی شود (مگر آدمیان که برای دفع شر آن یا به خاطر پوستش اکنون تفنگ به کار می برند و در قدیم ترفندهایی می زدند؛ رجوع کنید به گزارش هرودوت و پلینیوس در ادامة مقاله ).

5) دُم . دراز (تقریباً به قدر نیمِ درازی سراسر تن ) و

بسیار نیرومند است ، و همچون سلاحی دفاعی یا هجومی ـ شکاری و هم برای شنا کردنِ این جانور به کار می رود. در

مورد طعمه های بزرگ (مثلاً، آدمی ، آهو، شتر و گاو) که

برای آب برداشتن یا خوردن به لبة آب بیایند، تمساحِ شناورِ منتظرِ طعمه ، که در حالت شناوری فقط دو سوراخ بینی (واقع در نک پوزة درازش ) و چشمهایش (واقع بر بلندی جمجمه اش ) از آب بیرون است ، بسیار آهسته و محتاطانه به طعمه نزدیک شده با یکی دو ضربه شدید ناگهانی دُم خود به طعمه او را غافلگیر و مدهوش می کند و سپس او را فوراً با دهان و به زور چهار دست و پای کوتاه ولی بسیار نیرومندش ، به درون آب می کشد و خفه می کند. در مورد طعمه های نسبتاً کوچک ، تمساح با یکی دو حرکت تند ناگهانی دُم به آنها می پَرَد و آنها را به دندان می گیرد.

6) تولیدمثل . نهنگسانان ماده همه تخمگذارند. نهنگ نر و ماده برای جفتگیری ناچار به شنهای نرم یا گِل و لای کرانه می روند. برای تخمگذاری ، ماده به سائق غریزة خود، در جایی بالاتر از بالاترین سطح احتمالی رودخانه یا برکه ، گودالی به ژرفای تقریباً نیم متر می کَند و در حدود سی تخم ، به بزرگی

تخم مرغابی یا غاز در ته آن چاله می گذارد و آنها را با شن و یا خَس و خاشاک می پوشاند؛ به قولی آنها را به حال خود رها می کند و، به قولی دیگر، دورادور آنها را می پاید. پس از حدود پنجاه روز تخمها می شکنند. نوزادان به درازی حدود 25 سانتیمتر، با بانگِ خود مادر را از خروج خود از تخم می آگاهانند و به یاری او از چاله بیرون می آیند و به راهنمایی مادر یا

از روی غریزه راهیِ آب می شوند. بسیاری از تخمها و نوزادان طعمة پرندگان شکارگر، جانوران گوشتخوار (بویژه گونه ای راسو، «نِمْسِ مصری » ) و سوسماران بزرگ (بویژه ، وَرَل ؛ در فارسی ، بُزمَجّه ، که گونه ای از آن در کرانه های شنی نیل فراوان است ) می گردند.

7) همزیستی با «پرندة نهنگ ». چون نهنگ نمی تواند تکه های خُرد گوشت و پوست و استخوان طعمه را که به دندانهای تیز او فرو می رود یا در میان دندانها می چسبد و به تدریج می گَندَد و، به اصطلاح ، و کِرم می گذارد ، و نهنگ را رنج می دهد، بزداید، دهان خود را در آفتاب و بیشتر در خشکی فراخ می گشاید تا شاید گوشتها و کرمها در اثر گرمای شدید آفتاب بخشکند و بریزند. پرندگان کوچکِ نُکْتیزی ، به نام علمیِ پلوویانوس آیگیپتیوس ، به عربی طَیر التمساح ، به نامهای محلی مصریِ تُورِم و قَطْقاط ( مصری ) (گودمَن و دیگران ، ص 238؛ برای نامهای دیگر محلی رجوع کنید به ادامة مقاله ) و در انگلیسی مسمّی به crocodile bird (لفظاً، «پرندة نهنگ »)،

که در گذشته در کرانه ها و آبْخَستهای درة نیل می زیستند، بر اطراف آرواره های تمساح می پَرَند و می نشینند و به چابکی آن کِرمها و خُرده گوشتها را بر می چینند و می خورند. در نتیجة

این همزیستی ، به قول محمد بن محمود طوسی (ص 607ـ 608 ؛ رجوع کنید به ادامة مقاله )، «آن مرغ سیر می شود و نهنگ برمی آساید». این پرنده خدمت دیگری هم به نهنگ می کند: اگر در حین استراحت و خواب آلودگی و دهان گشادگی نهنگ در آفتاب ، دشمنی (مثلاً، شکارگری ) دارد نزدیک می شود، این پرنده با بانگهایی به و وَلی نعمتِ ، خود هشدار می دهد و نهنگ فوراً به مأمن آبی خود می گریزد.

8) گسترش . مدتهاست که تمساح در مسیر نیل در مصر دیگر یافت نمی شود ( د. جودائیکا ، مقالة "crocodile" )،

اما در اثر مهاجرت کمابیش به آبهای حدود جزیرة ماداگاسکارو جزایر کومور و سیشلز راه یافته است . یگانه نهنگِ دیگر از جنس کرکدیلوسِ موجود در قارة افریقا تمساح مُردابزی ، با نام علمیِ ک . کاتافراکتوس ، بومیِ افریقای مرکزی است .

پیشینة شناخت و وصف . قدیمترین وصف مستقل تمساح نیل ، مبتنی بر مشاهدات عینی در محل ، را در > تواریخِ < هرودوت (سدة پنجم ق م ؛ ص 156ـ157) می یابیم ، که در جوانی به مصر و افریقا هم سفر کرده بود. نوشتة او، علاوه بر اشتمال بر بسیاری از مطالب علمی جدید در بارة تمساح نیل ، حاوی اطلاعات ریخت شناسی و زیست شناسی صحیح دیگری و، بویژه ، مطالبی در بارة تقدس این جانور در مصر باستان و در بارة شیوة شکار آن است (توضیحات ما در درون کروشه ( ... ) خواهد آمد). بعض مطالب بی سابقة او چنین است : نهنگِ نیل در ماههای زمستان چیزی نمی خورد ( زیرا طاقتِ سرما ندارد و ترجیح می دهد در حفره ای در زیر آب در کرانة رودخانه خزیده خود را از سرما محفوظ بدارد ) . تفاوت ابعاد نوزاد نهنگ و جانور بالغ در هیچ جانور دیگری دیده نمی شود. یگانه جانوری ( یعنی ، چهارپایی ، سوسماری ) است که زبان ندارد ( قس ناتوانی او از و خلال کردن ، ) . چشمهایش در زیر آب ( خوب ) نمی بیند، اما در بیرون آب ، تیزبین است . چون وقت بسیاری در آب ( و گِل و لای ) می گذراند، زالوهای بسیار به درون دهان او می چسبند و پرنده ای که یگانه ( جانوری ) است که با نهنگ اُلفت دارد، به درون دهانِ گشادة او می جهد و زالوها را می بلعد ( کذا؛ ظاهراً منظور کرمهای مذکوردر پیش است ، و الاّ نمی توان پذیرفت که پرندة کوچکی بتواند حتی یک زالو را ببلعد! ) . چون نهنگ از این خدمت آن پرنده لذت می بَرَد، هرگز به او آسیب نمی رساند. بعض مصریان ، بویژه اهالی ثِبِس / طیبَه / طیوه / ثیبَه و دریاچة میریس ، نهنگ را جانوری مقدس می دانند و به او ادای احترام می کنند. در این نواحی ، نهنگ خاصی را رام می کنند، حلقه های شیشه ای یا زرین در گوشهای او ( ! ) و النگوهایی بر دو پای پیشین او می بندند، خوراک مخصوص و هدایای دیگری به او می دهند. نهنگها در زمان زندگی ، مُعزَّزند و پس از مرگشان ، پرستندگانشان آنها را ( مانند فرعونها ) تحنیط و مومیایی می کنند







و در گورستانهای مقدّسی به خاک می سپرند. ( « صدها کالبد مُحنَّط / مومیایی شده تمساح در مصر در گورستانی مخصوص آنها یافت شده است . چون مصریان باستان تمساح را مقدس و محفوظ و مصون می داشتند، این جانور در آبهای آن کشور به فراوانی تولیدمثل می کرد»؛ د. جودائیکا ، همانجا. ) اما در حوالی الفانتین ، مردم نهنگها را هیچ مقدس نمی دانند،

بلکه ( گوشت ) آنها را می خورند. اینان چند شیوه برای شکار نهنگ دارند، که جالبترینِ آنها چنین است : ( نهنگ گیران )

قلابِ ( بزرگ متصل به طناب درازی ) را در یک شقّه گوشت خوک تعبیه کرده این طعمه را در نهر شناور می سازند. هم زمان ، ( برای جلب و تطمیع نهنگ ) خوک زنده ای را در کنار نهر می زنند. نهنگ که جیغ و فغان خوک را شنید، به سوی او می شتابد، به طعمه برمی خورد، آن را قورت می دهد. ] قلاب

تیز به گلو یا معدة نهنگ گیر می کند. [ آنگاه شکارگران ( با طناب ) نهنگ را از آب به خشکی می کشانند و نخستین کاری که می کنند این است که گِل به چشمهای او می پاشند ] تا اطراف

و کسی را نبیند [ زیرا بدون این احتیاط کاری ، نهنگ گزندِ بسیار ( به شکارگران ) خواهد رساند. سپس کشتن نهنگ نسبتاً به آسانی انجام می گیرد».

دانشمند رومی ، پلینیوس اکبر (23ـ79) در > تاریخ طبیعیِ < خود، که مجموعه ای از واقعیات ، افسانه ها و خرافات است ، به نقل از هرودوت ، کتاب الحَیَوان ارسطو و مؤلفان یا راویان دیگری ، اطلاعاتی در بارة تمساح نیل گرد آورده ( رجوع کنید به ترجمة فرانسوی ، ج 1، کتاب هشتم ، ص 333؛ ترجمة انگلیسی ، ج 3، کتاب هشتم ، بخشهای 37ـ 38، ص 64ـ69) که بعض آنها را که تازگی دارد در اینجا به اختصار ذکر می کنیم : درازایش معمولاً بیش از 18 اَرَش ( تقریباً 9 متر ) است . نهنگ ماده تخمهایی به درشتی تخم غاز، به سائق نوعی «عِرافَت » (پیشگویی یا پیش بینیِ وحیْمانند)، همیشه در جایی فراتر از بالاترین حدّی که طغیان آب نیل در آن سال به آن خواهد رسید، می گذارد و ( مانند مرغ کُرچ ) بر آنها و می خوابد ، ( نادرست ) . بعضی می گویند که نهنگ عُمری دراز دارد و تا زنده است بزرگتر و بزرگتر می شود ( نامعقول و نادرست ) . از دشمنان نهنگ یکی نَمس ( راسوی مذکور ) است که وقتی نهنگ با شکمی سیر و با دهانی کاملاً گشوده در آفتاب و چُرت می زند ، و از و تخلیل ، (خلال کردن ) پرندة مزبور لذت می بَرَد، نمسِ کمین کرده و منتظرِ فرصت ناگهان همچون تیری به درون حلق او می جهد و گلو یا شکمش را می جَوَد. دشمن دیگر نهنگ ، دُلفین ( پستاندار آبزی معروف ) است . نهنگ ورود و و تجاوز ، دلفینها برای گرفتن و خوردن ماهی به دلتای نیل ، که آن را مِلکِ طِلق خود می داند، برنمی تابد و دلفینها را می راند. دلفین که از مواجهه و مبارزه با نهنگ ناتوان است ، حیله ای به کار می برد: به زیر شکم رفته با «باله »/ «خار»ی که بر پشت دارد ( نادرست ) پوست ( نسبتاً نرم و نازک ) نهنگ را می دَرَد ( و بدینسان او را هلاک می کند ) . ] تکْبالة پشتی دلفین چنان نیرومند و تیز نیست که شکم نهنگ را بدَرَد؛ شاید منظور، پوزة دراز و منقارْمانندِ نیرومند دلفین معمولی ( دِلفینوس دِلفیس ) است ، دارای 160ـ200 دندان تیز، که جانور برای شکار ماهیها و سخت پوستان ــ یعنی خوراک معمولی خود ــ به کار می برد و محتملاً می تواند پوست شکم نهنگ را با آن سوراخ یا پاره کند؛ (برای وصف و تصویر این گونة دلفین رجوع کنید به اعتماد، ج 2، ص 286ـ289؛ نیز رجوع کنید به بریتانیکا ،

مقالة "dolphin" ). پلینیوس (همانجا) شیوة دیگر شکار و کشتن نهنگ را وصف کرده است : در آبخَستِ تنتیرا در نیل ( اکنون ، دِنْدِرَة ) قبیله ای از آدمیان کوتوله ساکنند که «حضور ذهن » ( زرنگی ؛ فطانت ) شگفتی لا اقل در جنگ با نهنگها دارند:

جرأت کرده به آب می زنند، سوار دوش نهنگها می شوند و

چون نهنگ برای گزیدن آنها سر خود را بالا کرده دهان می گشاید، کوتوله ها چماقی را در بُن آرواره های نهنگ می گذارند و با دست دو سر چماق را محکم می گیرند. با چنین لگامی نهنگ را به خشکی سوق می دهند. در کرانه ، با جاروجنجالِ خود نهنگ را ترسانده وا می دارند که جسد/ اجساد کسی / کسانی را که تازه بلعیده است و بالابیاورد ، (استفراغ کند)

تا مرده / مردگان را در گور بگذارند. ( سپس نهنگ را می کُشند. ) لذا تنتیرا یگانه آبخستی است که نهنگها از ترس به آن نزدیک نمی شوند.

در تألیفات دورة اسلامی . اکنون می توان به بررسی و ارزیابی نوشته های مؤلفان دورة اسلامی در بارة تمساح پرداخت . نخستین و نامدارترین آنها تألیف مشروحِ گرانقدر اما بسیار مشوّش و ناسامانمند جاحظ بَصْری (ح 160ـ255)، کتاب الحَیَوان ، است که مأخذ عمدة اطلاعات جانورشناختی نویسندگان سپسین بوده است ( رجوع کنید به ادامة مقاله ). معتبرترین مستند جاحظ در این تألیف ، ترجمة نوشته های جانورشناختیِ «صاحب المنطق » (به قول او؛ یعنی ارسطو) است ( رجوع کنید به ارسطو، 1971، مقدمة بروخمان و دروسارت لولُفس ، ص 9؛ برای ملاحظة کثرتِ منقولات جاحظ از ارسطو، مثلاً رجوع کنید به ج 4، ص 227ـ 228)؛ اما بیشترِ مطالب او از راویانی است ناشناخته یا نامذکور (مثلاً، «الاعرابی »، «أصحابنا») که ظاهراً هیچیک مشاهدات عینی نداشته اند و، لذا، روایاتشان در خور اعتماد نیست . به هر حال ، چیزهای تازه یا تفسیرهای راویان او را به اختصار در اینجا ذکر می کنیم : پیروزی و «دلیری و

بیباکی عقاب در هوا، نهنگ در آب ، شیر در بیشه است »،

یعنی نهنگ «در خشکی بسیار ذلیل است » (ج 2، ص 160). «نهنگ و شیر هیچ گوشتی را بیش از گوشت سگ دوست ندارند» (از قول یک اَعرابی ، همانجا). «به گمان بعضی ،

اندرون شکم نهنگ به شکل کیسه است ( یعنی ) دهانه دارد اما مخرجش بسته است . لذا، چون دُبُر ندارد، فضولات گوارش («نَجْو، رَجیع ») خود را از دهن دفع می کند» (خود جاحظ هم این گمان را نادرست و بی پایه دانسته است ؛ ج 3، ص 155، 157). نهنگ نر و ماده در خشکی «سِفاد» می کنند. پس از تخمگذاری ، ماده برای «حَضْنِ» تخمها ( و خوابیدن ، بر تخمها مانند پرندگان ) به خشکی می رود (به نقل از یک راوی ؛ ج 7، ص 140ـ141؛ نکته اخیر نادرست است ). از قول «دوستان » خود در بارة اسب آبی («فَرَس / خیل النهر»، «الفَرَس المائی ») روایت می کند (ج 7، ص 129ـ130) که در نیل اسبهایی هستند که در آب بر نهنگها چیره می شوند، آنها را می کُشند و می خورند ( نیز رجوع کنید به طوسی در ادامة مقاله ؛ روایتِ کاملاً مجعول ؛ البته اسب آبی در نیل و کرانه های آن فراوان است اما این جانور گوشتخوار نیست و زورش هم به تمساح نمی رسد ) . در بارة استفادة نهنگ از دُم خود برای گرفتن و به درونِ آب کشیدن جانوران بزرگ ، روایت جاحظ نادرست است : «... جانورِ ( واقع بر کنارة آب )

را دُمْپیچ کرده به درون آب می کَشاند» (ج 2، ص 160)؛

«نهنگ در آب سُلطة بزرگی ندارد مگر بر جانوری که با دم

خود از شَریعة (آبشخور یا حوالی آن ) ( گرفته به درون آب )

حمل کند» (ج 7، ص 250). در بارة پرندة مذکور (به نقل از ارسطو؛ ج 4، ص 228) چنین می افزاید (ج 6، ص 344) که می گویند پرنده ای است «ملیح » و «اَرقَط » (خال خال ، دارای پر

و بال خالدار).

ظاهراً قدیمترین وصف نهنگ به فارسی در منابع ما از آنِ شهمردان بن أبی الخیر در نزهت نامة علائی است (تألیف آن محتملاً در ح 490ـ495). گرچه بعض مطالب جاحظ در بارة تمساح (مثلاً معدة به شکل انبان و بی مخرج ) در این تألیف دیده می شود، اما آشکارا مأخذ عمدة اوصاف او کتاب (یا کتابهای ) مهم دیگری بوده است . به هر تقدیر، بسیاری از اطلاعات نویسندگان سپسین را در بارة نهنگ (مثلاً رجوع کنید به طوسی و قزوینی در ادامة مقاله ) در نزهت نامه (ص 165ـ 168) می یابیم . اینک خلاصه ای از نکات بی سابقه و یا تفسیرهای جدید او در بارة نهنگ ، که البته همة آنها درست و خردپذیر نیست : «پای بسیار دارد و ( لذا ) نیک رَوَد و سبُک دَوَد» ( کاملاً نادرست ؛
ظاهراً بعض اوصاف نهنگ را با اوصاف جانور(ان ) دیگری خلط کرده است ) . «دهانی فراخ ... و زبانی دراز و قوی دارد» ( در بارة این مطلب کاملاً نادرست در بارة زبان نهنگ رجوع کنید به ادامة مقاله ) . «جُز در رود نیل و دریای هند ( ظاهراً اشتباه با رودهای هند ) نباشد» ( این نخستین اشاره در منابع ما به وجود تمساح در جایی جز رود نیل است ) . «مانند مرغابی خایه نَهَد» ( یعنی تخمهای او به بزرگی تخم مرغابی است ) و گویند از خایة او بوی مُشک آید لکن زُهومَتی ( = بوی نامطبوع گوشتِ چرب ) دارد» ( ! ) . «مانند موش بچه زاید ( یعنی نوزاد تازه از تخم در آمدة او به اندازة موش است ) ؛
آنگاه بزرگ شوند و به درازا دَه اَرَش گردند و چندان که سالش بیشتر ( شود ) در درازی همی فزاید» ( نکتة اخیر نادرست است ) . «اگر او را از آب نیل به آبی دیگر بَرَند... بمیرد» ( متناقض با نکتة بالا که نهنگ در «دریای هند» هم می زید ) . در بارة سفاد نهنگ اغراقی بی سابقه کرده است . در بارة پرندة مزبور و خدمتش به نهنگ : «مُرغکان خُردِ لطیف با نقطه های بسیار ( رجوع کنید به پروبال مفروضاً خالدار این پرنده در بالا ) بیایند و دندانهای او ( را از آنچه در بُن آنها می ماند ) پاک کنند. نهنگ چون دانست که چیزی نمانْد، دهان بر هم نهد و آن مرغکان را بخورَد. ( لذا مَردم ) «چون مکافات نیکی بدی یابند، مَثَل زنند ( که ) و مکافات التمساح ، ( در نسخة دیگر: و کفاک مکافاةَ التمساح ، »؛
شکل درست ترِ مَثَل در دَمیری ، ج 1، ص 232: کافَأَهُ مُکافَأةَ التمساح »، یعنی «پاداش نیکی او را همچون نهنگ پاداش داد» ) . در بارة نحوة گرفتن طعمه : «چون بر کنارِ آب کسی ( یا جانور بزرگی ) ... بیند، ( او را ) به دنبال بزند و در میان آب آرَد، بر عکس ماهی کوسه ». «سگ آبی ] ظاهراً «سگ آبی »/ «کلَب الماء» به

معنای معروف کنونی نیست ، که خوراکش پوست بعض درختان است و خودش ابداً در گرمسیر یافت نمی شود؛
محتملاً آن را با راسوی مذکور خلط کرده اند [ و سوسمار ( ! ) دشمن اویند» و آنگاه که «نهنگ دهان باز کرده دارد، سگ آبی خویشتن به گِل بگرداند ] یعنی برای گول زدن نهنگ خود را به گِل

می آلاید تا شناخته نشود [ و در شکمش شود و او را بکُشد؛
( لذا ) هر که پیه سوسمار یا سگ آبی بر خویشتن بمالد از ( گزند ) نهنگ ایمن باشد». (برای «خواص » نهنگ به روایت شهمردان رجوع کنید به ادامة مقاله ).

قدیمترین و عجایب نگار ، فارسی نویسِ کم شناخته شده ، محمد بن محمود طوسی (سدة ششم ؛
ص 607ـ 608) و پس از او، و عجایب نگار ، عربی نویس معروف ، زکریای قزوینی (ح 600ـ682؛
ص 98ـ99) این مطالب و یا تفسیرهای و جدید ، ی را در بارة نهنگ ذکر کرده اند: درازای سر او به درازی ( بقیّة ) تن اوست (طوسی ؛
قزوینی : سرَش دو اَرَش و غایت درازایِ ( سراسر تنش ) هشت ارش است ( هر دو نادرست ) . به نوشتة طوسی ، روی هم شصت دندان دارد اما به روایت قزوینی ، شصت دندان تیز در بالا و چهل دندان تیز در پایین دارد و میان هر دو دندان مزبور، دندان کوچک چهارگوشی هست که ، وقتی دهان بسته می شود، این دندانها کاملاً بر هم منطبق ( و چِفْت ، ) می گردند. نوزادِ تازه از تخم در آمدة او «مانند موش ( به قدر موش ) بوَد و آنگه بزرگ می شود تا یازده ارش ... و به مرور ایام بزرگتر می شود» ( رجوع کنید به نکتة مربوطة پلینیوس و شهمردان ) . بر خلاف تکذیب جاحظ ، هر دو نوشته اند که نهنگ «هر چه بخورد قی می کند زیرا مسدود الدّبُر است » (طوسی ) و «زِبْل ( سرگین ) از دهانش بر می آید زیرا منفذ ( = مخرج ) ندارد» (قزوینی ). در بارة پرندة مزبور، وقتی که «نهنگ احساس کرد که آن پرنده خللهای دندانهای او پاک کرده است ، دهنش را می بندد تا آن پرنده را بخورد اما خدا بر سر آن پرنده استخوانی تیزتر از سوزن آفریده که پرنده با آن به کام دهن نهنگ می زند، نهنگ دهن می گشاید و آن پرنده می گریزد» ( خیالپردازی قزوینی ؛
مخالف با روایت شهمردان و مَثَل عربی مذکور ) . در بارة ساختار استخوانی نهنگ : «سرش تا دنبال یک استخوان است ( یعنی مانند کَشَف ، لاکی یکپارچه دارد؛
البته نادرست ) وَگَر بر قفا افتد... بَر نتواند گردیدن » (طوسی )؛
«پشت او مُهره ندارد بلکه یک قطعة واحد است ؛
( لذا ) نمی تواند بخَمَد و بر خود بپیچد» (قزوینی )؛
لذا برای سفاد و در خشکی ، ماده به زور و کمک نر بر پشت می افتد و سپس بدانسان به وضع عادی بر می گردد (طوسی ). ماده شصت تخم می گذارد به بزرگیِ تخم مرغابی ، و تخم او «بوی مُشک ( می ) دهد» (طوسی ؛
نیز در قزوینی ؛
هر دو مأخوذ از شهمردان یا مأخذ او). در بارة استفادة نهنگ از دُمِ خود برای گرفتن طعمه : «صید را به دنبال گیرد. دنبال گِرد شیر در آورد و پشتش بشکند» (طوسی ؛
تعبیر نادرست ). از دیگر دشمنان نهنگ : قزوینی ، بجز راسو (ص 252ـ253؛
«اِبن عِرْس »)، دشمن یا هِماورد دیگری هم برای نهنگ ذکر کرده است ، یعنی «جاموس » (گاومیش ؛
ص 248)، که «با بزرگی تن خود» تمساح را می کُشد و، لذا، «گاومیشهایی را در اطراف نیل رها می کنند که آزادانه بگردند و بچرند».

در بارة زبان نهنگ ، قزوینی هم می گوید که «زبانش دراز است ». این درست مخالف وصف و توجیه ارسطو (384ـ 322 ق م ؛
1978، ص 218) است : «زبان در جانورانی که تخم می گذارند، بجز تمساح ، یافت می شود؛
( بعضی ) گمان می کنند که تمساح زبان ندارد و فقط مکان زبان ( = کف آروارة پایین ؟ ) را دارد» ( ترجمة عربی ابن بطریق در اینجا و بسیاری از مواضع دیگر واضح نیست ) . در جای دیگر (همان ، ص 114ـ115) متناقضاً می گوید عدم حرکت آروارة پایین نهنگ با کوتاهی و کوچکی زبان او موافق است ... ( در جانوران ) زبان چسبیده به این آرواره است و چون نهنگ آروارة زبرین خود را حرکت می دهد، زبان او به ناحیة زبرین نمی رسد/ نمی چسبد. ارسطو توجیه دیگری هم دارد: گرچه نهنگ در خشکی هم می زید، «اما معاش و تدبیر زندگی او مانند ماهیان است ( که زبان ندارند ) ؛
لذا زبان تمساح و غیرمُفصّل ، است ». ظاهراً در اشاره به این استدلال ارسطوست که پلینیوس (همانجا) چنین تعبیر کرده که نهنگ «یگانه جانور ( چهارپایِ ) زمینی است که کاربرد زبان ندارد»

( در ترجمة انگلیسی : «... که زبان ندارد»؛
در متن اصلی لاتینی : )"... linguas usu caret" .

در بارة چگونگی غلبة موهوم اسب آبی بر نهنگ (مذکور در بالا)، طوسی چنین توضیح می دهد: «نهنگ را بر ( دشمن خود ) اسپِ آبی قدرت نیست . هیبت وی ( = اسب آبی ؛
شاید یعنی ظاهر بزرگ و منظرمهیب اسب آبی ) بر او ( = نهنگ ) کار کند ( در خشکی ) تا ( نهنگ ) سست شود».

قزوینی دیگری ، حمد اللّه مستوفی ، نیز در بخش جانوران نُزهة القلوب (تألیف در 740؛
ص 74ـ75، «تمساح ») چند نکته یا تفسیر جدید هم در بارة تمساح روایت کرده است : «نهنگ را ترکان اوت ( t ¦ o ) و مغولان پیلْقَسون ( n ¦ lqasu ¦  p ) خوانند ( ؟ ) ؛
... پیوسته کِرم در دهانش افتاده بُود... و مرغانی که .... عَصافیر التمساح ( لفظاً، «گنجشکهای نهنگ » ) خوانند کِرم از دهانش بیرون بَرند؛
... در رود نیل بسیار بوَد اما در شهر ( = کشور ) مصر و حوالیش تا یک فرسنگ به افسون ، ایذاء آن را بسته اند و او را قدرت ایذاء در آن قدر زمین نیست » ( شاید اشارة دورادور نادرستی به تقدس مذکور تمساح در مصر باستان ) ؛
... بر آدمی و بعض حَیَوان پیروز شود، الا جاموس ( که ) آن را به زخم سُرو ( شاخ ) بکُشد؛
... در تاریخ مغرب ( ؟ ) آمده که او را دُبُر نیست ...» ( ظاهراً این تاریخ مغرب منشأ فرضیة باطلِ فقدان «دبر» در نهنگ بوده است ) .

زکریای قزوینی (ص 98) هم به وجود تمساح در ناحیه ای بجز نیل اشاره کرده است : «فقط در نیل و رود سِنْد ( در هند ) یافت می شود.» در ارتباط با وجود تمساح در هند، منبع فارسی سپسین ما جامع الاشیاء تألیف «باقر حسین معروف به نور محمد خراسانی » در روزگارِ حکومت «محمدعلی خان (بهادر) عظیمْجاه » (1820ـ1825)، والیِ کَرناتک ( ek ¤ t ¦ a ¤ Karn ؛
نام قدیم منطقه ای در جنوب هند) است ، که ، افزون بر تکرار بعض مطالب مذکورِ پیشینیان ، اطلاعاتی در بارة تمساحهای هند می دهد (ص 295ـ296): «به فارسی نهنگ و به هندی مَگَر ( magar ) و مگر مجه ( h § c § magar-mac ) ، درانهارِ کِبار و خَنادق پُرآب و غدیرها و در مُلک کرناتک جابجا موجود، و در گَنگا ( رود گَنگ ) و غیره ... ( هم ) بِهَم می رسد. طولش تا ده ذراع و ( بیشتر ) و عرض آن تا دو ذراع و ( بیشتر ) دیده شده است ... در خشکی با دست و پا به مردم و حیوانات دیگر سنگ می اندازد» ( کاری که ، به سبب ساختمان و شکل چهار دست و پای نسبتاً کوتاه و کوچک تمساح ، ابداً از او بر نمی آید ) .

مسئلة تمساح و سْقَنْقور و وَرَل . سقنقور (یا اِسْقَنْقور ؛


مُعرَّبِ skingkos یونانی ) نامی عام برای بیش از 600 نوع سوسمار از تیرة سقنقوریان (از ردة خزندگان ) که در مناطقِ (نیمه ) استوایی و بیشتر در نواحی نیمه بایر و شِنی می زیند، بویژه (در ارتباط با مقالة حاضر) انواع نسبتاً کوچکی (به درازی تقریباً هفت سانتیمتر) از جنس سکینکوس که در افریقا، آسیا و مناطق دیگری یافت می شوند. این سقنقورها خاکزی یا شنزارزی اند (گرچه بعض گونه ها که در امتداد آبراهه ها می زیند اَحیاناً وارد آب هم می شوند). منظور از «سقنقور» به معنای اخص که بعض مؤلفان قدیم غربی (مثلاً پلینیوس و دیوسکوریدس ( سدة اول ) ) و بسیاری از مؤلفان دورة اسلامی کمابیش وصف و خواصی طبی (بویژه به عنوان مبهّی قوی ) برای آن ذکر کرده اند، گونة س . اُفیکینالیس است که در ریگزارهای کرانة نیل فراوان است .

بی گمان به سبب تشابهی کمابیش میان تمساح و سقنقور و اشتراک زیستگاه زمینی و جایگاه تخمگذاری آنها، بعض مؤلفان دورة اسلامی چنین پنداشته اند که سقنقور بچة تمساح است . در مآخذ ما قدیمترین ذکر این «پدر ـ فرزندیِ» موهوم «تمساح ـ سقنقور» در الصّیدنة ابوریحان بیرونی (362ـ440) از قول «ابونصر خطیبی ( ؟ ) و مُخبران دیگر» است (ص 49)، که «تمساح در نیل و بر شطهای نیل ( ! ) تخم می گذارد و با سینه بر تخمها می خوابد ( مانند پرندگان بر تخمهای خود ) ، و آنچه از نوزادان بر اثر او ( به شط ) می رود تمساح و آنچه در خشکی می ماند، اسقنقور ( می شود ) » (نیز رجوع کنید به صورت نادرست تر این پندار در ترجمه و تحریر فارسی الصیدنة ( نیمة اول سدة هشتم ) ، ج 1، ص 58 ـ59 : «تمساح حیوانی است که آنچه بر خشکی قرار کند عرب او را وَرَل و چون در آب بوَد و بزرگ شود او را تمساح گویند، و در کتب لغت آمده که ورل حیوانی است که چون سوسمار و دُم او از دُم سوسمار درازتر باشد.»). ابوریحان بیرونی در جای دیگری (ص 152) از قول «ابن زکریّا» ( کذا؛
ظاهراً کسی غیر از محمد بن زکریای رازی است ) می نویسد که «تمساح ...، در مصر ملقب به و ابوقشرة ، ، همان وَرَل ( سابق الذکر ) است جز این که در آب بسیار بزرگ شده به درازی شصت اَرَش می رسد» ( روایتی سخیف است ) . از لحاظ تاریخی ، اشارة سپسین در مآخذ ما به این رابطه از آن شهمردان (سدة پنجم ؛
ص 183ـ184) است : «سقنقور... از اصل نهنگ ... و مانند نهنگ است ؛
و گویند چون ( نهنگ ) از خایه برآید، هرچه روی به آب نهد نهنگ شود و هر چه سوی ریگ رَوَد سقنقور است .» حتی بعضی سقنقور را، نه گونه ای سوسمار، بلکه «ماهی »ای ریگزی دانسته اند (از اینجاست نام مهجور «ریگْماهی » برای سقنقور)؛
مثلاً، طوسی (ص 607) می نویسد: «سقنقور ماهی ای است مانند نهنگ . ( چون ) از خایه برآید، ( اگر ) به آب رود نهنگ شود وَگَر در ریگ شود سقنقور گردد.» (جاحظ و زکریای قزوینی این افسانه را نیاورده اند). این افسانه را در بعض تألیفات و غیرعلمی ، سپسین هم می یابیم ؛
از جمله ، و عجایب نگار ، دیگری ، شمس الدین محمد دمشقی (متوفی 727)، که ،

به روایت از دیگری ، با تکرار افسانة مزبور، ضمناً نوشته است که «در قسمت عُلیای نیل سقنقور نیز هست ، جانوری خاکی ـ آبی ( یعنی دوزیستی ) که و وَرَل البحر ، نامیده می شود و از نسل تمساح است » (اما می افزاید که «دیگری گفته که سقنقور و وَحْدَهُ ، ( به ذات خود، به تنهایی ، به خودی خود ) جانوری ( دیگرگونه ) است » (ص 122؛
ترجمة فارسی ، ص 145). مهرن ، مترجم نُخبة الدَّهرِ دمشقی به فرانسوی ، در بارة «سقنقور» مذکور در این کتاب چنین توضیح داده است (ص 110، پانویس ): «جانور مذکور در اینجا واقعاً نه سقنقور معمولی طبیعیدانان بلکه وَرَل ( varan ؛
بزمجة سابق الذکر) است ، که به دو شکل کاملاً متمایز یافت می شود: یکی ( به نام علمی ) مونیتور تِرّستریس ( لفظاً، «ورل / بزمجّة زمینی / خاکزی » ) ، دیگری م . نیلوتیکوس ( لفظاً، «وَرَلِ نیل / نیلی » ) . این دومی شباهت بسیار به تمساح دارد؛
لذا تازیان این دو خزنده را غالباً با هم خَلط و اشتباه کرده اند.»

شگفتا که این افسانه به بعض تألیفات مفروضاً و علمیِ ، دورة اسلامی هم راه یافته است ؛
مثلاً (علاوه بر الصیدنة بیرونی ) حتی به القانون ابن سینا (370ـ 428؛
ج 1، کتاب دوم ، ص 647): «ماهیت سقنقور: وَرَل نیلی است که در مصر صید می کنند. گمان می کنند که از نتاج تمساح در خشکی است .» به نوشتة انصاری شیرازی (729ـ806؛
ص 225ـ226)، «سقنقور ورل ماهی است و سقنقس نیز گویند و از نسل تمساح است ... ( از بچه های تمساح ) هرچه در آب افتد نهنگ و آنچه در ریگ می مانَد سقنقور بود. وی هم در آب و هم در خشکی تواند زیست ». انطاکی (متوفی 1008)، که در مصر می زیسته ، گرچه می نویسد که «سقنقور جانور مستقلی است » (ص 275) ولی به اشتباه چنین می افزاید: «گفته می شود سقنقور تخم تمساح است که فاسد شود. مانند انواع ماهی ، به درازی دو ارش بزرگ می شود اما شبیه ورل است . آنچه اکنون درمصر ( به نام سقنقور ) وجود دارد، غالبش ورل است . بهترین آن ، سقنقور هندی است ( ! ) و آنچه از دریای قُلزُم ( دریای سرخ ) و فَیّوم ( شهری در مصر ) و نواحی مصر گرفته می شود، خوب نیست .» در جای دیگری (ص 140ـ141)، متناقضاً نوشته : «جانوری است در اصل ، آبی اما در خشکی زندگی می کند... و گفته می شود... که در خشکی تخم می گذارد، و سقنقور از او به وجود می آید و تمساحهای کوچک به ورل معروفند» (نیز رجوع کنید به حکیم مؤمن ؛
عقیلی علوی شیرازی ، مقاله های «تمساح » و «سقنقور»). از میان مؤلفان دورة اسلامی ، فقط نور محمد خراسانی در کتاب جامع الاشیاء (ص 295ـ296) در بارة ارتباط سقنقور و ورلْماهی با تمساح جدّاً تشکیک کرده : «راقم این سطور در صدقِ حقیقت ( کذا ) ( ارتباط ) سقنقور و ورل ماهی ( با تمساح ) تردّد عظیم دارد.»

تمساح در ایران . زیرگونه ای از «نهنگ تالابی » سابق الذکر در حوضة آبریز رودخانة موسمی باهوکَلات * (شامل ریزآبه های اصلی آن ، رود سَرباز و کاجو)، با نام محلیِ (بلوچی ) گَنْدو ، یافت می شود، که گسترش آن از آسام (ولایتی در شمال شرقی هند) به سوی غرب ، شبه قارة هند و پاکستان ، سری لانکا (سیلان )، و غربیترین زیستگاه آن در جهان دهستان باهوکلات (بویژه ، مسیر رود سرباز) در منتهی الیه جنوب شرقی ایران است ( ایرانیکا ، مقالة "crccodile" ). محتملاً این جانور از حدود 110 سال پیش از بلوچستان هند به بلوچستان ایران راه یافته است ( رجوع کنید به فیروز، ص 35). به سبب اوضاع و احوال زیستْبومی بسیار سخت در ناحیة منظور و عواملی دیگر، «نهنگ تالابی » ایران نسبتاً نادر و حتی محتملاً در معرض انقراض است . پیشتر گفته شد که تمساح جانوری عمدتاً آبزی است ، و لذا بسختی در رودهای فصلی و سیلابی مذکور زندگی می کند. این سیلابها که پس از بارش پراکندة باران از اوایل پاییز تا اوایل بهار جاری می شود و نهایتاً به خلیج گَواتِر می ریزد، برکه ها یا تالابهایی در امتداد خود باقی می گذارد، که زیستگاه تمساحها در دورة طولانی خشکی رودخانه هاست . با شروع شدت گرما، آب این برکه ها هم بتدریج کم عمقتر می شود. لذا، در این دوره تمساح نقبهایی در کرانة رودخانه یا این برکه ها می زند و در انتظار موسم آیندة بارش ، بی خوراک در آن نقبها می ماند.

این جانور بیشتر در شب به صید می پردازد. خوراکش ماهیهای موجود در برکه ها، وزغها، پرندگان آبچر و دیگر جانورانی است که برای آب خوردن به کنار رود یا برکه می آیند، و به احتمالِ اندرسون ( ایرانیکا ، مقالة "crocodile" ) شاید تمساحهای کوچک است . به گزارش همو، گویا به آدمیان حمله نمی کند، حتی به کودکان و بزرگترانی که در برکه ها تَنشویی می کنند. تمساح ماده در شب برای تخمگذاری چاله ای به گودیِ تقریباً نیم متر در کرانة شِنی رودخانه می کَنَد، بیست تخم یا بیشتر در آن می گذارد و سپس روی آنها را با شن می پوشاند. پس از تخمگذاری ، ماده بیشتر وقت خود را برای حفاظت تخمها در اطراف آن گودال می گذراند. پس از حدود پنجاه روز، بچه ها، به درازی 25 سانتیمتر، از تخمها بیرون می آیند و ماده برای کاستن از سنگینی شنهای گودال و بیرون آوردن نوزادان ، به کمک آنها می رود. نوزادان محتملاً در 6ـ10 سالگی بالغ شده به حداکثر رشد خود، تقریباً سه متر درازا، می رسند، اما نمونه های سه متری ندرتاً دیده شده اند (ریاضی ، ص 82ـ85، با چند تصویر). در حالی که تمساحهایی از این (زیرْ)گونه را به درازی چهار متر از هند گزارش کرده اند، نمونه هایی که زیست شناسان در ایران دیده اند معمولاً درازتر از دو متر نبوده اند ( ایرانیکا ، همانجا). سبب قلّت این جانور در ناحیة باهوکلات ، جز کم آبی محیط ، گاهی خشکسالی و نابسندگی خوراک ، چند چیز است : یکی اینکه پرندگان شکارگر و جانوران گوشتخوارِ دیگر تخمها یا نوزادان تمساح را می ربایند، و دیگری ، دستبرد شکارگران (غیربومی ؟) به تمساحهای بالغ برای پوست آنها. برای پیشگیری از کاهشِ بیشتر و محتملاً خطر انقراض این تمساح و بعض جانوران بومی دیگر، در 1350 ش / 1971 «سازمان حفاظت محیط زیستِ» ایران ناحیة باهوکلات را «منطقة حفاظت شده » و «نهنگ تالابی » ایرانی را «گونة حفاظت شده » اِعلام کرد، که ظاهراً سبب افزایش شمار تمساحها شد (فیروز؛
ایرانیکا ، همانجاها)؛
اما، از سویی ، اجرای طرحهای راه سازی و سدسازی و پیایندهای آنها (مثلاً، گسترش کشاورزی ) موجب دگرگونی بیشتر در زیستگاه طبیعی این جانور گشته یا می گردد،و، از سوی دیگر، کنترل فعالیت غیرقانونی شکارگران مزبور در آن ناحیه بسیار «دشوار یا ناممکن » است ( ایرانیکا ، همانجا). عاملی که به بقا و افزایش این تمساح کمک می کند گویا این اعتقاد بومیان است که اگر «در محلی تمساحی را بکُشند، دیگر در آنجا باران نمی بارد و رودخانه ها و برکه ها خشک خواهد شد» (ریاضی ، ص 39).

برای بررسیهای خارجیان در بارة «نهنگ تالابی » ایران تا 1979 رجوع کنید به ایرانیکا ، منابع همان مقاله .

خواص پزشکی و غیرپزشکی نهنگ . در دورة اسلامی ، خواصی درمانی و نیز غیرپزشکی (خُرافی ) به اجزای مختلف تمساح نسبت داده اند، که ظاهراً منشأ آنها عمدتاً کتاب الخواصِّ مشهور ابوالعلاء بن عبدالملک بن زُهْر (متوفی در قُرطُبه در 525) و بعضاً شاید کتاب الادویة المفردة ابوعبد اللّه محمد معروف به شریف اِدریسی (493ـ560) است ، که ابن بیطار از آن بسیار نقل کرده است . اینک عمدة این «خواص » را به تفکیک پزشکی (الف ) و خُرافی (ب ) و دگرگونیهای تفسیری جزئی نویسندگان سپسین ذکر می کنیم ــ برحسب اجزای مربوطة جانور:

ابن زُهر (به نقل ابن بیطار، ج 1، ص 141، مقالة «تمساح »). ــ (الف ) 1. پیه / چربی : ضماد آن بر جای گزش تمساح در حال (فوراً) زخم را التیام می کند؛
طِلای آن بر (تنِ ؟) مبتلایان به «حُمّی الرِّبع » تَبشان را بند می آورد؛
2. اکتحال با مَراره / زَهْره و زبْل / سرگین ، «بیاض (فی ) العَین » (لکه سفید بر قَرنیة چشم ) (جدید و قدیم ) را زایل می کند؛
3. جگر: تدخین جگر (خشکانده ) بر شخص دیوانه ، او را آرام می کند. (ب )1. اگر فتیله ای در مخلوط پیه تمساح و شمع بگذارند و بیفروزند و آن را در نهری یا نیزاری بنهند، تا وقتی که فتیله روشن باشد و بسوزد، وزغها در آنجا خاموش (بی صدا) می مانند؛
2. اگر تکه ای از پوست تمساح را در پیرامون «قَریه »ای بگردانند و سپس آن را بر «دهلیز»ی ( در آن قریه ) بیاویزند، دیگر «بَرَد» (تگرگ ) در آن قریه نخواهد بارید؛
3. مالیدن پیه آن بر پیشانی یک قوچ جنگی سبب می شود که قوچهای «نَطّاح » (شاخْزنِ) دیگر از او بترسند و بگریزند؛
4. چشم : اگر دو چشم او را وقتی که زنده است بکَنَند و بر کسی که «جُذام » ( به ترجمة لوکلر ، = داء الفیل ) دارد بیاویزند، پیشرفت این بیماری باز می ایستد؛
با بستنِ چشم راست او بر چشم راست دردمند کسی (یا چشم چپش بر چشم چپ بیمار)، چشمْ دردش درمان می یابد.

شریف ادریسی (به نقل همو، همانجا). ـ (الف ) 1. پیه : مالیدن پیه آب کردة آن با «روغن گُل » (دُهن الوَرد) برای درد قلب و گُرده ها سودمند است ، و ( ضمناً ) باه را نیز می افزاید؛
چکاندن پیه گداخته در گوشی دردمند، درد را آرام و ادامة قُطور، کَری را نیز درمان می کند؛
2. خون : مالیدن مخلوط آن با هلیله و آمله بر «وَضَح » (= بَهَقِ سفید؛
رجوع کنید به بَرَص * )، رنگ آن را دگرگون ، و بر پیشانی و شقیقه ها «وَجَع الشقیقة » (= میگرن ) را درمان می کند؛
3. گوشت (در بارة حِلّ یا حُرمت آن رجوع کنید به ادامة مقاله ): خوردن آن به صورت «اِسفیدْ باج » (معرّب اِسپیدبا ؛
نوعی شوربا در قدیم برای بیماران ) مَردمانِ بسیار لاغرشده را فربه می کند.

شهمردان أبی الخیر (ص 167) همان مطالب ابن زهر را تکرار کرده ، با چند تفاوت کوچک . مثلاً؛
در مورد سودمندی تدخین پیه تمساح برای «حمّی الربع »، فقط «تب » به طور کلی ؛
به جای «دهلیزِ» قریه برای آویختن تکه پوست به منظور پیشگیری از بارش «تگرگ »، «جایگاهی ( که در آن «دیه » بلندتر باشد»، و در ازای «بَرَد»، «ژاله » (نیز به معنای «تگرگ ») دارد؛
و با افروختن فتیلة مزبور، «جُغدان ] و نه وزغها ) بانگ نتوانند کردن ». طوسی (تألیفش در نیمة دوم سدة ششم ؛
ص 608) از خواص تمساح فقط به ذکر یکی (و آن هم خرافی ) بسنده کرده است : «چون دندان وی از سامان چپ ( = سمت چپ آرواره ) بر کسی بندند که تب دارد، حالی ( = در حال ، فوراً ) ( تب ) بَروَد.»

زکریای قزوینی (ص 99) نیز مطالب ابن زهر را تکرار کرده اما در مورد تدهین جگر، به جای «مجنون / دیوانه »، «مَصروع » آورده و به جای مالیدن پیه بر پیشانی قوچ جنگی ، بستن تکه ای از پوست تمساح را بر آن پیشانی ذکر کرده است . مطلب طوسی را در بارة بستن دندان تمساح از آروارة چپ برای درمان «تب »، چنین توضیح کرده : «نخستین دندان از فکّ چپ » ( و آن هم ) برای درمان «قُشَعْریَره » (تب و لرز).

انصاری شیرازی (ص 84) و عقیلی علوی شیرازی (ص 274ـ 275) منقولات ابن بیطار از ابن زُهر و شریفِ ادریسی را، بی تفکیک این دو، تکرار کرده اند. عقیلی فقط چنین اَفزوده که «طبیعت ( گوشت ) آن در دوّم گرم و در سوّم خشک ... ( و لذا ) محرّک باه » است .

حِلّ یا حُرمت گوشت تمساح . محمد بن موسی دَمیری (742ـ 808)، که خود فقیه و محدّث نیز بوده ، در حیاة الحَیَوان (ج 1، ص 231ـ233)، علاوه بر تکرار بیشتر مطالب پزشکی و خرافی پیشینیان (بویژه زکریای قزوینی )، مسئلة حلّ یا حرمت خوردن گوشت تمساح را نیز به میان آورده است : به روایت او گروهی از «اصحاب » معتقدند که هر جانور گوشتخواری که طعمة خود را با دندانهای تیزش بدرّد و ببلعد، گوشتش حرام است . در برابر، بعضی استدلال می کنند: چرا «قِرْش » (ماهی کوسه ) که مشمول این تعریف می شود، حلال است ؟ بعضی می گویند میان جانور گوشتخوار دریایی و خاکی / زمینی (مثلاً سگ ) تفاوت است . ظاهراً خود دمیری معتقد به تحریم گوشت تمساح است اما با بیان «واللّهُ أعلمُ» مبحث را ختم می کند.

نهنگ در ادب فارسی . اشارات عدیدی به تمساح ، تقریباً همیشه با لفظ «نهنگ »، به عنوان جانوری (و کنایتاً یا تشبیهاً، قهرمانی ، هماوردی یا دشمنی ) بسیار نیرومند، دلیر، سهمگین ، جنگجو، غدّار، بی رحم ) یافت می شود (برای مثالهای منظوم رجوع کنید به دهخدا؛
عبداللهی ، مقالة «نهنگ »). مع ذلک ، از بعض اشارات و تعبیرات چنین برمی آید که قلیلی نهنگ (= تمساح ) را با پستاندار دریاییِ ماهی مانندِ عظیم الجثة وال خَلط کرده اند، مثلاً : «مستغرق نعیم وی ( = ممدوح شاعر ) اند اهل هوش و هَنگ / از غم نجات یافته چون یونس از نهنگ » (سوزنی سمرقندی ، سدة ششم ؛
به نقل دهخدا؛
اشاره به داستان یونُسِ * پیغمبر که به پاداَفراهِ قصورش در رسالت ، خداوند او را چند روز در کام یا شکم یک «ماهیِ» وال محبوس کرد)؛
«از شَغَبِ هر پلنگ ، شیر قضا ( = بُرج اَسَد/ شیر ) بَست دَم / وَز فَزَع هر نهنگ ، حوتِ فَلَک ( = بُرج یا صورت فلکی حوت / ماهی ) ریخت ناب » (خاقانی ( سدة ششم ) ، ص 44)؛
«غوّاص گَر اندیشه کُنَد کام نهنگ / هرگز نکُند دُرّ گرانمایه به چنگ » (سعدی ( سدة هفتم ) ، ص 125). نیز رجوع کنید به «نهنگ فلک ، کنایه از بُرج حوت » ( برهان قاطع ، و جز آن ).

اصطلاح «اَشکِ تمساح » در فارسی جدید، به معنای اندوه کاذب یا اشک دروغین برای فریبکاری یا تظاهر به اندوهگینی ، ترجمة لفظیِ اصطلاحی اروپایی است ، که منشأ آن یک افسانة سده های میانة غربی است . تمساح پس از بلعیدن یک آدمی ، اشکِ (پشیمانی و استرحام ؟) می ریزد، یا برای جلب و بلعیدن آدمیان بانگی ناله مانند برمی آورد. منشأ این خرافه را وارینگ (ص 109) به معتقدات «هِندی شمردگان » (= سرخپوستان ) قارة امریکا نسبت داده است .


منابع :
(1) ابن بیطار؛
(2) ابن سینا، القانون فی الطب ، چاپ ادوارقش ، بیروت 1408/1987؛
(3) ابوریحان بیرونی ، کتاب الصیدنة فی الطب ، چاپ عباس زریاب ، تهران 1370 ش ؛
(4) همان ، ترجمة فارسی نیمة اول قرن هشتم هجری از ابوبکر بن علی بن عثمان کاسانی ، چاپ منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران 1358 ش ؛
(5) ارسطو، اجزاءالحیوان ، ترجمة ( من الیونانیة الی العربیة ) یوحنا بن بطریق ، چاپ عبدالرحمان بدوی ، کویت 1978؛
(6) همو، فی کون الحیوان : المقالات 15ـ19 من کتاب الحیوان ، ترجمة من الیونانیة الی العربیة یوحنا بن بطریق ، چاپ یان بروخمان و یوان دروسارت لولُفس ، لیدن 1971؛
(7) اسماعیل اعتماد، پستانداران ایران ، تهران 1357ـ1364 ش ؛


(8) علی بن حسین انصاری شیرازی ، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات )، چاپ محمدتقی میر، تهران 1371 ش ؛
(9) انطاکی ؛
(10) محمدحسین بن خلف برهان ، برهان قاطع ، چاپ محمد معین ، تهران 1361 ش ؛
(11) عمرو بن بحر جاحظ ، کتاب الحیوان ، چاپ عبد السلام محمد هارون ، مصر ?( 1385ـ1389/ 1965ـ1969 ) ، چاپ افست بیروت 1388/1969؛
12- حکیم مؤمن ؛
(13) بدیل بن علی خاقانی ، دیوان ، چاپ ضیاءالدین سجادی ، تهران 1368 ش ؛
(14) محمدبن ابی طالب دمشقی ، کتاب نخبة الدهر فی عجائب البر و البحر ، بیروت 1408/1988؛
(15) همان ، ترجمة حمید طبیبیان ، تهران 1357 ش ؛
(16) محمدبن موسی دمیری ، حیاة الحیوان الکبری ، قاهره 1390/1970، چاپ افست قم 1364 ش ؛
(17) دهخدا؛
(18) برهان ریاضی ، حوزة آبریز رودخانة باهوکلات : منطقه ای با ویژگیهای منحصر بفرد ، تهران 1365 ش ؛
(19) مصلح بن عبد اللّه سعدی ، گلستان سعدی ، چاپ غلامحسین یوسفی ، تهران 1368 ش ؛
(20) شهمردان بن ابی الخیر، نزهت نامة علائی ، چاپ فرهنگ جهانپور،تهران 1362ش ؛
(21) محمدبن محمود طوسی ، عجایب المخلوقات ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1345 ش ؛
(22) منیژه عبداللهی ، فرهنگ نامة جانوران در ادب پارسی ، بر پایة واژه شناسی ، اساطیر، باورها، زیبایی شناسی و... ، تهران 1381 ش ؛
(23) عقیلی علوی شیرازی ؛
(24) زکریا بن محمد قزوینی ، عجائب المخلوقات و غرائب الموجودات ، قاهره 1390/1970، چاپ افست قم 1364 ش ؛
(25) نورمحمد خراسانی ، جامع الاشیاء ، چاپ عبد القدیر احمد، مدرس 1950؛
(26) فیلیپ وارینگ ، فرهنگ خرافات ، ترجمه و گردآوری احمد حجاران ، تهران 1371 ش ؛


(27) Edward Balfour, The cyclopaedia of India and of eastern and southern Asia , 3rd ed., London 1885, repr. Graz 1967-1968;
(28) Moh ¤ ammad b. Ab ¦ â T ¤ a ¦ lib Demes § qi, Manuel de la cosmographie du Moyen A ª ge , Fr. tr. by A. H. Mehren, Copenhagen 1874. repr. Amsterdam 1964;
(29) Encyclopaedia Britannica , Chicago 1971;
(30) Encyclopaedia Iranica , s.v. "crocodile" (by S.C. Anderson);
(31) Encyclopaedia Judaica , Jerusalem 1978-1982, s.v. "crocodile" (by Jehuda Feliks);
(32) EI 1 , s.v. "timsa ¦ h ¤ " (by Jan Ruska);
(33) EI 2 , s.v. "timsa ¦ h ¤ " (by Fran µ ois Virإ);
(34) The Encyclopedia Americana , New York 1962;
(35) Eskandar Firouz, Environment Iran , Tehran 1974;
(36) Steven M. Goodman et al ., The birds of Egypt , Oxford 1989;
(37) Grand dictionnaire encyclopإdique Larousse , Paris 1982-1985;
(38) H ¤ amd-Alla ¦ h Mostowfi, The zoological section of the Nuzhatu-l-qulu ¦ b , ed. & tr. J. Stephenson, London 1928;
(39) Herodotus, The histories , tr. Aubrey de Sإlincourt, ed. A. R. Burn, Harmondsworth, Engl. 1980;
(40) Ibn Bayt ¤ a ¦ r, Traitإ des simples , tr. Lucien Leclerc, Paris 1877-1883;
Pliny [the Elder], Histoire naturelle de Pline , avec la traduction



(41) en Fr. tr. by Fran µ ais, ـ. Littrإ, Paris 1848-1850;
(42) ibid: id., Natural history , with an English translation, vol. 3, ed. & tr. H. Rackham, Cambridge, Mass. 1967.

/ هوشنگ اعلم /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3873
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست