تمدن ، نشریه ، نشریه ای سیاسی و اجتماعی متعلق به نخستین سالهای مشروطیت . این نشریه به سردبیری و صاحب امتیازی میرزا رضاخان مدبّرالممالک هرندی ، بتناوب و در دوره های مختلف ، در تهران منتشر می شد. میرزا رضاخان ، متولد روستای هرند، از توابع شهرستان اصفهان ، بود. مدتی در حوزة علمیة اصفهان تحصیل کرد، سپس در اوان مشروطیت ، در کسوت روحانیت ، با عنوان «مدیرالشریعه » به تهران آمد، اما در پی حادثه ای که باعث شد به حکم علاءالدوله ، حاکم تهران ، شلاق بخورد (1323)، و نیز به سبب سوءظن به روحانیون در پی حمله به کالسکة صدراعظم ، این عنوان و لباس روحانیت را به کناری نهاد و در چاپخانة خورشید به کار پرداخت (ناظم الاسلام کرمانی ، بخش 1، ج 2، ص 370، بخش 2، ج 4، ص 70). این امر او را با مطبوعات آشنا کرد و سبب شد که در 22 سالگی در مقام مدیر، نشریة تمدن را منتشر کند (همان ، بخش 2، ج 4، ص 70). پس از به توپ بسته شدن مجلس به دستور محمدعلی شاه ، از طریق بوشهر به هند گریخت (رابینو، ص 106) و در آنجا در روزنامة حبل المتین (سال 16، ش 9 و 10، 17 و 24 شعبان 1326) در دفاع از مشروطیت و انتقاد از استبداد، مقاله نوشت (خسروپناه ، ص 88)، سپس راهی مصر شد اما تلاشهای وی برای ادامة انتشار تمدن در مصر به جایی نرسید. او از راه استانبول به قفقاز و سپس به رشت رفت و از آنجا همراه مجاهدان گیلان به تهران آمد و انتشار تمدن را از سر گرفت (محیط طباطبائی ، ص 149).

نخستین شمارة تمدن به قطع 22 در 35 سانتیمتر در چهار صفحه در هفدهم ذیحجّة 1324، پس از استقرار مجلس شورای ملی ، انتشار یافت ( مطبوعات ایران ، ص 70؛ ناظم الاسلام کرمانی ، همانجا: شنبه یازدهم ذیحجّه ) که اجازة انتشار آن همراه با نشریه های ندای وطن ، صبح صادق و حبل المتین صادر شده بود (محیط طباطبائی ، ص 123). بهای تک شمارة آن صد دینار و اشتراک یک سالة آن دوازده قران و در شهرستانها هفده قران ، در قفقاز و روسیه چهار منات و در هندوستان هفت روپیه بود ( تمدن ، سال 1، ش 2، ص 1). ترتیب انتشار آن تا دو ماه ، هفته ای یک شماره و بعد از دو ماه هفته ای دو و از شمارة اول سال دوم چهار شماره بود ( مطبوعات ایران ، همانجا).

در دورة نخست جمعاً 94 شمارة تمدن به چاپ رسید (صدرهاشمی ، ج 2، ص 136) اما در پی به توپ بسته شدن مجلس و گریختن مدبّرالممالک به هند، انتشار آن متوقف شد. مدبّرالممالک ، به یاری سیدجلال الدین مؤیدالاسلام ، یک شماره از تمدن را در کلکته ، اول رمضان 1326، به چاپ رساند و یک شماره را نیز در رشت در 29 ربیع الا´خر 1327 منتشر کرد (محیط طباطبائی ، ص 149؛ صدرهاشمی ، ج 2، ص 137ـ 138).

پس از فتح تهران ، اولین شمارة تمدن از سال چهارمِ تأسیس آن در سه شنبه 7 شوال 1328 منتشر گردید (صدرهاشمی ، ج 2، ص 138). در 1329، تمدن به صورت روزانه و در قطع خشتی با عنوان اطلاعات روزانة تمدن با تغییراتی در محتوای آن به چاپ رسید (تربیت ، ص 295) و نشر آن تا1330 دوام یافت (صدرهاشمی ، همانجا).

تمدن در چاپخانه های آن دورة تهران ، از جمله خورشید و مجلس (صدرهاشمی ، ج 2، ص 135)، چاپ سربی می شد (تربیت ، ص 294).

مدبّرالممالک پس از تعطیل شدن تمدن در 1330، سرپرست روزنامه های دیوان عدالت و روزنامة رسمی دولت ایران و نیز چاپخانة تمدن شد. وی در هفدهم صفر 1336 در تهران درگذشت . در مراسم تشییع جنازة وی همة کارگران چاپخانه های تهران شرکت کردند؛ در نتیجه ، در نوزدهم صفر آن سال هیچ روزنامه ای در تهران منتشر نشد (صدرهاشمی ، ج 2، ص 139ـ140).

بررسی محتوا و موضع گیریهای سیاسی ـ اجتماعی تمدن نمی تواند مستقل از عقاید مدیر آن باشد، وی از جمله اندیشمندان در باب سنّت و تجدد بود و جهت گیری عمدة تمدن را او تعیین می کرد؛ عبارت «آینه ملی » بر پیشانی روزنامه ، نماد برجستة این موضع گیری و تأکید وی بر ملی گرایی بود (شمارة اول

جملة «هواللّه حسبی » آمده است ). تمدن ورای جناح بندیهای سیاسی در ایران ، در جستجوی بنیانهای نظری علل عقب ماندگی جوامع آسیایی و مبارزه با خُرافه و غلبه بر موانع پیروی

از خردورزی و معضلات آموزش دانش جدید در ایران بود (برای نمونه رجوع کنید به سال 1، ش 62، ربیع الاول 1326، ش 65،

12 ربیع الاول 1326، ش 66،14 ربیع الاول 1326). از دیگر ویژگیهای این نشریه ، توجه به مسائل زنان (برای نمونه رجوع کنید به سال 1، ش 12، 7 ربیع الاول 1325، ش 15، 27 ربیع الاول 1325) و جوانان (برای نمونه رجوع کنید به سال 1، ش 13، 15 ربیع الاول 1325)، به عنوان بخشی از رویکرد آن به توسعه سیاسی و فرهنگی ، بود. گفتنی است که تمدن ، بیشتر، نمایندگان مجلس و کارگزاران عالی رتبة دولتی را مورد خطاب قرارمی داد (برای نمونه رجوع کنید به سال 1، ش 2، 24 ذیحجة 1324،

ش 3، 2 محرّم و ش 4، 12 محرّم 1325). در مجموع ، سیر محتوایی تمدن از مقالات آتشین و موضع گیریهای تند به اتخاذ مواضع معتدلتر و مباحث بنیادیتری در حوزه های سیاسی و اجتماعی گرایید.

---

منابع :
محمدعلی تربیت ، تاریخ مطبوعات ایران در ادوارد گرانویل براون ، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دورة مشروطیت ،

(1) ج 2، ترجمة محمد عباسی ، تهران ?( 1337 ش ) ؛
محمدحسین

خسروپناه ، «مدبرالممالک هرندی و رویارویی سنت و مدرنیته در

(2) ایران »، گفتگو ، ش 22 (زمستان 1377)؛
یاسنت لویی رابینو، روزنامه های ایران : از آغاز تا سال 1329 ه ق / 1289 ه ش ، با اضافات

و شرح کامل به همراه تصاویر روزنامه ها ، ترجمه و تدوین

(3) جعفر خمامی زاده ، تهران 1372 ش ؛
محمد صدرهاشمی ، تاریخ

(4) جراید و مجلات ایران ، اصفهان 1363ـ1364 ش ؛
(5) محمد محیط طباطبائی ، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران ، تهران 1375 ش ؛
مطبوعات ایران : فهرست تحلیلی کتابخانة مجلس سنا ، ( گردآوری ) شهین اسفندیاری و دیگران ، تهران : مؤسسة تحقیقات

(6) و برنامه ریزی علمی و آموزشی ، 1358 ش ؛
(7) محمدبن علی ناظم الاسلام کرمانی ، تاریخ بیداری ایرانیان ، چاپ علی اکبر سعیدی سیرجانی ، تهران 1362 ش .

/ افسانه منفرد /