بانویه ، ابوجعفر احمدبن محمدبن لیث بن فَرقَدبن سُلَیْم بن ماهان ، متولد 16 شعبان 293، دانشمند و حکیم و فرمانروای سیستان (311ـ352) و یکی از مصادیق نادرِ حکّام فیلسوف . در بعضی نسخ صِوان الحکمة و نزهة الارواح این نام بغلط «بابویه » ضبط شده ولی دانلپ در منتخب صوان الحکمة (ص 132)، به اتکای نسخة کتابخانة موزة بریتانیا، صورت صحیح آن را آورده است . بنا بر تبارنامه ای که در تاریخ سیستان از او و از یعقوب بن لیث صفّاری مذکور است ، نسب هر دو به ماهان می رسد؛ زیرا جدّ یعقوب ، حاتم بن ماهان به گفتة تاریخ سیستان (ص 269)، برادر سُلَیم بوده است . مادر ابوجعفرسیّده بانو، دختر محمدبن عمروبن لیث و خواهر یعقوب بن محمدبن عمروبن لیث ، بود (همان ، ص 275،314) و ازینرو ابوجعفر به بانویه معروف شد. پسر او، خلف بن احمد، نیز، که امیر سیستان و از حکّام مشهور قرن چهارم بود، چنانکه در چهار مقالة نظامی (ص 58) در شرح حال فرخی سیستانی آمده است ، به «خلف بانو» معروف بود. پدر ابوجعفر، محمدبن خلف بن لیث ، به گفتة تاریخ سیستان (ص 275)، «مهترِ سرهنگانِ» طاهربن عمروبن لیث و مردی باخرد و کمال و کاری بود و هنگامی که یعقوب بن محمدبن عمرو به قصد تصرف شهر رُخَّد بیرون رفت او را در سیستان جانشین خود ساخت (ربیع الا´خر 292) و سیاست او موجب شد که مردم دست از تعصب بردارند. به دلیل بیتی از قصیده ای که بدیع الزمان هَمَدانی * در مدح پسرِ او، خلف بن احمد، گفته است بعضی گمان برده اند که او از نسل یعقوب بن لیث و عمروبن لیث ، بوده است . ولی معنی این بیت این است که او سلطنت را از یعقوب و عمرو دارد نه نسب را، زیرا مسلم است که یعقوب فرزندی نداشته و امیرابوجعفر نوادة دختری عمروبن لیث بوده است .

ابوجعفر بانویه زمانی به حکومت سیستان رسید که آن ولایت در هرج و مرج بود، زیرا خاندان صفّاریان که محبوب و مورد توجه مردم بودند، ضعیف شده و بعضی از ایشان در زندان خلیفه در بغداد بودند. پادشاهان سامانی ، دشمنان دیرین این خاندان ، به سیستان دست اندازی می کردند و خلافت بغداد از راه عمال خود در فارس می خواست نفوذ خود را در آنجا گسترش دهد و مالیات آن ولایت را به چنگ آورد. مردم سیستان به کمک عیاران با این دو عامل خارجی در نبرد بودند و نمی خواستند خراج و مالیات آنجا در بیرون از آن ولایت به مصرف برسد و به همین جهت حکّام محلی را ترجیح می دادند. در 304، یکی از بزرگان سیستان ، به نام کثیربن احمدبن شَهْفور، به کمک مردم سیستان و عیاران ، زیدبن ابراهیم را، که فرستادة بدربن عبداللّه حَمّامی ( رجوع کنید به بدر * الحمّامی )، والی فارس از جانب المقتدر خلیفه ، بود شکست داد. المقتدر به بدر نوشت که خود به جنگ کثیربن احمد و سیستانیان برود. کثیر از شنیدن این خبر ترسید و با خلیفه به مکاتبه پرداخت و مالیات سیستان را به پانصد هزار درهم در سال مقاطعه کرد (ابن اثیر، ذیل ، وقایع 304). به گفتة تاریخ سیستان (ص 307) کثیر ششصد هزار درهم به عباس شفیق ، فرستادة خلیفه ، سپرد تا آن را به ابن فرات * ، وزیر المقتدر باللّه ، برساند. ظاهراً این امر بر مردم سیستان ، که از زمان یعقوب به استقلال عادت کرده بودند، گران آمد و، با آنکه در آغاز کثیربن احمد را دوست می داشتند، روی از او برگرداندند و در شوال 306 او را کشتند. پس از کشته شدن او اوضاع سیستان تا زمان حکومت ابوجعفر بانویه آشفته بود.

مردم ابتدا به حکومت شخصی به نام عبداللّه بن احمد گردن نهادند و او را یاری کردند؛ اما، پس از آنکه عبداللّه مستقر شد، به ستدن مال مردم پرداخت ( تاریخ سیستان ، ص 310). به همین جهت ، عامة مردم سیستان بر عبداللّه و پسرش شوریدند و در چهارشنبه 17 محرم 311 امیرابوجعفر را به حکومت برگزیدند و پس از زد و خوردهایی پراکنده ، با امیرابوجعفر بیعت کردند.

ابوجعفر بانویه ، به گفتة تاریخ سیستان (ص 326)، هر چند جوان بود خردِ پیران داشت ، علم بسیار خوانده بود و دل مردم سیستان با او بود. بیش از چهل سال بر سیستان حکومت کرد تا آنکه در دوم ربیع الاول 352 بر اثر توطئه رَزْدانی ، که دست پروردة او بود، و چند تن دیگر از خاصانِ خود کشته شد. شرح حوادث حکومت او در تاریخ سیستان به اجمال آمده است . ایام حکومت او، که از حکمای روزگار خود بود، دوران آسودگی و رفاه و عدل و داد در سیستان بود. داستان او با ماکان کاکی * ، امیر معروف دیلمیِ قرن چهارم ، در تاریخ سیستان آمده است و به گفتة این کتاب رودکی قصیدة معروف خود را در مدح ابوجعفر (با مطلعِ «مادرِ می را بکرد باید قربان ») به همین مناسبت سروده است . اما حقیقت آن است که در این قصیده ، که وصف بزم شاهانة نصربن احمدسامانی و باده نوشی او به شادی امیرابوجعفر به علم و حکمت و شجاعت است ، اشاره ای به قصة ماکان کاکی ، که مبالغه آمیز نیز به نظر می رسد، نیست .

ابوسلیمان * سجستانی در صوان الحکمة ابوجعفر را جزو حکما و فلاسفه یادکرده است و می گوید در علم سیاست قویتر از علوم دیگر بود و سخنانی را که ارسطو دربارة سیاست به اسکندر نوشته و گفته بود از حفظ داشت . نیز، به گفتة او، ابوجعفر عاشق فرهنگ و ادب یونان بود و نوادر و داستانهای یونانی را در حکم زرِ ناب می دانست و می گفت قومی که فکاهه و تفریحشان چنین باشد کار جدّیشان چگونه بوده است (ص 315ـ316). معاشرت او با فضلا و حکما بود و خودِ ابوسلیمان منطقی نیز از جملة معاشران او بوده است . این مطلب را شهرزوری * نیز در نزهة الارواح و روضة الافراح (ج 2، ص 66ـ72) آورده است .

ابوجعفر بانویه تا پیش از طبع و نشر تاریخ سیستان نزد مورّخان معاصر ناشناخته بود، شاید به این سبب که دوران حکومت او در سیستان دوران رفاه و آسایش و آرامش بوده و نه کسی به ولایت او طمع کرده و نه او، که پادشاهی حکیم و فیلسوف بود، قصد تجاوز به خاک دیگران داشته است . خلافت بغداد ضعیف بود و رقابت میان فرمانروایان شمال و مرکز ایران قلمرو سیستان را از تعرّض ایشان مصون داشته بود. دربارة سامانیان می توان گفت ابوجعفر در سایة خردمندی و دوراندیشی خود نوعی اطاعت و تبعیت از ایشان داشته است .

یگانه ذکری که از احمدبن خلف در کتب دیگر در دست است در جامع الدّول یا صحائف الاخبار تألیف منجم باشی * (متوفی 1113) است که در ذیل تاریخ صفّاریان شرح حالی پر از اشتباهات و اغلاط تاریخی از او به دست داده است . از جمله آنکه نسب او را به طاهر، برادر یعقوب بن لیث ، می رساند. نیز می گوید که محمد در یکی از جنگها کشته شد و پسرش احمد، در هرات منکوب و مخذول می زیست تا آنکه احمدبن اسماعیل امیرسامانی به هرات رفت و ابوجعفراحمدبن محمد در آنجا به خدمت او پیوست . این مطلب مسلماً درست نیست ، زیرا احمدبن اسماعیل در 298 به هرات آمد و ابوجعفر در آن وقت پنج ساله بوده و نمی توانسته است پس از آنکه مدتی مخذول و منکوب در هرات می زیسته به خدمت احمدبن اسماعیل درآمده باشد. منجم باشی همچنین می گوید که ابوجعفراحمد با بانو، دختر عمروبن یعقوب ، ازدواج کرد؛ و حال آنکه «بانو» مادر ابوجعفر و زن محمدبن خلف بوده است . و نیز او را همان کسی معرفی می کند که در بخارا نصربن احمد سامانی را، در خردسالی ، به هنگام بیعت بر گردن خود سوار کرد. این مطلب نیز درست نیست ، زیرا قتل احمدبن اسماعیل سامانی و جلوس نصربن احمد در 301 رخ داد و ابوجعفر خود در آن وقت کودکی هشت ساله بود. در واقع ، کسی که نصربن احمد را برگردن خود سوار کرد و برای او از مردم بیعت گرفت احمدبن محمدبن لیث صفّاری بود.

---

منابع :
(1) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1965ـ1966؛
(2) محمدبن طاهر ابوسلیمان سجستانی ، صوان الحکمة و ثلاث رسائل ، چاپ عبدالرحمن بدوی ، تهران 1974؛
(3) همو، منتخب صِوان الحکمة ، چاپ دانلپ ، لاهه 1979؛
(4) تاریخ سیستان ، چاپ محمدتقی بهار، تهران ( تاریخ مقدمه 1314 ش ) ؛
(5) محمدبن محمود شهرزوری ، نزهة الارواح و روضة الافراح فی تاریخ الحکماء و الفلاسفه ، چاپ خورشید احمد، حیدرآباد دکن 1396/1976؛
(6) احمدبن لطف اللّه منجم باشی ، جامع الدّول ، نسخة خطی کتابخانة عمومی بایزید، استانبول ، ش 5020؛
احمدبن عمرنظامی ، چهارمقاله ، چاپ محمد معین ، تهران 1364 ش .

/ عباس زریاب /