تِلِمْسانی ، عفیف الدین سلیمان بن علی بن عبداللّه عابدی ، عارف و شاعر قرن هفتم . در 610 در تلمسان * به دنیا آمد. اصل او از قبیلة کومی بود (ابن کثیر، ج 13، ص 345)، اما در برخی منابع (برای نمونه رجوع کنید به ابن شاکر کتبی ، ج 2، ص 72؛
ابن تغری بردی ، ج 8، ص 29) چون نام قبیلة کومی را بغلط «کوفی » خوانده اند، وی را «کوفی الاصل » معرفی کرده اند. تلمسانی از شاگردان صدرالدین قونیوی * بود و از طریق او با عرفان ابن عربی * آشنا شد (تلمسانی ، 1990، مقدمة زیدان ، ص 15؛
جهانگیری ، ص 587). وی ملازم قونیوی بوده و در سفر به مصر، حدود 650، همراه او به دیدن ابن سَبْعین ، عارف قرن هفتم ، رفته و ابن سبعین (به نقل مناوی ، ج 2، ص 420، و به نقل از وی ابن عماد، ج 5، ص 412) در بارة این دیدار گفته است که صدرالدین قونیوی از محققان در علم توحید است اما جوانی حاذقتر از وی به نام عفیف الدین تلمسانی همراهش بود.

صدرالدین قونیوی در وصیتنامة خود سفارش کرده بود که آثار او را به تلمسانی بدهند و از او خواسته بود تا آنها را جز برای کسانی که شایسته اند، وصف نکند (مقدمة خواجوی ، ص بیست وپنج ).

تلمسانی را جامع علوم عصر خود، یعنی حکمت و حدیث و فقه و اصول و ادبیات ، دانسته اند و شیوة شاعری وی را تحسین کرده اند (صفدی ، ج 15، ص 410؛
ابن فوطی ، ج 1، ص 442؛
ادامة مقاله ). ابن فوطی (همانجا) وی را از علمای عارف خوانده است .

به گفتة یونینی برخی تلمسانی را از نُصیریه می دانسته اند ( رجوع کنید به ابن شاکر کتبی ، همانجا؛
یافعی ، ج 4، ص 163) و او در جواب آنان گفته بوده است : «النصیریُّ بعضٌ مِنّی » (نصیریه جزئی از من اند). از نظر جامی (ص 569)، این سخن وی بر مقام جمع او دلالت دارد که صاحب آن مقام ، همة اجزای وجود را مراتب و تفاصیل خود می بیند (همانجا). نسبت نصیری یا پیروی از ابن عربی سبب شد تا برخی او را کافر و زندیق بدانند ( رجوع کنید به ادامة مقاله ).

تلمسانی بیشتر عمر خود را در شام و مصر سپری کرد. گفته شده است که مدتی متصدی خزانة دمشق بوده و در همین دوره به عنوان صوفی نیز شهرت داشته است (تلمسانی ، 1990، مقدمة زیدان ، ص 15ـ16). تلمسانی فرزندی به نام محمد داشت که ادیب بود و دیوانی نیز دارد و برخی شعر او را از شعر پدرش بهتر دانسته اند (صفدی ، ج 3، ص 129ـ130). محمد در زمان حیات پدرش ، در 688 درگذشت (ابن تغری بردی ، ج 8، ص 30). تلمسانی در 5 رجب 690 در دمشق فوت کرد و او را در مقابر صوفیه دفن کردند (ابن شاکر کتبی ، ج 2، ص 73؛
ابن تغری بردی ؛
ابن عماد، همانجاها). در منابع از شاگردان او ذکری نشده ، فقط عبدالحفیظ منصور در نسخه ای به خط تلمسانی از شیخ محیی الدین ابراهیم بن عمر فاروثی نام برده که نزد تلمسانی شرح منازل السائرین را خوانده و اجازة تدریس آن را گرفته است (تلمسانی ، 1371 ش ، ج 1، مقدمة منصور، ص 38). همچنین علاءالدوله سمنانی در چهل مجلس (ص 207ـ 208) ملاقات خود را با یکی از شاگردان تلمسانی به نام حاجی آملی شرح داده و گفته که او از تلمسانی اجازة ارشاد در عراق و خراسان داشته است .

از تلمسانی دیوان شعری باقی مانده (آقابزرگ طهرانی ، ج 9، ص 175ـ176) که در 1308 در مصر چاپ شده و یوسف زیدان نیز جزء اول آن را چاپ کرده است (اسکندریه 1990). در بارة اشعار تلمسانی و دیوان او سخنان گوناگونی گفته شده است ؛
ابن عماد حنبلی (ج 5، ص 412؛
ابن تغری بردی ، ج 8، ص 30) آن را از حیث بلاغت ستوده است ، اما برخی متأخران ، مانند عمر فرّوخ (ج 3، ص 658)، آن را ضعیف دانسته اند. به گفتة یوسف زیدان ( رجوع کنید به تلمسانی ، 1990، مقدمه ، ص 41) احوال تلمسانی در دیوان او نمایان است و این اثر مشهورترین نوشتة اوست . شعر تلمسانی نیز بر اساس آرای ابن عربی و ابن سبعین است (همان ، ص 42). موضوعات اصلی شعر او، حبّ الاهی و وحدت وجود است (همان ، ص 43، 45). برخی از ابیات او منطبق با معانی اشعار ابن فارض است (همان ، ص 46).

از دیگر آثار اوست : شرح اسماءاللّه الحسنی (بغدادی ، ج 1، ستون 400)؛
شرح فصوص الحکم محیی الدین ابن عربی ، که در بارة اینکه آیا این شرح نخستین شرح فصوص الحکم بوده ، اختلاف هست (مناوی ، همانجا؛
یحیی ، ص 480؛
جندی ، مقدمة ابراهیمی دینانی ، ص سی وهفت )؛
شرح تائیة ابن فارض (بغدادی ، همانجا؛
آقابزرگ طهرانی ، ج 14، ص 3)؛
الکشف و البیان فی معرفة الانسان در شرح قصیدة عینیة ابن سینا (کحّاله ، همانجا؛
تلمسانی ، 1371 ش ، ج 1، مقدمة منصور، ص 34)؛
شرح منازل السائرین (قم 1413)، این اثر از دورة حیات تلمسانی کتاب درسی بوده و خود او و شاگردانش آن را تدریس می کرده اند (تلمسانی ، 1371ش ، ج 1، مقدمة منصور، ص 40). شرحهای دیگر منازل السائرین عموماً تحت تأثیر شرح تلمسانی است ، از جمله ملاعبدالرزاق کاشی در شرح منازل السائرینِ خود اغلب کلمات و جملات تلمسانی یا مضمون آنها را تکرار کرده است ، مثلاً در باب توکل (ص 171ـ176) گاه عیناً از احادیث و اشعار و تعبیرات تلمسانی (1371 ش ، ج 1، ص 197ـ 200) در توضیح درجات توکل استفاده کرده و در باب اراده (ص 272) مضمون سخنان او (1371ش ، ج 1، ص 286ـ 287) را آورده است .

تلمسانی در شرح منازل السائرین نشان می دهد که در سلوک از هر نوع افراط می پرهیزد، مثلاً در بارة ایثار می گوید که لازم نیست سالک هرچه دارد انفاق کند و حتی گاهی چنین امری را نامشروع می داند (ج 1، ص 249ـ250). وی همچنین موافقت عمل را با علم ظاهر و ارکان شریعت ضروری می شمارد (همان ، ج 1، ص 183). تلمسانی برخی آرای خواجه عبداللّه انصاری را نقد و با آنها مخالفت کرده است ، مثلاً در بحث از سکر، آرای انصاری را مضطرب دانسته (ج 2، ص 544) و در بحث از انفصال (ج 2، ص 533) سخن وی را نقد کرده است (نیز رجوع کنید به ج 2، ص 571 ـ 572). تلمسانی در این شرح از عارفان ایرانی ، مثل حلاج (ج 1، ص 179، ج 2، ص 379) و غزالی (ج 2، ص 337) و قشیری (ج 2، ص 431) و بایزید بسطامی (ج 1، ص 96، 225، ج 2، ص 375)، یاد کرده است . اوج عرفان وی در منازل السائرین ، معمولاً در هنگام شرح مرتبة سومِ (الدرجة الثالثة ) هر منزل (مقام ) جلوه گر می شود، از جمله در بارة مرتبة سوم از منزل غربت ، غربت عارف را از غربت معرفت متفاوت دانسته و گفته است که در غربت عارف ، انسان میان همنوعانش غریب می شود، اما در غربت معرفت میان او و همنوعانش هیچ نسبتی باقی نمی ماند (ج 2، ص 492ـ493؛
نیز رجوع کنید به ج 1، ص 234ـ 236 ، ج 2، ص 345ـ 348). او بیشتر در این بخش ، و بندرت در مرتبة دوم (الدرجة الثانیة )، احوال و مکاشفات و اشعار و خاطرات زندگی خود را نیز آورده است که از جملة آنها اسیر شدن وی به دست فرنگان و در معرض قتل قرار گرفتن است (ج 1، ص 229ـ230، ج 2، ص 345).

شرح مواقف نِفَّری اثر دیگر اوست که تلمسانی در آن بیشتر دیدگاه عرفان ابن عربی را مطرح کرده است (نویا، ص 307). او در این شرح مقام علم را غیریّتِ محض میان انسان و خدا دانسته (همان ، ص 313) و نیز در شرحِ عنوانِ «موقف معرفة المعارف » می گوید که این مقام فروتر از مقام معرفت است ، زیرا در معرفت ، خداوند بدون واسطه در نظر گرفته می شود، در حالی که «معرفة المعارف » شناخت معرفت است (همان ، ص 317).

افراد بسیاری آرای تلمسانی را، از جمله در بارة وحدت وجود، نقد کرده و با وی مخالفت نموده اند و حتی برخی صوفیه او را ملحد دانسته اند. علاءالدوله سمنانی در چهل مجلس (ص 213) می نویسد که الحاد او سرانجام بر سلطان مصر روشن شد و سردابه ای را هم که او و مریدانش در آنجا شراب می نوشیدند، یافتند و بدین سبب سلطان او را از مصر بیرون کرد ابن کثیر (ج 13، ص 345) و ابن عماد (همانجا) وی را قائل به حلول و اتحاد دانسته اند و ابوحیّان اندلسی (ج 3، ص 448) او را ملعون خوانده است ، اما یافعی (ج 4، ص 162ـ163) وی را از این نسبتها دور دانسته و از او دفاع کرده است . ابن تیمیّه ، که از مخالفان ابن عربی و پیروان اوست ، تلمسانی را به جهت اعتقاد به وحدت وجود کافر خوانده است . به نظر او، تفسیر ابن عربی از وحدت وجود نسبت به تفسیر تلمسانی با شریعت تعارض کمتری دارد (ج 1، ص 177ـ 178). به گفتة ابن تیمیّه (ج 4، ص 23)، تلمسانی میان ماهیت و وجود، و مطلق و معیّن فرقی قائل نشده و غیری در میان ندیده و کائنات را اجزا و ابعاض وجود مطلق و به منزلة موج نسبت به دریا دانسته است . به اعتقاد او، این قول تلمسانی مصداق کفر و زندقه است .

---

منابع :
(1) آقابزرگ طهرانی ؛
(2) ابن تغری بردی ، النجوم الزاهرة فی ملوک المصر و القاهرة ، قاهره ?( 1383/1963 ) ؛
(3) ابن تیمیّه ، مجموعة الرّسائل والمسائل ، چاپ محمد رشیدرضا، ( بی جا، بی تا. ) ؛
(4) ابن شاکر کتبی ، فوات الوفیات ، چاپ احسان عباس ، بیروت 1973ـ1974؛
(5) ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبارمن ذهب ، بیروت 1379/1979؛
(6) ابن فوطی ، مجمع الا´داب فی معجم الالقاب ، چاپ محمدالکاظم ، تهران 1416؛
(7) ابن کثیر، البدایة و النهایة ، ج 13، چاپ احمد ابوملحم و دیگران ، بیروت 1407/1987؛
(8) محمدبن یوسف ابوحیان غرناطی ، تفسیرالبحرالمحیط ، بیروت 1403/1983؛
(9) اسماعیل بغدادی ، هدیة العارفین ، ج 1، در حاجی خلیفه ، ج 5؛
(10) سلیمان بن علی تلمسانی ، دیوان عفیف الدین التلمسانی ، ج 1، چاپ یوسف زیدان ، ( مصر ) 1990؛
(11) همو، شرح منازل السائرین الی الحق المبین ، چاپ عبدالحفیظ منصور، تونس 1988، چاپ افست قم 1371ش ؛
(12) عبدالرحمان بن احمد جامی ، نفحات الانس ، چاپ محمود عابدی ، تهران 1370ش ؛
(13) مؤیدالدین بن محمود جندی ، شرح فصوص الحکم ، چاپ سیدجلال الدین آشتیانی ، مشهد 1361 ش ؛
(14) محسن جهانگیری ، محیی الدین ابن عربی : چهرة برجستة عرفان اسلامی ، تهران 1375ش ؛
(15) د. فارسی ؛
(16) محمدبن اسحاق صدرالدین قونیوی ، ترجمه و متن کتاب الفکوک ، یا، کلید اسرار فصوص الحکم ، مقدمه و تصحیح و ترجمة محمد خواجوی ، تهران 1371 ش ؛
(17) صفدی ؛
(18) عبدالرزاق کاشی ، شرح منازل السائرین ، چاپ محسن بیدارفر، قم 1372ش ؛
(19) احمدبن محمد علاءالدوله سمنانی ، چهل مجلس ، یا، رسالة اقبالیه ، تحریر امیر اقبالشاه بن سابق سجستانی ، مقدمه ، تصحیح و تعلیقات نجیب مایل هروی ، تهران 1366 ش ؛
(20) عمر فرّوخ ، تاریخ الادب العربی ، ج 3، بیروت 1989؛
(21) محمد عبدالرووف بن علی مناوی ، الکواکب الدریة فی تراجم السادَةِالصوفیة ، چاپ محمد ادیب جادر، بیروت 1999؛
(22) پل نویا، تفسیر قرآنی و زبان عرفانی ، ترجمة اسماعیل سعادت ، تهران 1373ش ؛
(23) عبداللّه بن اسعد یافعی ، مرآة الجنان و عبرة الیقظان ، بیروت 1417/1997؛
(24) عثمان اسماعیل یحیی ، مؤلفات ابن عربی : تاریخها و تصنیفها ، ترجمة عن الفرنسیة احمدمحمد طیب ، ( مصر ) 1413/1992.

/ حسن سیّدعرب /