responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3841

 

تِلِمْسان (تلمسن ، یا به گفتة یاقوت ( ج 1، ص 870 ) تنمسان ) شهری در غرب الجزایر، در َ53 ْ34 عرض شمالی و َ21 ْ1 طول غربی که اوران / وَهْران ، در 138 کیلومتری شمال شرقی ، سیدی بُلعباس * در 91 کیلومتری مشرق ، و مرز مراکش ، در 63 کیلومتریِ آن قرار دارد. این شهر محل تلاقی راههای بزرگ داخلی تونس با اوجدا (وَجده * ) و «جادة طلا و عاج » است که مدیترانه (بندرهای هُنَین / حُنَین در مغرب و رَچگون و اَرشَکول /ارشقول در مشرق ) را با تیزیل و سپس سجلماسه و دروازه های صحرا مرتبط می کند. در پشت شهر، کوههای تلمسان قرار گرفته اند که تا ارتفاع 842 ، 1 متری ، در جهت شمالی ـ جنوبی کشیده شده اند و به سمت دریا ادامه می یابند. این کوهها در قسمتهای مرتفع شهر، با فاصلة پنجاه کیلومتری از میان درة ممتد تَفنَه / تافنا در رشته کوههای ساحلی تراراس ، قابل رؤیت اند. شهر 827 متر ارتفاع دارد و بر دشتهای هنّیه در شمال و مغنیه در مشرق ، که قلمرو وسیع هائوز را می سازند، مشرف است . این قلمرو، علاوه بر تَفْنَه ، با ایسِّر و شاخابه های آن و نیز تعداد زیادی جویبار ــ که از توده های کوهستانی سرازیر می شوند و با جریان دائمی خود باغهای زیتون و انگور، مزارع بزرگ و کوچک ، جنگلها و مراتع را آبیاری می کنند ــ مشروب می شود.

تلمسان «شهرچشمه ها» است ؛ چشمه هایی چون عَین الحَجَر، عین الحوت ، آبشارهای ال اوریت ، رودخانة زیرزمینی غار، «عیون ابوالمهاجر دینار» (مغلوب کنندة کُسَیلَه * ، رئیس بربرها) درست در نزدیکی تلمسان . نظر معقول ، اما نه قطعی ، در بارة وجه تسمیة شهر این است که واژة بربری تلمسان ، جمع تِلمَس ، به معنای «چشمه ، گودال آب » باشد. نظر دیگر این است که تلمسان از تَلَم که در زبان زناته به معنای «محل تقاطع » و سان به معنای «دو» است ، گرفته شده و به معنای شهری است که دو عنصر متضاد بیابان و کوهستان را باهم جمع کرده است (میلی ، کتاب سوم ، ص 818). جهانگردان مسلمان (مثلاً بکری ، ج 2، ص 745ـ 746؛ ادریسی ، ج 1، ص 248) اغلب از حمامها و آسیاهای آبی آن یاد کرده اند. این شهر، پس از دوره ای که رومیها آن را «پوماریا» (باغهای میوه ) می نامیدند، نامهای دیگری همچون اَگادیر داشت و در محل شهر رومی واقع بود، جایی که در 174 ادریس اول مسجدی در آن بنا کرد. امروزه فقط منارة آن مسجد ــ که نخستین فرد از بنوعبدالواد، یَغْمَراسَن بن زَیّان ، بر آن افزوده ــ در مشرق شهر کنونی باقی است . این محل سپس پایتخت بنویعلی ' و بنوخزر زناته شد و یوسف بن تاشفین مرابطی ــ که در 474 در مغرب اگادیر، شهر تاکْرارْت / تکرارت (در بربری به معنای «اردوگاه ») را بنیاد نهاد ــ آن را فتح کرد (سلاوی ، ج 2، ص 30). از تلفیق اگادیر و تاکرارت ، شهر کنونی تلمسان به وجود آمد که عبدالمؤمن موحدی در 540 آن را محاصره کرد و بر آن استیلا یافت و به امر وی شهر را با دیوار محکمی محصور کردند (همان ، ج 2، ص 70؛ میلی ، کتاب سوم ، ص 706). مرینیان ، تلمسان را به مدتی طولانی (699ـ707) محاصره کردند و به همین منظور، شهر اردوگاهیِ المنصوره را در مغرب آن بنا کردند که بقایای عظیمی از آن هنوز باقی است . تلمسان هنوز هم مدینة الجدار یا ارض الجدار نامیده می شود. این نام به دیوار مذکور در قرآن (کهف : 76ـ77، 81 ـ82) اشاره دارد که حضرت موسی علیه السلام در آنجا با خضر علیه السلام ملاقات کرد ( رجوع کنید به ورثلانی ، ص 290). ساخت این نامها با کلمة جدار، ممکن است بازتابی باشد از نام اگادیر (اجادیر یا اغادیر)، که احتمالاً از گَدِر کارتاژی (= جدار عربی ) مشتق شده است اما از میان این اسامی فقط تلمسان تاکنون باقی مانده است .

تلمسان ، در دورة حکومت یَغْمَراسَن (633ـ681)، از بربران زناته ، آماج کشورگشاییهای حفصیان تونس و مرینیان فاس بود. بیش از سی شاهزاده که در تلمسان جانشین او شدند، در تلاش برای حفظ قدرت خود سرنوشتهایی متفاوت داشتند، از جمله : متحد شدن با بعضی از رقیبان خود، نبرد با قبایل هلالی (بنوهلال ) و در هنگام نیاز، هم پیمانی با آنان ، و سرانجام پناهنده شدن به ترکهای الجزیره بر ضد اسپانیاییها در بُجایه / بِجایَه * ، بونه * (عَنّابَه )، مَرسی الکبیر و اُران ، و موافقت با پرداخت خراج به ترکها. ابوحمو ثالث (حک : 909ـ923) در 912 ناگزیر به پرداخت سالانه 000 ، 12 سکه طلا، 12 رأس اسب گزیده و 6 باز بود (جیلالی ، ج 2، ص 202، 206؛ میلی ، کتاب سوم ، ص 837). ترکهای الجزیره به فرماندهی صلاح رئیس ، ابوزیّان چهارم الحسن (آخرین فرد از بنوعبدالواد) را معزول و تلمسان را در 962 ضمیمة خود کردند (جیلالی ، ج 2، ص 229) و به استقلال 319 سالة شهر پایان دادند. تلمسان ، در مدت سه قرنِ سلطة بیگهای (امرای ) الجزیره ، روبه زوال رفت . شهر در این سالها، شاهد درگیری اعراب بومی با حَضَرهای بربر (که آنها همچنین شامل «اندلسیّون »ی می شدند که پیش از تسخیر دوبارة اسپانیا به دست مسیحیان ، به آنجا مهاجرت کرده بودند) و نیز با «قول اوغلی »های (غلام زادگان ) ترک بود که حاصل وصلت سربازان ترک با زنان بومی بودند و در ترکیب جمعیت شهر عنصری ثابت به شمار می آمدند. اشغال الجزایر از سوی فرانسه با تصرف تلمسان در 1252/1836 آغاز شد. تلمسان با عقد پیمان تفنه در 24 صفر 1253/ 30 مه 1837 میان امیرعبدالقادرِ الجزایری * و بوژو ، به امیر باز گردانده شد. با پیمان دوباره ای در 1258/ 1842، تصرف قطعی صورت گرفت که 120 سال ادامه یافت .

در میان بناهای تاریخی بسیار مهم اسلامی تلمسان و پیرامون آن ، می توان به اینها اشاره کرد: بقایای باروهای قدیمی اگادیر، تا کرارت و المنصوره ؛ مسجد جامع تلمسان با مناره هایی متعلق به قرن هفتم ؛ مناره های مسجد جامع اگادیر؛ مسجد بوالحسن سیدی ، که اکنون موزة هنرهای اسلامی است ؛ دژ مَشوار، قصر محصور ساختة یغمراسن ؛ و حوض بزرگ (اکنون خشک ) «صَهریج » (به ابعاد 200*100*3 متر) که ابوتاشْفین اول (حک : 718ـ737) ظاهراً برای خوشایند دختر خویش ، و به احتمال بیشتر برای آبیاری باغهای خود، ساخته است . منارة سنگی مسجدالمنصوره ، با چهل متر بلندی و با آجرکاریهای رنگارنگ ، زیباست و بناهای عظیم موحدی همچون خیرالدا ی اشبیلیه (سویل )، «کُتُبیّه » (کتابخانه ) مراکش و برج حسن را در رَباط به یاد می آورد. در جنوب شرقی تلمسان ، مسجد و آرامگاه سیدی بومَدیَن ، مشهورترین عارف و پیر اندلسی تلمسان (متوفی 594 در این شهر؛ رجوع کنید به ابومدین تلمسانی * )، ساختة ابوالحسن مَرینی ، قرار دارد. مقبرة شیخ هنوز هم موردتوجه فراوان مردم است . سرانجام در شمال شهر و درست در پای دیوار آن ، مسجد عارف اندلسی دیگر، سیدالحَلْوی ، قرار دارد که ابوعِنان فارِس مرینی در 754 آن را ساخته و در بناهای جانبی ، در بسیاری از جزئیات شبیه مدرسة بوعنانیّة * همین سلطان در فاس است .

در دورة تحت الحمایگی فرانسه ، در 1270/ 1854 تلمسان به دهستانی تام الاختیار تبدیل شد و در 1274/ 1858 مرکز یک شهرستان بود. در دهة 1300ش /1920 شهر جمعیتی بالغ بر 000 ، 30 مسلمان ، 000 ، 6 یهودی و 000 ، 4 اروپایی داشت . در جمهوری کنونی الجزایر، تمامی جمعیت شهر مسلمان اند. همة یهودیها و اروپاییها به فرانسه ، اسرائیل و کشورهای دیگر مهاجرت کرده اند. امروزه تلمسان مرکز ولایتی است به همان نام ، با مساحتی برابر 067 ، 8 کیلومترمربع ، با پنج شهرستان ونیم میلیون جمعیت . در 1366 ش / 1987، خود شهر حدود 000 ، 140 سکنه داشت ، جمعیتی که به طور ثابت 4ر3% رشد سالانه دارد. این رشد تا حدی ناشی از رونق فزایندة ناشی از برنامه های خاص توسعه و ایجاد مؤسسات آموزش عالی (ازجمله دانشگاه اِمامه با بیش از 000 ، 5 دانشجو در پنج دانشکده ) بوده است . توسعة صنعتی با فعالیت کارخانه های روغن زیتون ، دباغی ، نخ ریسی و تولید منسوجات ابریشمی ، تولید سیلندرهای گاز و تجهیزات تلفن و جز آنها، که برای 500 ، 4 تن شغل ثابت ایجاد می کند، صورت گرفته است . نواحی صنعتی و مسکونی جدید، موجب گسترش زیاد محدودة شهر شده اند و به اراضی کشاورزی هائوز تجاوز کرده اند؛ با این حال ، این اراضی برای 000 ، 2 تن تأمین اشتغال می کند.


منابع :
(1) محمدبن محمد ادریسی ، کتاب نزهة المشتاق فی اختراق الا´فاق ، بیروت 1409/1989؛
(2) الاصاله (الجزیره )، ش 26 (1975؛
(3) ویژه نامة تلمسان )؛
(4) عبداللّه بن عبدالعزیز بکری ، کتاب المسالک و الممالک ، چاپ ادریان فان لیوفن و اندری فری ، تونس 1992؛
(5) ( عبدالرحمان جیلالی ، تاریخ الجزائرالعام ، بیروت 1403/1983 ) ؛
(6) احمدبن خالد سلاوی ، کتاب الاستقصا لاخبار دول المغرب الاقصی ، چاپ جعفر ناصری و محمد ناصری ، دارالبیضاء 1954ـ 1956؛
(7) کتاب الاستبصار فی عجائب الامصار ، چاپ سعد زغلول عبدالحمید، دارالبیضاء: دارالنشر المغربیه ، 1985؛
(8) ( مبارک بن محمد میلی ، تاریخ الجزائر فی القدیم والحدیث ، چاپ محمد میلی ، الجزائر 1396/ 1976 ) ؛
(9) حسین بن محمد ورثیلانی ، نزهة الانظار فی فضل علم التّاریخ و الاخبار ، بیروت 1394/1974؛
(10) ( یاقوت حموی ) ؛


(11) Architecture of the Islamic world: its history and socialmeaning , ed. G. Michell, London 1978, 219;
(12) M.L. Bates, "The Ottoman coinage of Tilimsa ¦n", in American Numismatic Society Museum Notes, XXVI (1981), 203- 214;
(13) Great Britain. Naval Intelligence Division. Admiralty Handbooks, Algeria, London 1943-1944, II , 109-112;
(14) R. Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning : Edinburgh 1994, index at 624;


(15) نیز رجوع کنید به د. اسلام ، چاپ اول ، ذیل "Tlemcen" .

/ آ. بل و م . یالائویی ( د. اسلام ) /

جامعِ تِلِمْسان ، از مساجد اولیة دورة مُرابطون است . این مسجد را یوسف بن تاشفین (متوفی 500)، دومین فرمانروای مرابطون ، پس از استیلا بر تلمسان ، در 475 بنا نهاد (سالم ، 1991ـ 1992، قسم 2، ص 358؛
میچل ، ص 219). جانشین او، علی بن یوسف (حک : 500 ـ 537)، از حدود 530 تا 533 آن را توسعه داد و تزئین نمود (هَرَفی ، ص 375؛
لامبر ، ص 205). یک قرن بعد، یَغْمَراسَن بن زَیّان ، از امرای عبدالوادیان * / زَیّانیان ، با ایجاد تغییراتی مسجد را به شکل امروزی آن در آورد (مؤنس ، ص 219؛
لامبر، ص 193، نقشه ، ص 205؛
هیلن برند ، 1999، ص 185؛
میچل ، همانجا).

نقشة این مسجد به شکل مستطیل (58*65متر) است و قطعة مثلث شکلی از گوشة غربی آن حذف شده است (فرناندث ـ پوئرتاس ، ص 111 و نقشه ). طبق شواهد موجود در بنا، ساخت این مسجد در سه مرحله صورت گرفته است :

ابتدا به دستور یوسف بن تاشفین شبستان ساخته شد. این شبستان مستطیل شکل در جنوب بنا واقع شده و شامل سیزده فرش اندازِ (ناو) عمود بر دیوار قبله و شش فرش اندازِ موازی با دیوار قبله است . ستونهای فرش اندازهای موازی با دیوار قبله را قوسهای نعل اسبی ، و ستونهای فرش اندازهایِ عمود بر دیوار قبله را قوسهای چند پر به هم متصل می کند (مؤنس ، همانجا؛
لامبر، ص 205؛
هات ، ص 96ـ97، تصویر 40ـ41). در این میان ، فرش انداز مرکزیِ مقابل محراب ، هم عریضتر است و هم تزئینات بیشتری دارد (پاپادوپولو، ص 516؛
لامبر، همانجا). در مرحلة دوم ، زیر نظر علی بن یوسف گنبد جلوِ محراب با کتیبه ای به تاریخ 531، و مقصوره ، با کتیبه ای به تاریخ 533، ساخته شدند. تزئینات فرش اندازِ مقابل محراب نیز منسوب به دورة اوست (لامبر، همانجا؛
سالم ، 1982، ص 665).

در دورة عبدالوادیان در 633، قسمت شمالی مسجد احداث گردید که شامل حیاط و فرش اندازهایِ اطراف آن است ، به طوری که سه فرش اندازِ شرقی و چهار فرش اندازِ غربیِ حیاط ، در امتداد فرش اندازهایِ طولی شبستان قرار گرفتند. این قسمتها به سبب ناهمواری زمین ، با شبستان هم سطح نیستند (لامبر، ص 193، نقشه ، ص 206؛
سالم ، 1982، همانجا). حیاط مربع شکل است و رواقهای ژرف و پنج طاق در هر ضلع دارد. طاقگانهای هر ضلع ، بجز سمت قبله که قوس آن از نوع چند پر است ، قوس نعل اسبی ساده دارند (پاپادوپولو، همانجا؛
هات ، ص 94ـ95، تصویر 38ـ39). یک طاقگان هم در فاصلة بین شبستان و حیاط عرضی قرار دارد. سقف تمام فرش اندازهایِ طولی ، مجزا و به شکل شیروانیِ سفالی است (فرناندث ـ پوئرتاس ، ص 111).

به عقیدة لامبر (همانجاها) در نقشة اولیة بنا که در دورة مرابطون ساخته شده ، قسمتی از شبستان ، حیاط بوده است ، به طوری که در طرفین آن سه فرش اندازِ عمودی وجود داشته و بقیة قسمتها در دورة عبدالوادیان احداث گردیده است .

گچ بریِ محراب این مسجد، که بخشی از آن بیرونِ دیوار قبله قرار گرفته ، قابل توجه است . طاق نعل اسبی آن با شانزده قوس کوچک و هفده قاب بندی گچ بری شده ، به صورت شعاع خورشید تزئین شده است . در سه طرفِ طاق محراب ، سه قاب بند با آیات قرآنی و نقوش اسلیمیِ گچی کار شده است و در قسمت فوقانیِ آن ، سه ردیف قاب بندی مزین به نقوش گچ بری شدة گیاهی و آیات قرآنی قرار دارد. دوگوی برجستة گچی ، در دو لچکی پیشانی طاق محراب ، آن را زیباتر نموده است . در دیوارة درونی محراب سه پنجرة کاذب با نقوش اسلیمی ، گچ بری شده است (فرناندث ـ پوئرتاس ، ص 112، تصویر؛
پترسن ، ذیل "Tlemcen" ؛
پاپادوپولو، همانجا).

این مسجد دو گنبد دو پوشه دارد که یکی در جلو محراب و دیگری با فاصلة سه فرش اندازِ عرضی ، در مقابل آن قرار گرفته است . گنبدهای داخلی را دوازده تُویْزِة آجری و چهار گوشوارة کوچک نگاه می دارد که فاصلة بین تویزه ها با گچ بریهای مشبک و نقوش گیاهی پر شده است . پوشش خارجی گنبد نیز مانند سقف فرش اندازهای طولی ، شیروانیِ سفالی است (میچل ، همانجا؛
هیلن برند، 1994، ص 86 ـ87؛
پاپادوپولو، ص 409، تصویر 289؛
قس پترسن ، همانجا).

منارة مسجد، به سبک مساجد شمال افریقا چهارگوش است و در ضلع شمالی قرار دارد. برخی آن را منتسب به دورة مرابطون می دانند ولی چون در بخش شمالی واقع است ، ساخت آن در دورة عبدالوادیان منطقیتر به نظر می رسد ( رجوع کنید به پترسن ، همانجا؛
پاپادوپولو، ص 516؛
میچل ، همانجا؛
قس شافعی ، ص 161، تصویر 167).


منابع :
(16) سید عبدالعزیز سالم ، بحوث اسلامیة فی التّاریخ و الحضارة و الا´ثار ، بیروت 1991ـ1992؛
(17) همو، تاریخ المغرب فی العصرالاسلامی ، اسکندریه ?( 1982 ) ؛
(18) فرید محمود شافعی ، العمارة العربیة الاسلامیة : ماضیها و حاضرها و مستقبلها ، ریاض 1402/1982؛
(19) ایلی لامبر، تطورالعمارة الاسلامیة فی اسبانیا و البرتغال و شمال افریقیا ، عرّبه عطااللّه جلیان ، بیروت 1985؛
(20) حسین مؤنس ، المساجد ، کویت 1401/1981؛
(21) سلامة محمد سلمان هرفی ، دولة المرابطین فی عهد علی بن یوسف بن تاشفین : دراسة سیاسیة و حضاریة ، بیروت 1405/1985؛


(22) Antonio Fernandez - Puertas, "Spain and North Africa", in The mosque: history, architectural development & regional diversity , ed. Martin Frishman and Hasan Uddin Khan, London: Thames and Hudson, 1997;
(23) Robert Hillenbrand, Islamic art and architecture , London 1999;
(24) idem, Islamic architecture: form, function and meaning , Edinburgh 1994;
(25) Antony Hutt, Islamic architecture North Africa , London 1977;
(26) George Michell, "North Africa and Sicily", in Architecture of the Islamic world , ed. George Michell, London: Thames and Hudson, 1984;
(27) Alexandre Papadopoulo, Islam and Muslim art , translated from the French by Robert Erich Wolf, London 1980;
(28) Andrew Petersen, Dictionary of Islamic architecture , London 1996.

/ اکرم ارجح /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3841
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست