تِگین (یا تَکین ) ، لقب ترکی قدیمی به معنای شاهزاده ( قس دهخدا، ذیل واژه ، که معنای رشید و خوش قامت و بهادر را نیز آورده است ) . در کهنترین ترکیِ شناخته شده ، به صورت تگین آمده است .

در اوایل پادشاهی ترکان ، تگین به پسر یا نوة مشروع خاقان بزرگ اطلاق می شد. این معنا در سنگنبشته های اورخون * مشهود است که یکی از آنها را از آنِ کول تگین (معنای تحت اللفظی : «برادر جوانتر ( از اِلتِرِش خاقان ) ، ولی عهد») دانسته اند (قس تکین ، ص 237). دورفر (ج 2، ص 533 ـ541، ش 922) و کلاوسن (ص 483) حدس زده اند که واژة تگین از زبانی قدیمتر و غیرترکی به این زبان راه یافته است . به نوشتة دورفر (ج 2، ص 541)، احتمالاً این واژه از زبان ناشناختة قوم یوان ـ یوان ، که پس از هونها و پیش از پادشاهی ترکان می زیسته اند، آمده است . نخست در پادشاهی ترکان ، شاهزادگان معمولاً مناصب عالی کشوری یا لشکری داشتند، اما بتدریج ضرورتِ داشتنِ تبارِ سلطنتی برای صاحبِ لقبِ تکین از بین رفت و این عنوان معرف منصب افراد شد و اعتبار آن به عنوان لقب کاهش یافت .

تگین به معنای شاهزاده در میان ترکان شرقی مثل اویغورها، فرمانروایان محلی فرغانه چون صوارتگین ، و نیز قراخانیان / ایلک خانیان باقی ماند؛ ازینرو، در میان نامهای فرمانروایان ایلک خانی می توان نامهایی مثل علی تگین و ارسلان تگین و طُغان تگین یافت . با وجود این ، در سرزمینهای غربیتر از شأن این عنوان کاسته شد و می توانست به هر سردار ترک ، حتی اگر پیش از آن برده بود ــ مثل سبکتگین مؤسس غزنویان ، و عمادالدوله ساوتگین ، سردار و فرمانده پیشقراولان آلب ارسلان سلجوقی ــ اطلاق شود ] برای موارد دیگری که حتی در نام صاحب منصبان دون پایه ، همچون آب دار و چوگان دار و جامه دار، پسوند تگین

به کار رفته است رجوع کنید به بیهقی ، فهرست ، ص 988ـ990، 992ـ993، 1000، 1005 [ . ظاهراً لقب تگین تا زمان یورش مغولان کاربرد خود را از دست داده بوده و در میان مغولان تقریباً ناشناخته

بوده است .

---

منابع :
(1) ( بیهقی ؛
(2) دهخدا؛
(3) علی مظاهری ، زندگی مسلمانان در قرون وسطا ، ترجمة مرتضی راوندی ، تهران 1378 ش ، ص 62 ) ؛


(4) C. E. Bosworth and Gerard Clauson, "Al-Xwa ¦razm ¦âon the peoples of Central Asia", JRAS (1965), 7;
(5) Gerard Clauson, A dictionary of pre-thirteenth century Turkish , Oxford 1972;
(6) G. Doerfer, Tدrkische und mongolische Elemente im Neupersischen , Wiesbaden 1963-1967;
(7) Tala ªt Tekin, A grammar of Orkhon Turkic , Bloomington 1968.

/ کلیفورد ادموند باسورث ( د. اسلام ) /