responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3794

 

تَکِش ، علاءالدین ، از فرمانروایان سلسلة خوارزمشاهیان (470ـ 628). نخستین آگاهی در بارة تکش متعلق به حدود 568، یعنی هنگام درگذشت پدرش ایل ارسلان ، است (ابن اثیر، ج 11، ص 377). جوینی (ج 2، ص 16ـ 17) سال درگذشت ایل ارسلان را 560 نوشته و قزوینی (جوینی ، ج 2، ص 16، پانویس 8) تاریخ فوت وی را 565 ضبط کرده است . تکش در آن هنگام از سوی پدرش حکومت جَنْد * را داشت و در آنجا به سر می برد، ازینرو سلطانشاه * محمود (برادر تکش ) به کمک مادرش ، ترکان خاتون * ، جانشین پدر شد و تکش را به خوارزم فراخواند. چون تکش از رفتن سر باز زد، لشکری برای گرفتن او از خوارزم به جند اعزام گردید. تکش ، ناگزیر به قراختاییان * ، که خاندانش خراجگزار آنان بودند، پناه برد (ابن اثیر، همانجا؛ جوینی ، ج 2، ص 17ـ 18) و با قبول پرداخت خراج سالانه به قراختاییان ، همراه لشکری به فرماندهی فَرما (فوما)، داماد خان قراختای ، به خوارزم رفت . سلطانشاه و مادرش ناگزیر به شادیاخِ نیشابور گریختند و نزد مؤیدآی ابه ، حاکم آنجا، رفتند و تکش در 22 ربیع الا´خر 568 بر تخت نشست . از این زمان تا 589، تکش پیوسته با برادرش ، که قدرتهای رقیب همچون غوریان * و قراختاییان از او حمایت می کردند، در ستیز بود. تکش ، پس از به قدرت رسیدن ، ادعای استقلال کرد و فرستادگان خان قراختای را که برای دریافت خراج به دربار او آمده بودند، به بهانة به جا نیاوردن ادب کشت ؛ ازینرو قراختاییان ، به فرماندهی فرما و همراه با سلطانشاه ، به خوارزم لشکر کشیدند ولی کاری از پیش نبردند و مجبور به بازگشت شدند (ابن اثیر، ج 11، ص 377ـ 378؛ جوینی ، ج 2، ص 17ـ20).

از سرگذشت تکش ، در فاصلة سالهای 570 تا 578 اطلاعی در دست نیست ، اما بر اساس مکتوبات بهاءالدین بغدادی * ، کاتب تکش (ص 145ـ 165)، او با غیاث الدین محمدسام غوری (حک : 536 ـ 599)، فرمانروای غور، مکاتبه داشته و سفیرانی بین آن دو ردوبدل می شده است . آنان حتی قصد داشتند با هم به خراسان حمله کنند تا سلطانشاه را از بین ببرند (همان ، ص 198ـ201). در 578، تکش به قلمرو قراختاییان حمله برد و به شهرهای بخارا در ماوراءالنهر و کَنْد در نزدیکی سیحون دست یافت و به نام خود سکه زد و خطبه خواند ( رجوع کنید به همان ، ص 131ـ 138؛ بارتولد، ج 2، ص 714ـ715). به این ترتیب ، برای نخستین بار در تاریخ خوارزمشاهیان * ، تکش به قلمرو قراختاییان وارد شد و مهمتر از آن ، توانست ترکان دشتِ قپچاق * را مدتی مطیع خود سازد و آنان را در زمرة لشکریانش در آورد (بهاءالدین بغدادی ، ص 174، 180).

در 582، تکش به خراسان حمله برد و تا نزدیکی قلمرو برادرش در مرو پیش رفت ، اما معلوم نیست که به چه علت از ورود به شهر خودداری ورزید. سپس به شادیاخ رفت و سنجرشاه (نوة مؤیدآی ابه ) و مِنگلی بِک (اتابک او) را که اهالی از دست آنان به ستوه آمده بودند، محاصره کرد. دو طرف عاقبت صلح کردند و تکش سه تن از نزدیکانش ، از جمله بهاءالدین محمد، را برای تنظیم صلحنامه نزد آنان فرستاد، اما منگلی بک فرستادگان تکش را اسیر کرد و نزد سلطانشاه فرستاد (همان ، ص 323ـ332؛ جوینی ، ج 2، ص 23). سال بعد، تکش نیشابور را تسخیر کرد و منگلی بک را کشت و پسر بزرگتر خود، ناصرالدین ملکشاه ، را حاکم آنجا کرد (جوینی ، ج 2، ص 25). سپس ، سنجرشاه را با خود به خوارزم برد و مادر او را به زنی گرفت و دختر خویش را به سنجرشاه داد، اما هنگامی که از توطئة سنجر برای بازگشت به نیشابور با خبر شد، او را کور کرد (ابن اثیر، ج 11، ص 578 ـ579؛ جوینی ، ج 2، ص 36، این مطلب را ذیل رویدادهای 591 ضبط کرده است ).

چندی بعد، تکش به درخواست پسرش و برای دفع حملات سلطانشاه به خراسان رفت . در بهار 585، دو برادر با یکدیگر صلح کردند و تکش ، حکومت جام و باخَرْز و زیرپل را به سلطانشاه داد و سلطانشاه ، فرستادگان تکش را که اسیر کرده بود، پس فرستاد. تکش در جمادی الاولی همان سال در رادکانِ طوس بر تخت نشست و بدین ترتیب ، قسمتی از خراسان را نیز به فرمان خود در آورد (جوینی ، ج 2، ص 26ـ27)، سپس به خوارزم باز گشت . آشتی بین دو برادر بیش از یک سال نپایید و تکش قلعة سرخس را که در اختیار سلطانشاه بود، خراب کرد، اما بار دیگر با یکدیگر سازش کردند که تا 588 دوام داشت (همان ، ج 2، ص 27ـ 28). در این سال ، تکش به سبب ناآرامی اوضاع در عراق عجم و به خواهش قُتلُغ اینانج * (پسر جهان پهلوان ایلدگز) که در جنگ از سلطان طغرل بن ارسلان * شکست خورده بود، به ری لشکر کشید (جوینی ، ج 2، ص 28؛

عتبی ، ص 423 و آقسرایی ، ص 26، نوشته اند که طغرل از تکش درخواست کمک کرد). دیری نپایید که قتلغ از کرده اش پشیمان شد و به قلعة طبرک * در ری پناه برد، اما تکش آنجا را فتح کرد و طغرل ، که از تیرگی روابط آن دو با خبر شده بود، به منظور جلب حمایت تکش ، هدایایی برای او فرستاد. تکش ، پس از گذاشتن امیر تَمغاج در ری ، به خوارزم بازگشت (جوینی ، ج 2، ص 28ـ29). در همین زمان ، تکش که از مکاتبات اسپهبد حسام الدوله اردشیر (حاکم باوندی طبرستان ) و داماد او با غیاث الدین محمدسام غوری بر ضد خود آگاه شده بود، به گرگان و طبرستان حمله کرد و بسطام و دامغان را گرفت . اسپهبد ناگزیر با طغرل ، که در ری بود، هم پیمان گردید و قرار شد که در 589، اسپهبد گرگان را بگیرد، طغرل بسطام و دامغان را تصرف ، و سلطانشاه خراسان را تسخیر کند (مرعشی ، ص 253ـ260؛ در بارة تیرگی روابط تکش و اسپهبد رجوع کنید به همان ، ص 256ـ 258؛ اولیاءاللّه ، ص 147ـ 148). در 589، اسپهبد به گرگان تاخت ، اما سلطانشاه ، به سبب از دست دادن سرخس ، کاری از پیش نبرد و در همان سال درگذشت (جوینی ، ج 2، ص 29ـ30؛ مرعشی ، ص 258ـ259) و بدین ترتیب ، تکش حاکم بی رقیب خراسان شد و طبرستان را نیز به اطاعت خود در آورد و پسرانش ، قطب الدین محمد و ناصرالدین ملکشاه ، را بترتیب والی نیشابور و مرو کرد (جوینی ، ج 2، ص 30).

در این گیرودار، خبر عهدشکنی طغرل و حملة او به لشکریان خوارزم در ری رسید (حسینی ، ص 189ـ190؛ ابوحامد محمدبن ابراهیم ، ص 90؛ در بارة اختلاف تکش و طغرل رجوع کنید بهحسینی ، ص 184، 190ـ193، 197؛ راوندی ، ص 366). خلیفه الناصرلدین اللّه (حک : 575 ـ622) نیز که از قدرت یافتن طغرل در هراس بود، از تکش خواست که طغرل را سرکوب کند (در بارة اختلاف الناصرلدین اللّه و طغرل رجوع کنید بههندوشاه بن سنجر، ص 323ـ324). تکش در 590 از نیشابور به همدان رفت (ابن اثیر، ج 12، ص 107ـ 108) و در آنجا لشکری در اختیار قتلغ گذاشت تا به جنگ طغرل برود. در نبردی که در نزدیکی ری روی داد طغرل کشته و قلمرو او از آنِ تکش شد. به این ترتیب ، حکومت سلاجقة عراق نیز به پایان رسید (حسینی ، ص 190ـ194؛ ابوحامد محمدبن ابراهیم ، ص 90ـ92؛ هندوشاه بن سنجر، ص 323ـ324). از این زمان تکش ، سلطان لقب گرفت (حمداللّه مستوفی ، ص 488؛ قفس اوغلو، ص 141، پانویس ، این سال را 577 ضبط کرده است ). وی سپس به همدان رفت و خلیفه ناگزیر حاکمیت تکش بر عراق را پذیرفت ، ولی از همین زمان ، دشمنی میان آن دو آشکار گردید.

خلیفه ، وزیر خویش مؤیدالدین ابوالمظفر محمدبن القصاب (ابن قَصّاب ) را با وعدة حکومت و خلعت به همدان فرستاد. وزیر از تکش خواست تا برای گرفتن خلعت ، در پیش اسب او پیاده راه برود، تکش بر آشفت و به وزیر حمله کرد و چون وی یارای مقاومت در برابر سلطان را نداشت ، گریخت و سپاهیان خوارزم تا دینور در پی او رفتند (ابن اثیر، ج 12، ص 108؛ جوینی ، ج 2، ص 33؛ ناصرالدین منشی کرمانی ، ص 34). پس از آن ، تکش اصفهان را به قتلغ اینانج سپرد و او را امیرالامرای عراق کرد و ری را به پسر خود، یونس خان ، و به اتابکی شمس الدین میانْجَق / میاجَق داد و به خوارزم برگشت (جوینی ، ج 2، ص 33ـ34). در 591، تکش برای به اطاعت در آوردن (قایر توقو/ قادر بوقو/ قایر بوقو/ قاتر بوقو)، خانِ دشتِ قپچاق ، به سِغْناق * (سُغْناق ) در ماوراء سیحون لشکر کشید ولی به سبب خیانت برخی از لشکریانش ، که از اورانیان بودند، شکست خورد و بسیاری از سپاهیانش کشته شدند و او ناگزیر به خوارزم بازگشت (همان ، ج 2، ص 34ـ 35).

هنگامی که تکش در ماوراء سیحون بود، قتلغ اینانج با حمایت خلیفه بر یونس خان شورید (راوندی ، ص 376ـ 377؛ ابن اثیر، ج 12، ص 111) و به کمک ابن قصّاب ری را گرفت . یونس خان به گرگان رفت و از پدرش کمک خواست . اتحاد قتلغ اینانج و ابن قصّاب دوامی نداشت و قتلغ اینانج در 592 به سمنان رفت و به میانجق پیوست ، اما میانجق او را کشت و سرش را برای تکش فرستاد. ابن قصّاب نیز در 592، پس از ساکن شدن در قصر تکش در همدان ، اصفهان را گرفت و در شعبان همان سال درگذشت (راوندی ، ص 381). در نیمة همان ماه ، تکش بر لشکریان خلیفه چیره شد و آنان را سالم به بغداد فرستاد و بر عراق نیز مسلط گردید (هندوشاه بن سنجر، ص 331ـ332). خلیفه از او خواست تا از نواحی غربی ایران دست بر دارد، اما تکش به این درخواست وقعی ننهاد و حتی در پیامی به خلیفه اعلام کرد که قصد دارد خوزستان را هم بگیرد (راوندی ، ص 385). در 593، پس از درگذشت ناصرالدین ملکشاه و ناآرامی نیشابور، تکش وزیر خویش صدرالدین مسعود هروی (نظام الملک هروی ) و پسرش قطب الدین محمد را به خراسان فرستاد (جوینی ، ج 2، ص 39ـ40).

سال 594 برای تکش سالی پُر از حادثه و درگیری بود. وی برای حفظ سرحداتش ، در جنگ قایر توقوخان و برادرزاده اش الپ درک ، ابتدا الپ درک را یاری داد و قایرتوقوخان را زندانی کرد، اما پس از آگاهی از نافرمانی الپ درک ، قایرتوقوخان را با لشکری به جنگ او فرستاد (همان ، ج 2، ص 40ـ41؛ قس رشیدالدین فضل اللّه ، ج 1، ص 402). تکش در ذیحجّة آن سال میانجق را، که سر به شورش برداشته بود و به اهالی آزار می رساند، دستگیر کرد، اما با شفاعت جمعی از بزرگان او را بخشید و تبعید کرد (جوینی ، ج 2، ص 42ـ43؛ رشیدالدین فضل اللّه ، همانجا). به نوشتة راوندی (ص 399)، تکش او را کشت (در بارة نزاع تکش و میانجق رجوع کنید به راوندی ، ص 396ـ 399). ظاهراً در همان سال تکش از خلیفه الناصر خواست که در بغداد او را سلطان بشناسند و به نام وی خطبه بخوانند. خلیفه که از تکش در بیم بود، در پاسخ به افزون خواهیهای او، غیاث الدین غوری را به حمله به شهرهای خوارزم و سرگرم ساختن تکش با جنگ ، تحریک کرد. غیاث الدین غوری در نامه ای به تکش ، پس از نکوهش کردن او به سبب کارهایش ، او را به گرفتن شهرهایش تهدید کرد؛ ازینرو تکش از قراختاییان خواست تا با غوریان بجنگند. در این نبرد، قراختاییان با دادن تلفات بسیار از غوریان شکست خوردند. هنگامی که خانِختای از تکش غرامت خواست ، تکش به غوریان توسل جست ، اما آنان به درخواست او تن ندادند. قراختاییان خوارزم را محاصره کردند، اما تکش آنان را شکست داد و تا بخارا تعقیبشان کرد و با وجود مقاومت اهالی بخارا، در 594 این شهر را فتح کرد، ولی به مردم آزاری نرساند (ابن اثیر، ج 12، ص 137؛ ابن عبری ، ص 230ـ231). برخی از محققان در بارة اینکه تکش دو باره بخارا را تسخیر کرده باشد، تردید کرده اند ( رجوع کنید به بارتولد، ج 2، ص 723ـ724).

پس از این پیروزیها، تکش به سرکوب اسماعیلیه پرداخت و با فتح قلعة ارسلانگشای ، ضربة محکمی به آنان وارد کرد (جوینی ، ج 2، ص 43ـ44). وی پس از گماردن پسرش تاج الدین علیشاه در اصفهان ، در 596 به خوارزم بازگشت . در همین سال ، اسماعیلیه ، نظام الملک مسعود هروی (وزیر تکش ) را کشتند و تکش به کین خواهی رهسپار عراق شد،اما در 19 رمضان 596، در محلی به نام چاه عرب ، درگذشت (جوینی ، ج 2، ص 45ـ46؛ رشیدالدین فضل اللّه ، ج 1، ص 403؛ ناصرالدین منشی کرمانی ، ص 94ـ 95).

تکش ، فردی عادل ، متدین و فاضل بود و در موسیقی و هنر نیز دستی داشت (منهاج سراج ، ج 1، ص 300ـ301). وی ممدوح رشیدالدین وطواط و خاقانی بود (جوینی ، ج 2، ص 18، 39). تکش در مدت 28 سال حکومت ، با کمک لشکری متشکل از تعداد زیادی از قپچاقها و اقوام وابستة آنها، توانست قلمرو خوارزمشاهیان را به حداکثر گستردگی اش برساند، اما لشکریان بیش از آنکه تابع او باشند، از تَرکان خاتون * ، زوجة مقتدر وی ، اطاعت می کردند. این امر و همچنین خصومت تکش با خلیفه الناصر از عواملی بود که زمینه را برای زوال خوارزمشاهیان فراهم ساخت (بارتولد، ج 2، ص 728).


منابع :
(1) محمودبن محمد آقسرایی ، مسامرة الاخبار و مسایرة الاخیار ، چاپ عثمان توران ، آنکارا 1944؛
(2) ابن اثیر؛
(3) ابن عبری ، تاریخ الزمان ، نقله الی العربیة اسحاق ارمله ، بیروت 1986؛
(4) ابوحامد محمدبن ابراهیم ، ذیل سلجوقنامه ، در ظهیرالدین ظهیری نیشابوری ، سلجوقنامه ، تهران 1332 ش ؛
(5) محمدبن حسن اولیاءاللّه ، تاریخ رویان ، چاپ منوچهر ستوده ، تهران 1348 ش ؛
(6) واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد، ترکستان نامه : ترکستان در عهد هجوم مغول ، ترجمة کریم کشاورز، تهران 1366 ش ؛
(7) محمدبن مؤید بهاءالدین بغدادی ، التوسل الی الترسل ، چاپ احمد بهمنیار، تهران 1315 ش ؛
(8) جوینی ؛
(9) علی بن ناصر حسینی ، کتاب اخبار الدولة السلجوقیة ، چاپ محمد اقبال ، بیروت 1404/ 1984؛
(10) حمداللّه مستوفی ، تاریخ گزیده ؛
(11) محمدبن علی راوندی ، راحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق ، به سعی و تصحیح محمد اقبال ، بانضمام حواشی و فهارس با تصحیحات لازم مجتبی مینوی ، تهران 1364 ش ؛
(12) رشیدالدین فضل اللّه ؛
(13) محمدبن عبدالجبار عتبی ، ترجمة تاریخ یمینی ، از ناصح بن ظفر جر فادقانی ، چاپ جعفر شعار، تهران 1357 ش ؛
(14) ابراهیم قفس اوغلو، تاریخ دولت خوارزمشاهیان ، ترجمة داود اصفهانیان ، تهران 1367 ش ؛
(15) ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی ، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران ، چاپ برنهارد دورن ، پترزبورگ 1850، چاپ افست تهران 1363 ش ؛
(16) عثمان بن محمد منهاج سراج ، طبقات ناصری ، یا، تاریخ ایران و اسلام ، چاپ عبدالحی حبیبی ،تهران 1363 ش ؛
(17) ناصرالدین منشی کرمانی ، نسائم الاسحار من لطائم الاخبار در تاریخ وزراء ، چاپ جلال الدین محدّث ارموی ، تهران 1338 ش ؛
(18) هندوشاه بن سنجر، تجارب السلف ، چاپ عباس اقبال ، تهران 1357 ش .

/ شهناز رازپوش /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3794
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست