تَکْرور ، نام شهری قرون وسطایی ، کشوری پادشاهی و قومی در افریقای غربی ، که بعدها به بخشهایی از افریقای غربی مسلمان ، یا همة آن ، اطلاق شده است . در این تعبیر، تکرور نسبت مشهوری است که به صورت «تکاریر »، و در زبان محاوره ای در خاورمیانه به صورت «تکارنه » جمع بسته شده است . ظاهراً تکرور معرّب نام قومی افریقایی است که امروزه به صورت تُکُلر * (توکولور فرانسوی و توکورل پرتغالی پیشین ) تلفظ می شود. همچنین این نام به قومی اشاره دارد که در منطقة فوتا تورو ، در کنارة رود سنگال میانه ، زندگی می کنند. تکلرها از عناصر قومی گوناگونی تشکیل شده اند، ولی قوم فُلبِه ( = فولانی * ) جزئی مهم از تکلرها را تشکیل می دهند ( قس تکلر * که تکلر را شاخه ای از فلبه می داند ) و به طورکلی تکلرها خود را فُلفُلَد ( هال پلاری ) زبان می نامند. قبایلی از تکلرها به سراسر افریقای غربی مهاجرت کرده اند.

نخستین و مهمترین مهاجران به این منطقه ، فلبه ها بودند، که احتمالاً در حدود 184/ 800 از سرزمینهای ساحلی به این منطقه حمله کردند و نخستین سلسلة معروف به دیا ـ اگو را بنیان نهادند. در سده های بعدی ، از منطقة فوتاتورو حملات پی درپی به این منطقه صورت گرفت . در سده های ششم و هفتم / دوازدهم و سیزدهم ، خاندانی از قوم سونینکه معروف به مانّا بر این منطقه حکومت می کرد و در سدة هشتم / چهاردهم سلسله ای از قوم سرر که فقط توندیون (به زبان مالینکه ، تون دیون یعنی سربازان بردة سلطنتی ) نامیده می شد، قدرت را به دست گرفت و راه را برای سلطة مالیها بر این منطقه هموار کرد. هنگامی که در سدة بعد حکومت مالی ناتوان شد، فلبه ها با یاری سونینکه ها در تهاجم جدیدی بر این منطقه چیره شدند. در اوایل سدة دهم / شانزدهم ، جنگجویی به نام کولی که پدرش ، تنگلاّ (یا تنیلاّ )، را نیروهای اعزامی حکمران سنگای ، اسکیا حاج محمد، از دیارا در ساحل مالی اخراج کرده بودند، سلسلة نوینی از فلبه ها را پایه گذاری کرد. این سلسله را، به نوبة خود، حکومت اصلاح طلب اسلامی که نخستین المامی (امام ) آن ، عبدالقادر کان ، آن را در 1184/ 1770 برپا کرده و تا سلطة فرانسویان بر این منطقه در 1308/ 1891 دوام آورده بود، سرنگون کرد.

نویسندگان عربِ حوزة دریای مدیترانة جهان اسلام ، از سدة پنجم / یازدهم تکرور را، هم به عنوان یک شهر (به گمان آنها، در منطقة پودور ) و هم یک مملکت پادشاهی با همان نام ، می شناختند. بَکری تکرور را دو شهر در دو سوی رود نیل می خواند که حکمرانی به نام وار جابی بن رابیس ، که در 432/ 1040ـ 1041 درگذشت ، اهالی آن را مسلمان کرده بود (ص 172). چندی بعد در 448/ 1056ـ1057، لبّی پسر وار جابی ، به یاری امیر مرابطون یحیی بن عمر که در جبل لَمْتونه در محاصره بود، شتافت (همان ، ص 167ـ 168). وار جابی همچنین بر قلمرو پادشاهی مجاور سیلا ، در بخش علیای تکرور، سلطه یافت و گفته می شود که مردم آن به اسلام گرویدند. ادریسی در نیمة سدة ششم / دوازدهم پادشاهیِ سازمان یافته ای را وصف کرده است که به شبکه های تجاری ماورای صحرا پیوسته بود و در این پادشاهی شهر تکرور در کرانة جنوبی رود نیل قرار داشت . بازرگانان افریقای شمالی پشم ، مس و دانه های منجوق به آنجا می بردند و طلا و برده باز می گرداندند (ادریسی ، ج 1، ص 18). در اواخر سدة هفتم / سیزدهم ، زکریابن محمد قزوینی ، بر اساس گزارش علی الجَنَحانی ، فقیه مسافری از مردم افریقای شمالی ، تکرور را شهری بزرگ و بدون حصار دانسته که مسلمانان و کافران در آن ساکن اند و حیواناتی چون زرافه و فیل در آن یافت می شوند (ص 26). پادشاهی تکرور از رود سنگال تا گالامبو ، در نزدیکی پیوندگاه دو رود سنگال و فالمه ، امتداد داشت ، و بر اساس نوشتة ابن سعید مغربی (ص 24) در زمان وی ، اسلام در همة شهرهای اطراف این رود (سنگال ) راه یافته بود. از نظر ابن خلّکان ، تکرور هم نام سرزمین و هم نام قوم یا «قبیله ای » است که «خویشاوندان کانم »اند (ج 7، ص 15).

تا نیمة سدة هشتم / چهاردهم ، نام تکرور هنوز برای منطقه ای وسیع و اغلب برای مردم آن منطقه به کار برده می شد. اینگونه خواندن شهرها، پادشاهیها و اقوام به نام واحد، در منابع عربیِ اسلامی متداول بوده است . عُمَری در شرح سفر منسی ' موسی * پادشاه مالی به مصر، می گوید که وی به شاه تکرور معروف است ، اما «اگر او این خبر را بشنود آن را اهانت آمیز تلقی خواهد کرد، برای اینکه تکرور تنها یکی از ایالتهای قلمرو اوست » (مُنَجِّد، ص 44). ابن خلدون با نادیده گرفتن تناقضها، از تکرور چند تعریف متفاوت ارائه می دهد. وی در مقدمه ، شهر تکرور را در کنار رود نیل می داند (ج 1، ص 69) و در العبر نخست به نقل از ابن سعید می گوید که قومی به نام تکرور نزدیک اقیانوس اطلس سکونت دارند (ج 6، ص 266)، و منسی 'موسی را «مَلِک التکرور» می خواند (ج 5، ص 495ـ 496)، ولی کمی بعد قاطعانه اظهار می دارد که ملت («امت »)ی به نام تکرور در «آن سوی کوکو (گائو )»، ظاهراً در سمت شرقی ، زندگی می کنند. این مردم که وی به نقل از «فقیهی از مردم غانا» آنان را «زغای » می نامد (همانجا)، شاید با سنگای از یک اصل باشند. در نقل قولی دیگر (همان ، ج 5، ص 495)









تکرور درست میان کوکو و کانِم قرار گرفته است . یک سده بعد، سیوطی در نامه ای خطاب به شاهان تکرور به طورعام و سلطانهای اغادس و کاتسینا (کاسنة )، به طور خاص ، آشکارا همان کاربرد را می پذیرد. او در پاسخ به پرسشهای یکی از اهالی «التکرور» نیز احتمالاً به همین ناحیة تقریبی اشاره می کند (ج 1، ص 284ـ294).

از سدة هشتم به بعد، نویسندگان عرب ، از جمله نویسندگان عرب افریقای غربی ، نام تکرور را به عنوان نامی برای افریقای غربی مسلمان ، چه بخشی از آن و چه تمام آن ، و نیز برای ساکنان آن به کار می برند. گسترش مفهوم تکرور، احتمالاً از توصیفهایی که از منسی 'موسی ، به عنوان شاه تکرور، شده تأثیر پذیرفته است . سعدی نویسنده ای در تمبوکتو در نیمة سدة یازدهم / هفدهم ، ظاهراً تکرور را معادل با امپراتوری سنگای به کار می برد (ص 38، 64، 73،120). عنوان طولانی کتاب تاریخ الفتّاش که در همان زمان به رشتة تحریر در آمده نیز در بارة سنگای است که به «رویدادهای تکرور» اشاره می کند (تنبکتی ، ص 11). یفرنی ، مورخ مراکشی ، در نُزْهَة الحادی (ص 89)، به نقل از الامام التکروری ناشناس ، اسکیا حاج محمد را خلیفة منصوب بلاد تکرور معرفی می کند. در حدود 1215/ 1800 برتلی (یا برّتیلی ) تکرور را «سرزمینی پهناور می خواند که از مشرق به اذغاغ (شاید ادرار ـ ن ـ ایفوغاس ، در شمال بورم )، از مغرب به رود سنگال ، از جنوب به بیطو (بگو در مشرق بخش مرکزی جمهوری غنا)، و از شمال به آدرار (ارتفاعات موریتانی مرکزی ) محدود است » ( فتح الشکور فی معرفة اعیان علماء التکرور ،چاپ کتانی و حجّی ، بیروت 1401/1981). در 1227/1812 محمد بلو در نوشته ای تکرور را چنین توصیف می کند: «نامی که به منطقة غربی جنوب سودان داده شده است . نامی است که به طور گسترده ای در حرمین (مکه و مدینه )، مصر و حبشه به کار برده می شد اما در سرزمین اصلی خود ناشناخته بود» (ص 47). او به نقل از منبعی نامشخص می گوید که منظور از بلاد تکرور اشاره به تمبوکتو منطقة پیرامون آن است در حالی که بلاد سودان به کنو ، کاتسینا و سرزمینهای مجاور آن مربوط است . ولی در کتابش وی تکرور را منطقه ای وسیع «از ( دار ) فور » (بلدفور) تا فوتا ( تورو ) (بلدفوت ) توصیف می کند.

نسبت «تکروری » در درة رود نیل و خاورمیانه به افراد یا جوامع مسلمان تبار افریقای غربی اشاره دارد. از سدة هشتم / چهاردهم در کتب رجالی مدخلهای متعددی برای افرادی با نسبت تکروری وجود دارد (ابن حجر عسقلانی ، ج 2، ص 362: صبیح بن عبداللّه تکروری ، برده ای قدیمی که بعدها در قاهره و دمشق تدریس می کرد؛
سخاوی ، ج 3، ص 173: خالص التکروری ، که در دوران حکومت قایتبای رئیس خواجگان شد، همان ، ج 7، ص 2: العزّ التکروری ، کتاب فروشی در قاهره )، در حالی که مقریزی به مردی مقدّس از تکرور اشاره می کند که پس از او آن منطقه بولاق التکروری (الدکروری کنونی ) نامیده شد (ج 4، ص 133). نیز، حجاج افریقای غربی به تکروریها و کاروانهای آنها به کاروان تکرور ( رَکْب التکرور ) معروف بودند. در 1047/1637 عبدالسلام لَقانی تفسیر اتحاف المرید فی جوهرة التوحید خود را در پاسخ به طلبه ای تکروری نگاشت (ص 5). در سدة سیزدهم / نوزدهم یک رواق الدَکارنه در الازهر وجود داشت (هیورث ـ دان ، ص 25). به برخی جوامع جمهوری سودان که اصالتاً از افریقای غربی اند عنوان تکاریر داده شده است . سرشناسترین این جوامع ، جامعه ای در القلاّ بات (المَتَمَّه * ) در مرز اتیوپی است . گفته می شود که حاجیان افریقای غربی در نیمة سدة دوازدهم / هجدهم در آنجا مستقر شده بودند و در دورة جنبش مهدیه جامعة خودمختار مهمی بودند که در جنگ خلیفه با اهالی اتیوپی در 1301ـ1302/ 1884ـ 1885، همکاری کردند. رهبر آنها صالح بن ادریس با اهالی اتیوپی جنگید، در حالی که یکی از خویشاوندانش به عنوان رهبر جامعه به جانشینی وی منصوب شد. در سدة چهاردهم / بیستم ، در سودان به آن دسته از جوامعی که ریشه در افریقای غربی داشتند، بیشتر از تکروری ، فلاته (نامی که کنوری ها به فلبه ها داده اند) اطلاق می شد. سودانیهای ساکن در پیرامون رودخانه ، هر دو واژه را برای مردم غرب (و گاهی به انضمام ) دارفور به کار می برند.

---

منابع :
(1) ابن حجر عسقلانی ، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة ، ج 2، حیدرآباد دکن 1393/ 1973؛
(2) ( ابن خلدون ) ؛
(3) ابن خلّکان ؛
(4) ابن سعید مغربی ، کتاب بسط الارض فی الطّول و العرض ، چاپ خوان قرنیط خینیس ، تطوان 1958؛
(5) ( محمدبن محمد ادریسی ، کتاب نزهة المشتاق فی اختراق الا´فاق ، قاهره : مکتبة الثقافة الدینیة ، بی تا.؛
(6) عبداللّه بن عبدالعزیز بکری ، کتاب المغرب فی ذکر بلاد افریقیة و المغرب ، با ترجمة فرانسوی دسلان ، پاریس 1965 ) ؛
(7) محمود کعت بن متوکل کعت تنبکتی ، تاریخ الفتّاش فی اخبار البلدان و الجیوش و اکابر الناس ، چاپ هوداس ، پاریس 1981؛
(8) محمدبن عبدالرحمان سخاوی ، الضوء اللامع لِاهل القرن التاسع ، قاهره ( 1354ـ 1355 ) ؛
عبدالرحمان بن عبداللّه



(9) سعدی ، تاریخ السودان ، چاپ هوداس ، پاریس 1981؛
(10) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، الحاوی للفتاوی ، ( بیروت ؟ ) : دارالفکر، ( بی تا. ) ؛
(11) ( زکریابن محمد قزوینی ، آثار البلاد و اخبار العباد ، بیروت 1404/ 1984 ) ؛
(12) عبدالسلام بن ابراهیم لقانی ، اتحاف المرید ، قاهره 1368/ 1948؛
(13) محمد بلو، سلطان سکتو، انفاق المیسور فی تاریخ بلاد التکرور ، چاپ بهیجه شاذلی ، رباط 1996؛
(14) ( احمدبن علی مقریزی ، کتاب الخطط المقریزیّه ، ج 4، مصر 1326 ) ؛
(15) صلاح الدین مُنَجِّد، مملکة مالی عندالجغرافیین المسلمین ، ج 1، بیروت 1963؛
(16) محمدصغیر بن محمد یفرنی ، نزهة الحادی باخبار ملوک القرن الحادی ، چاپ هوداس ، پاریس 1888، چاپ افست رباط ( بی تا. ) ؛


(17) B.A. Chavane, Village de l'ancien Tekrour , Paris 1985;
(18) M. Delafosse, Haut-Sإnإgal-Niger , Paris 1912;
(19) J. Heyworth- Dunne, Introduction to the history of education in modern Egypt , London 1939;
(20) P.M. Holt, The Mahdist State, 1881- 1898 , 2 Oxford 1970;
(21) J.F.P.Hopkins and N.Levtzion, Corpus of early Arabic sources for West African history , Cambridge 1981;
(22) J.O.Hunwick,"Askia al-h ¤a ¦jj Muh ¤ammad and his successors: the account of al-ima ¦m al-Takru ¦r ¦â", Sudanic Africa , I (1990), 85-89;
(23) idem, Notes on a late fifteenth-century document concerning "al-Takru ¦r" , in African Perspectives, ed. C. Allen and R. W. Johnson, Cambridge 1970, 7-33;
(24) `Umar Naqar, "Takru ¦r: the history of a name", Journal of African history , X (1969), 365-374;
(25) Mansfield Parkyns, Life in Abyssinia , New York 1854;
(26) A.E. Robinson, " The Takruri sheikhs of Qallabat", J. African Soc., XXVI (1926-1927);
E.M. Sarta in, "Jala ¦l al-D ªân al-Suyu ªt ªâ¤'s relations with the people of Takru ªr", JSS , XVI (1971), 193-198.

/ ج . ا. هانویک ( د. اسلام ) /