تَکِدّا (یا تَکِدّه ؛ تَمَجَق تَگِدَّه به معنای «چشمة شور ، برکه »)، نامی که نویسندگان مسلمان به یک منطقه یا مناطقی در مغرب مجموعه ارتفاعات عیر در جنوب قسمت مرکزی صحرای افریقا داده اند. ابن بطوطه (ج 2، ص 710ـ711)

در بارة تَکدّا/ تَکِدّه گفته است که در آنجا مس استخراج ،

ذوب و قالب ریزی می شد و به صورت میله هایی در می آمد

که در محل به عنوان پول رایج به کار می رفت . مس ِ آنجا

به ( کوبَرْ و همچنین زَغای و ) بُرنو نیز صادر می شد. تکدّ

در آن روزگار مرکز تجارت پررونق با مصر و کانون مهم

تجارتِ برده بود. تکدّ قاضی خاص خود را داشت و جماعتی

از شمال افریقا در آنجا مقیم بودند. همچنین سلطانی داشت

که در خیمه گاه زندگی می کرد و ابن بطوطه او را بربر توصیف کرده است .

ابن خلدون شهر تکیّد را محل گرد آمدن حجاجی که از «بلاد سودان » می آمده اند، وصف کرده گفته است که سلطان آنجا هدایایی را با امیر زاب و ورقله مبادله می کرد (ج 7،

ص 70). وصف ابن خلدون از موقعیت مکانی تکدّ (با ارقام متفاوت بیست یا هفتاد روز سفر به جنوب و به سوی مغرب ورقله ) نشان می دهد که او این شهر را با تدمکت ــ که شهری بربر در ادرار ـ ن ـ ایفوغاس در حدود 250 کیلومتری شمال کَوْکَوْ/ گائوست ــ اشتباه کرده است ، هر چند تا حدی

جای تردید است که توصیف او از این مکان در واقع به تکدّ مربوط باشد.

منابع دیگر، تکدّا را محلی برای گرد آمدن علما تصویر می کنند. سعدی در تاریخ السودان (ص 66ـ67) تکدّا را

محلی ذکر می کند که برخی علما در حدود 875 از آنجا گریختند تا از آزار و اذیت سُنّی علی ، سلطان سُنگای ، در امان بمانند.

به گزارش احمدبابا تنبکتی (1351، ص 330ـ332، 335، 348)، مَغیلی در حدود 895 در آنجا تدریس می کرد. تنبکتی شرح احوال دو تن از دانشمندان قرن دهم را که به دنبال

نامشان نسبت «تَکِدّاوی » آمده ، ذکر کرده است که عبارت اند از: عاقِب بن محمد اَنـُصَمَّنی (متوفی 955) و نجیب بن محمد (متوفی پس از 1004).

در بارة محل دقیق تکدّ اختلاف بوده است ، بویژه

اینکه چندین مکان در مغرب اَغادِس وجود دارد که تکدّه جزئی از نامشان است : تگدّه ـ ن ـ تسمت یا تگدّه ـ ن ـتسوم («از نمک »)، تگدّه ـ ن ـ تاگیت («از درختان خرما») و تگدّه ـ ن ـ ادرار («از کوهستان »). در درجة اول از این مکانها دائماً نمک استخراج می شود، ازینرو لت مدعی شده است که گزارش ابن بطوطه در مورد تولید مس باید به تولید نمک تعبیر شود. اخیراً ثابت شده است که ازلیک ــ طبق نظر هامانی (ص 98)، گاه به آن تَگِدَّزَرَی ، یعنی «نخستین تگدّه » می گفتند ــ که در حدود 25 کیلومتری شمال شرقی تگدّه ـ ن ـ تسمت قرار دارد، جایی است که قرنها در نزدیکی آن مس ذوب می کردند. احتمالاً ازلیک همان جایی است که ابن بطوطه از آن دیدن کرده و مقرّ اصلی دولت کوچک صنهاجه بوده است و آن را با نام تگدّه می شناختند. ظاهراً این تصور عمومی با گزارش مالفانته ، تاجر جنوایی که در 851/1447 از توات دیدن کرد، تأیید می شود. وی نوشته است که «تگدّه مشتمل است بر یک ایالت و سه قصر».

تاریخچة تکدّا ناقص است . احمدبابا تنبکتی (1951، ص 15) معتقد است که صنهاجه ، تکدّا را تأسیس کردند و به احتمال بسیار آنان اعضای مَسوفه بوده اند و مسوفه در قرن پنجم و ششم در چندین نقطه در حاشیة صحرا (وَلاته ، تِمبوکتو و شاید گائو) سکونت داشتند (نیز رجوع کنید به ابن خلدون ، ج 7، ص 70). اخلاف آنها باید اینسوفن ها بوده باشند که اکنون یک گروه طوارق به شمار می آیند. مالی احتمالاً در قرن هشتم بر تکدّا تسلط داشته ( رجوع کنید به ابن خلدون ، همانجا) و با نفوذ بر سلطان تکدّا به طور غیرمستقیم بر آنجا حکومت می کرده است . تکدّه در حدود 968 در جنگ با اغادس ویران شد؛
با وجود این ، بیش از دو قرن در تجارت میان شمال افریقا و هوسالند و میان نیجر و مصر نقش مهمی داشت و مس مورد نیاز هوسالند و برنو و شاید سرزمینهایی دوردست واقع در جنوب ، نظیر ایف ، را تأمین می کرد ( رجوع کنید به مونی ، 1962، ص 393ـ 395).

---

منابع :
(1) ( ابن بطوطه ، رحلة ابن بطوطة ، چاپ محمد عبدالمنعم عریان ، بیروت 1407/1987؛
(2) ابن خلدون ) ؛
(3) احمدبابابن احمد تنبکتی ، کفایت المحتاج ، در محمد بلو، سلطان سکتو، اِنفاق المیسور ، لندن 1951؛
(4) همو، نیل الابتهاج بتطریز الدیباج ، قاهره 1351/ 1932ـ1933؛
(5) ( عبدالرحمان بن عبداللّه سعدی ، تاریخ السودان ، چاپ هوداس ، پاریس 1981 ) ؛


(6) M. Abadie, La colonie du Niger , 1927, 275-277;
S. Bernus, "Dإcouvertes, hypothةses, reconstitution et

(7) preuves: le cuivre mإdiإval d'Azelik-Takedda (Niger)", in N. Echard, ed., Mإtallurgies africaines , Paris 1983, 153-171;
(8) S. Bernus and P. Gouletquer, "Du cuivre au sel", J. Soc. des Africanistes , XLVI (1976) , 7-68;
(9) S. Bernus and P. Gressier, eds., La rإgion d'in Gall-Tegidda n Tesemt ) Niger ), IV : Azelik - Takedda et l'implantation sإdentaire mإdiإvale , Niamey 1991;
(10) R. Bucaille, "Takedda, pays du cuivre", Bull. de l'Inst. franµais d'Afrique noire , XXXVII (1975), 719-777;
(11) M. Cortier, "Teguidda-n- tesemt", La gإographie , XVI (1909), 159-164;
(12) Djibo Hamani, Au carrefour du Soudan et de la Berbإrie: le sultanat touareg de l'Ayar , Niamey 1989, 95-109, 187-196;
Ch. de La Ronciةre, La dإcouverte de l'Afrique au moyen ہge, cartographes et explorateurs , Cairo 1925-1927, I, 167 ff. (letter of Antonius Malfante, English tr. in G. Crone,

(13) The voyage of Cadamosto and other documents on western Africa in the second half of the XVth century , London 1937, 85-90);
(14) N. Levtzion and J. F. P. Hopkins, Corpus of early Arabic sources for West African history , Cambridge 1981;
(15) H. Lhote, "Recherches sur Takedda", Bulletin de l'Institut fondamental d'Afrique noire , XXXIV (1972), 429-470;
(16) R. Mauny, in J. Hist. Soc. Nigeria , II/3, (1962);
(17) idem, Tableau gإographique de l'ouest africaine au moyen ہge , Dakar 1961, 139-141;
(18) H. T. Norris, The Tuaregs: their Islamic legacy and its diffusion in the Sahel , Warminister 1975, 35-40.

/ ج . ا. هانویک ( د. اسلام ) /