responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3760

 

تقویم الایمان ، کتابی فلسفی ، نوشتة سیدمحمدباقر میرداماد * ، حکیم و فقیه سدة دهم و یازدهم . تقویم الایمان مشهورترین عنوان این اثر است که در خطبة کتاب (ص 195) نیز بدان تصریح شده است ، اما میرداماد ابواب این کتاب را «تصحیح » و «تقویم » نامیده و در شرح تقدمة تقویم الایمان (ص 3) از تقویم الایمان با عنوان «التصحیحات و التقویمات » نام برده است . میرسید احمد علوی عاملی (مقدمه ، ص 384) نیز در ابتدای کشف الحقایق از آن با نام تقویم الایمان و تتمیم العرفان یاد کرده است . همچنین در بعضی از فهرستهای نسخ خطی آن را با عنوان تقویم الحکمة الایمانیة آورده اند (حجتی ، ص 496).

تقویم الایمان از یک «رصد» شامل پنج «فصل » تشکیل شده و هر فصل متضمن بخشهایی چون تقویم ، تصحیح ، توصیه ، تحکمه ، محاققه و تقویم ، ظن و تقویم ، وهم و تقویم ، تشکّک و تثبیت است . از تعبیر «الرَصَدالاول » ( رجوع کنید به میرداماد، 1376ش ، ص 199) چنین برداشت می شود که مؤلف قصد داشته تا رصدهای دیگری نیز بدان بیفزاید، اما به دلیل نامعلومی این کار را نکرده است (همان ، مقدمة اوجبی ، ص 125). میرداماد در فصل اول ، که به منزلة مدخل کتاب است ، به برخی از مبادی و مباحث مربوط به امور عامه پرداخته است ، از قبیلِ تعریف علم الاهی (یعنی فلسفه )، موضوع و مسائل فلسفه ، انقسام موجود به واجب و ممکن ، تقسیم ممکن به جوهر و عرض ، ملاک نیاز ممکن به علت و تساوق وجود و تشخص ( رجوع کنید به ص 199ـ226). فصل دوم بیشتر به براهین اثبات واجب و ابطال دور و

تسلسل اختصاص دارد و براهینی چون برهان ضرورت ، برهان اولویت ، برهان جزء و کل ، برهان قوه و فعل ، برهان شخصیت ، برهان وسط و طرف ، برهان تضایف ، برهان حیثیات ، برهان أسدّ و أخصر و برهان ترتّب در آن ذکر شده است ( رجوع کنید به ص 227ـ251). در فصل سوم ، مؤلف بیشتر به تبیین و اثبات صفات سلبی واجب پرداخته ( رجوع کنید به ص 253ـ 289) و در فصل چهارم نیز به تحلیل برخی صفات سلبی واجب بالذات و مباحثی مانند چگونگی عروض اضافه بر واجب الوجود،

کیفیت عروض سُلوب بر ذات واجب الوجود، تقدم سرمدی واجب الوجود و حدوث و قدم دهری پرداخته است ( رجوع کنید به ص 291ـ 333). وی در این فصل برای اثبات حدوث دهری ممکنات ، برهانی اقامه کرده که در دیگر آثارش بیان نکرده است ( رجوع کنید به ص 323ـ324). فصل پایانی کتاب به مباحث معرفت شناسی و آرای مؤلف در بارة علم ، بویژه علم الاهی ، اختصاص دارد. عمدة مباحث این فصل عبارت اند از: تعریف و تقسیم علم ، معلوم در علوم حصولی و حضوری ، علم جواهر مفارق ، ترتیب



و ترتّب علوم و ادراکات ، اتحاد عقل و عاقل و معقول ، علم فعلی و انفعالی و نقد نظر ابن سینا در این باب و چگونگی انکشاف صور متعدد برای نفس آدمی ( رجوع کنید به ص 335ـ380).

میرداماد به تمامی فنون ادبی احاطه داشته و از سلاست بیان نیز برخوردار بوده است (همان ، مقدمة اوجبی ، ص 77). نثر او، بویژه در آثار فنی چون تقویم الایمان ، ویژگیهایی دارد که بعضی با استناد به آنها وی را صاحب سبک دانسته اند (همان ، مقدمة اوجبی ، ص 78). او از واژگان نامأنوس و غریب بسیار بهره می برد (امین ، ج 9،ص 189) و گاه در ترکیب و ساختار عبارتها نیز از قواعد معمول عدول می کند؛ همین امر نثر او را متکلف و پیچیده کرده است . هانری کوربن (ص هشتادوهفت ) می گوید که این ابهام و پیچیدگی مبیّن عجز میرداماد از یافتن شیوة بیان تمام و کامل نیست ، بلکه باید آن را وسیله ای دانست برای حمایت و صیانت وی در برابر تعقیبها و آزارهایی که هیچکدام از فیلسوفان از آن مصون نبوده اند.

تقویم الایمان از چند جهت اهمیت دارد، از جمله حاوی برخی مباحث و تقریرها و ادلة نو و ابداعات میرداماد است که در دیگر آثار وی نیست ، مثل نظریة وحدت حمل ، برهان خاص بر حدوث دهری و حصر تعداد مقولات در دو مقولة جوهر و عرض (میرداماد، 1376ش ، مقدمة اوجبی ، ص 127؛ همو، 1367 ش ، ص 72،162،234). این اثر تقریباً یک دورة کامل مباحث فلسفی است و ساختار و شاکلة نظام فلسفی میرداماد در آن به اختصار ترسیم شده است (میرداماد، 1376ش ، همانجا) . بنا بر شواهد و قراین ، تقویم الایمان کتاب درسی بوده و میرداماد آن را برای برخی از شاگردانش تدریس می کرده است ، زیرا در حاشیة برخی از نسخه های آن ، حواشی و تعلیقاتی با عنوان «سُمِع » وجود دارد که حاوی نکاتی است که شاگردان او در محفل درس از او شنیده و یادداشت کرده اند (برای نمونه رجوع کنید به همان ، ص 207، پانویس 1، ص 264، پانویس 2، ص 284، پانویس 5؛ نیز رجوع کنید به علوی عاملی ، ص 446).

بر تقویم الایمان شرحهایی نوشته شده است . چهار شرح شناخته شدة آن عبارت اند از: 1) شرح تقدمة تقویم الایمان یا المعلّقات علی تقویم الایمان که گاهی از آن به اشتباه با نام تقویم الایمان یادشده است . این کتاب شرح مبسوطی است از خود میرداماد بر خطبة تقویم الایمان در بیان و اثبات فضائل حضرت علی علیه السلام با استناد به روایات . این شرح در 1412 در اصفهان چاپ شده است (میرداماد، 1376ش ، مقدمة اوجبی ، ص 123)؛ 2) کشف الحقایق ، از میرسید احمد علوی ، شاگرد میرداماد، که عمیقترین و مهمترین شرح تقویم الایمان به شمار می آید. شارح دوبار، به فاصلة زمانی نزدیک به ده سال ، این شرح را تحریر کرده است . اهمیت این شرح از آنجاست که پس از تحریر اول ، میرداماد آن را دیده و تأیید کرده است (همان ، مقدمة اوجبی ، ص 123ـ124، 155؛ امین ، ج 2، ص 593؛ مجلسی ، ج 106، ص 156). نسخه ای از این تحریر به خط مؤلف در کتابخانة آستان قدس رضوی (ش 222) موجود است (اردلان جوان ، ج 1، ص 187). تحریر دوم کشف الحقایق در واقع تهذیب تحریر نخست است . نسخه ای از این تحریر در کتابخانة آستان قدس رضوی (ش 223) موجود است (میرداماد، 1376ش ، مقدمة اوجبی ، ص 124؛ اردلان جوان ، ج 1، ص 188). تلفیقی از این دو تحریر چاپ شده است ( رجوع کنید به ادامة مقاله )؛ 3) عرش الایقان ، نوشتة میرعبدالحسیب ، از نوادگان میرداماد. تنها نسخة ناقص آن در کتابخانة مجلس شورای اسلامی (ش 1ر5386) موجود است (منزوی ، ج 16، ص 291)؛ 4) شرح ملا شمسای گیلانی (دانش پژوه ، ص 60). حواشی و تعلیقات تقویم الایمان ، برخی از خود میرداماد، بعضی متعلق به ملاعلی نوری و شماری نیز از آنِ شاگردان میرداماد است که در واقع تقریرات درس اوست ، نه نظرهای شخصی تفسیری و انتقادی آنان (میرداماد، 1376ش ، مقدمة اوجبی ، ص 123).

از تقویم الایمان نسخه های خطی متعددی در دست است که برخی از آنها ناقص اند؛ از بهترین آنهاست : نسخة موجود در کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی (ش 7517)، همراه حواشی میرداماد و ملاعلی نوری و دیگران (ولائی ، ج 11، ص 76ـ77) و نسخة موجود در کتابخانة مجلس شورای اسلامی (ش 3816؛ حائری ، ج 10، بخش 4، ص 1834ـ1836). تقویم الایمان در 1376ش بر اساس شش نسخة خطی به انضمام کشف الحقایق و حواشی ملاعلی نوری به کوشش مؤلف مقالة حاضر تصحیح و چاپ شده است .


منابع :
(1) علی اردلان جوان ، فهرست کتب خطّی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی ، ج 1، مشهد 1365ش ؛
(2) امین ؛
(3) عبدالحسین حائری ، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملّی ، ج 10، بخش 4، تهران 1352ش ؛
(4) محمدباقر حجتی ، فهرست نسخه های خطّی کتابخانة دانشکدة الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران ، تهران 1345 ش ؛
(5) محمدتقی دانش پژوه ،«نگارشهای شمسای گیلانی »، جاویدان خرد ، سال 4، ش 2 (پاییز 1360)؛
(6) احمدبن زین العابدین علوی عاملی ، کشف الحقائق ، در محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم الایمان ، چاپ علی اوجبی ، تهران 1376ش ؛
(7) هانری کوربن ، «میرداماد یا معلّم ثالث : مکتب الهی اصفهان »، در محمدباقربن محمد میرداماد، کتاب القبسات ، چاپ مهدی محقق ، تهران 1367ش ؛
(8) مجلسی ؛
احمد منزوی ، فهرست کتابخانة

(9) مجلس شورای ملّی ، ج 16، تهران 1348ش ؛
(10) محمدباقربن محمد میرداماد، تقویم الایمان ، چاپ علی اوجبی ، تهران 1376ش ؛
(11) همو، شرح تقدمة تقویم الایمان ، چاپ غلام علی نجفی و حامد ناجی ، اصفهان 1412؛
(12) همو، کتاب القبسات ، چاپ مهدی محقق و دیگران ، تهران 1367ش ؛
(13) مهدی ولائی ، فهرست کتب خطّی کتابخانة مرکزی آستان قدس رضوی ، ج 11، مشهد 1364ش .

/ علی اوجبی /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3760
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست