تقویم الابدان فی تدبیر الانسان (یا منهاج البیان فی تقویم الابدان ) ، کتابی در پزشکی به عربی از ابوعلی یحیی بن عیسی معروف به ابن جَزْلَه * (متوفی 493) که در

زمان خلافت مقتدی بامراللّه (467ـ487) و برای او نگاشته شده است (ص 4).

این کتاب شامل یک مقدمه ، فهرست و مشروح مطالب (هر دو به صورت جدول ) و فصلی مشتمل بر دستورهایی برای درمان مناسب بیمار است . مؤلف در مقدمه در بارة سبب تألیف کتاب گفته است که آن را برای بی نیاز کردن جوینده از مراجعه به کتابهای مفصّل پزشکی نگاشته ، و کتاب را «قلیل الحجم کثیرالعلم » وصف کرده است (همانجا). قسمت عمدة مطالب کتاب در قالب جدولهایی مانند جداول تقویم نجومی تنظیم شده و احتمالاً ابن جزله در به کارگیری این روش به کتاب

تقویم الصّحّة * ابن بطلان (متوفی 444) نظر داشته است (ترجمة فارسی ، بنیاد فرهنگ ایران ، 1350 ش ). در دوره های بعد عده ای دیگر، از جمله حُبَیش بن ابراهیم تفلیسی (قرن هفتم ) در تقویم الادویة المفردة و الاغذیة ، از این روش تقلید کردند (

رجوع کنید به محقق ، ص 10ـ11). ابن جزله در این کتاب اطلاعاتی را در بارة 352 بیماری در 44 جدول آورده است . هریک از جدولها دوازده خانه دارد: خانة اول نام بیماری ، چهارخانة بعدی

مزاج و سن بیمار و زمان و مکان ابتلا به بیماری ، خانة

ششم درجة بیماری از جهت عادی یا خطرناک بودن ، خانه های هفتم و هشتم سبب بیماری و علامت آن ، خانة نهم تجویز استفراغ و انواع آن ، خانة دهم گواراترین درمان با غذاها

و داروها که از آن به درمان شاهانه (التدبیرالمَلِکی ) تعبیر

شده است ، خانة یازدهم داروهای آسان یاب ، و خانة دوازدهم درمان عمومی (التدبیرالعام ) شامل درمان با دارو یا غذا

یا جراحی (علاج بِالْیَد؛ ص 4ـ 5). ابن جزله در فصل پایانی ، به ذکر نکاتی پرداخته که پزشک باید به آنها توجه کند، از جمله نوع و سبب بیماری ، نیرو و مزاج طبیعی و غیرطبیعی بیمار، شرایط زمانی و مکانی ، استفاده نکردن از دارو وقتی که بیماری با غذا درمان شدنی باشد، ترجیح داروهای ضعیف و مفرد بر داروهای قوی و مرکّب ، و توجه به حفظ نیروی بیمار در دورة درمان ( رجوع کنید به ص 96ـ100).

تقویم الابدان به سبب اختصار و احتوای آن بر مطالب گوناگون پزشکی ، از قدیم موردتوجه بوده و نسخه های متعددی از آن در کتابخانه های دنیا وجود دارد. اهمیت آن به پایه ای بود که بارها آن را ترجمه و تلخیص کردند، از جمله سپهسالار علی فرزند عبداللّه در 647 و محمداشرف فرزند شمس الدین محمد



طبیب برای شاه سلیمان صفوی (1077ـ 1105) آن را به فارسی ترجمه کردند. نسخه های متعددی از این ترجمه ها در کتابخانه های ایران و هند و ترکیه و آلمان و انگلستان موجود است ( رجوع کنید به منزوی ، ج 5، ص 3383ـ 3385؛ ششن و دیگران ، ص 31). مختصر تقویم الابدان ، نوشتة عبدالحلیم بن عبداللّه قُوَه لَوی در 1066، نیز در کتابخانة دانشگاه استانبول نگهداری می شود (ششن و دیگران ، همانجا). همچنین نسخه های متعددی از متن عربی کتاب در کتابخانه های ایران و کشورهای دیگر وجود دارد (برای ایران رجوع کنید به کتابشناسی نسخ خطی پزشکی ایران ، ص 77ـ 78؛ برای کشورهای دیگر رجوع کنید به بروکلمان ، ج 1، ص 639، > ذیل < ، ج 1، ص 888؛ ششن و دیگران ، ص 30ـ 31؛ اسکندر، 1967، ص 199ـ200؛ همو، 1984، ص 80). فرج بن سالم در 679/1280 آن را به لاتینی ترجمه کرد ( د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل «ابن جزله »). این ترجمه ابتدا در 1531، و بار دوم در 1533 به چاپ رسید. در 1533، میخائیل هِر آن را با نام > جداول صِحَت < به آلمانی ترجمه کرد (همان ، ذیل «ابن بطلان »). این کتاب در همان سال در استراسبورگ به فرانسوی ترجمه شد (ون دایک ، ص 220). این کتاب در 1275، 1285 و 1303 در ایران چاپ سنگی (صدری افشار، ص 213) و در 1333 در دمشق چاپ سربی شد (سرکیس ، ج 1، ستون 64).

---

منابع :
(1) ابن جزله ، کتاب تقویم الابدان فی تدبیر الانسان ، دمشق 1333؛
(2) سرکیس ؛
(3) رمضان ششن ، جمیل آقپنار، و جواد ایزگی ، فهرس مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیة و الترکیة و الفارسیة فی مکتبات ترکیا ، استانبول 1404/ 1984؛
(4) غلامحسین صدری افشار، کتابنامة علوم ایران ، تهران 1350 ش ؛
(5) کتابشناسی نسخ خطی پزشکی ایران ، تنظیم و تدوین اکرم ارجح و دیگران ، تهران 1371 ش ؛
(6) مهدی محقق ، «واژه های فارسی در کتاب تقویم الادویة حبیش بن ابراهیم تفلیسی »، نامة فرهنگستان ، سال 4، ش 3، (پاییز 1377)؛
(7) احمد منزوی ، فهرستوارة کتابهای فارسی ، تهران 1374 ش ـ ؛
(8) ادوارد ون دایک ، کتاب اکتفاء القنوع بماهومطبوع ، چاپ محمدعلی ببلاوی ، مصر 1313/ 1896، چاپ افست قم 1409؛


(9) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942;
(10) EI 2 , s.vv. "Ibn Djazla" (by J. Vernet), "Ibn But ¤ la ¦ n" (by J. Schacht);
(11) A. Z. Iskandar, A catalogue of Arabic manuscripts on medicine and science in the Wellcome Historical Medical Library , London 1967;
(12) idem, A descriptive list of Arabic manuscripts on medicine and science at the University of California, Los Angeles , Leiden 1984.

/ مهدی محقق /