تفسیر مابعدالطبیعة ، نامی برای شرح مبسوط ابن رشد (متوفی 595) بر کتاب مابعدالطبیعة * ( متافیزیک ) ارسطو. به نوشتة مراکشی (ص 243)، نزدیکترین منبع به زمان ابن رشد، ابن طفیل (متوفی 581) در دیداری با ابن رشد در بارة شکوة ابویعقوب یوسف (حک : 558 ـ580)، خلیفة موحّدون ، از دشواری و پیچیدگی عبارات ارسطو یا مترجمان آثار وی ، سخن گفته و ابن رشد را به توضیح و تلخیص سخنان ارسطو ترغیب نموده بود. بدین ترتیب ابن رشد شروع به تلخیص و تفسیر کتابهای ارسطو کرد. مراکشی (همانجا) از ابن رشد دو نوع تفسیر دیده است : کتاب الجوامع که تلخیصی از کتابهای ارسطو بوده و کتاب مبسوطی در چهار جلد، در تفسیر مقاصد و اغراض ارسطو. اما به نوشتة رنان (ص 62) و برخی محققان بعد از وی ، مانند ماجد فخری (1372 ش ، ص 292)، ابن رشد بر بعضی از آثار ارسطو از جمله مابعدالطبیعة سه شرح مبسوط (بزرگ )، متوسط و مختصر (کوچک ) نوشته است . بااینحال ، اکنون فقط دو شرح مبسوط و مختصر وی بر مابعدالطبیعة به عربی در دست است ( رجوع کنید به ادامة مقاله ). ابن ابی اُصَیْبِعه (ج 2، ص 77) و ذهبی (ج 21، ص 309) هم راجع به مابعدالطبیعة از دو اثر ابن رشد، یعنی تلخیص مابعدالطبیعة و جوامع کتب ارسطوطالیس فی الطبیعیات و الالهیات ، نام برده اند. احتمالاً منظور از عنوان اخیر مجموعة رسائل ابن رشد است که تلخیص مابعدالطبیعة را هم در بر دارد. در نسخة خطی محفوظ در کتابخانة اسکوریال نیز علاوه بر تلخیص مابعدالطبیعة اثری به نام شرح مابعدالطبیعة ذکر شده که مسلماً منظور همان تفسیر مبسوط مابعدالطبیعة است ( رجوع کنید به رنان ، ص 463). بنابراین ، اگر ابن رشد شرح متوسطی هم بر مابعدالطبیعة نوشته ، شاید فقط ترجمة عبری یا لاتینی آن باقی مانده باشد. چنانکه مونک (ص 434ـ 435) از تفسیری متوسط ، به عبری ، بر سه مقالة مابعدالطبیعة خبر داده است .

آنچه اکنون تفسیر مابعدالطبیعة نامیده می شود، تفسیر مبسوط ابن رشد بر مابعدالطبیعة ارسطو است که اصل عربی آن چاپ شده ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) و از مهمترین و ماندگارترین آثار فلسفی ابن رشد است (عراقی ، ص 360). تاریخ نگارش این تفسیر معلوم نیست . همین قدر می دانیم که ابن رشد تفسیرهای مبسوط را بعد از تفسیرهای مختصر و متوسط نوشته است (مونک ، ص 431). از آنجا که ابن رشد زبان یونانی نمی دانست ، مبنا و منبع وی برای شرح و تفسیر مابعدالطبیعة ارسطو ترجمه های عربی آن بود (انطون ، ص 28؛ فاخوری و جَرّ، ج 2، ص 389). وی در تفسیر مقالة الف صغرا (آلفای کوچک )، ترجمة اسحاق بن حنین ، مترجم معروف قرن سوم (ابن ندیم ، ص 312؛ قفطی ، ص 66؛ بدوی ، ص 12ـ13)، و در تفسیر مقالة الف کبرا (آلفای بزرگ )، ترجمة نظیف بن ایمن القسّ، پزشک و مترجم قرن چهارم (قفطی ، ص 459)، را مبنا قرار داده و در تفسیر بقیة مقالات (مقاله «با» ( بتا ) تا آخر) به ترجمة اُسطاث /یوستاثیوس (ابن ندیم ، همانجا) اعتماد کرده است (شرف خراسانی ، ص 34).

در تفسیر مابعدالطبیعة ، یازده مقاله از چهارده مقالة مابعدالطبیعة شرح و تفسیر شده است ( رجوع کنید به ادامة مقاله ). این تفسیر فاقد مقالة یازدهم (کاف / کاپا) و سیزدهم (میم / مو) و چهاردهم (نون / نو) مابعدالطبیعة است ، که در سبب آن آرای مختلفی ابراز شده است . به نوشتة رنان (ص 63)، تدقیق در چاپهای لاتینی ما را به این اعتقاد رهنمون می شود که ابن رشد سه مقالة یازدهم و سیزدهم و چهاردهم را نمی شناخته است ، اما مونک (ص 434ـ 435) یادآوری کرده که تفسیری متوسط بر سه مقالة یاد شده به عبری از ابن رشد موجود است . اشتاین شنایدر دلایل و قراینی پیدا کرده مبنی بر اینکه ابن رشد متن کامل





مابعدالطبیعة ارسطو را در اختیار داشته است (به نقل رنان ، همانجا). همچنین بنا بر رأی دیگری ، ابن رشد مقالة یازدهم را نیافته و مقالة سیزدهم و چهاردهم را خودش تفسیر نکرده است (عراقی ، ص 361). ابن رشد خود متذکر شده است (1967ـ 1973، ج 3، ص 1404) که در ترکیب مقالاتِ در دسترس وی ، مقالة «یا» (یوتا) قبل از مقالة «لام » (لامْبْدا) قرار گرفته و برحسب ترتیب حروف ، مقالة «کاف » را نیافته است . باتوجه به سه رأی آخر و نیز با مطالعة عمیق و دقیق تفسیر مابعدالطبیعة می توان گفت که ابن رشد به مقالة «کاف » دست نیافته ، ولی با مقالة «میم » و «نون » آشنا بوده ، زیرا در برخی مواضعِ تفسیر مابعدالطبیعة به این دو مقاله اشاره کرده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 3، ص 1398، 1405).

تفسیر مابعدالطبیعة ابن رشد بسان دیگر تفسیرهای بزرگ وی ، از حیث شکل و شیوه ، از شرحهای مشائیان پیشین متمایز است . به گفتة رنان (ص 59)، تفسیر بزرگ ویژة ابن رشد است . چون مشائیان مسلمان ، از جمله فارابی و ابن سینا، مطابق سنّت شارحان یونانی ارسطو، نظیر اسکندر افرودیسی (قرن دوم و سوم میلادی ) و ثامسطیوس (تمیستیوس ؛ متوفی 388 میلادی ) و سیمپلیکیوس (قرن ششم میلادی )، تصنیفاتی معروف به «جوامع » یا «تلاخیص » فراهم می نمودند و در آنها نظر ارسطو را در بابی از ابواب فلسفه ، مانند عقل و نفس و غیره ، خلاصه می کردند. اما آنها تفسیر یا شرح به معنای دقیق کلمه نبودند. اسلوب تفسیر واقعیِ متون ارسطو را نخستین بار ابن رشد به کار گرفته است (فخری ، 1992، ص 16ـ17). در آثار شارحان پیشین ، متن ارسطو با عبارات شارح در هم آمیخته است و تشخیص متن از شرح ممکن نیست (رنان ، همانجا). در حالی که در تفسیرهای مبسوط ابن رشد، بویژه تفسیر مابعدالطبیعة ، شیوه و روش خاصی در شرح و تفسیر به کار رفته است . وی در این تفسیر فقرات متن ارسطو را عیناً نقل و سپس جزء بجزء تفسیر کرده و آغاز سخن ارسطو را با کلمة «قال » مشخص ساخته است . به نوشتة رنان (ص 59 ـ60)، وی در این سنخ تفسیرها از شیوة مفسران قرآن تبعیت کرده که می کوشیدند، نص قرآن را از تفسیر آن کاملاً و دقیقاً جدا نگه دارند. علاوه بر آن ، تفسیر مابعدالطبیعة ابن رشد از حیث محتوا و معنا هم با تفسیرهای شارحان و مشائیان پیشین فرق دارد. ابن رشد درصدد نفوذ به کنه و اصل فلسفة ارسطو و پیراستن آن از عناصر و آموزه های نوافلاطونی است که شارحان اسکندرانی ، نظیر سیمپلیکیوس و یوحنّای نحوی (یحیی نحوی اسکندرانی ، متوفی ح 640 میلادی )، و به تبع آنها مشائیان مسلمان ، به فلسفة ارسطو وارد کرده بودند (فخری ، 1992، ص 17). وی در این راه ، غیر از نقل و نقد تفسیرها و رویکردهای ابن سینا، که گاهی با انتقادات شدید همراه است (برای نمونه رجوع کنید به ابن رشد، 1967ـ1973، ج 2، ص 508، 559، ج 3، ص 1267ـ 1268، 1426، 1436)، دریافتها و عقاید اغلب شارحان ارسطو، همچون اسکندر افرودیسی و ثامسطیوس ، را در مواضع مختلف طرح و سپس نقد و بررسی کرده است (بویژه در تفسیر مقالة «لام » رجوع کنید به همان ، ج 3، ص 1393ـ1736).

از نظر ابن رشد، ایجاد سازگاری بین آرای افلاطون و ارسطو که فارابی در الجمع بین رأیَیِ الحکیمین انجام داده و ابن سینا در آثارش از وی پیروی کرده ، دلیل واضحی بر ناتوانی آنان از ادراک اغراض و مقاصد ارسطوست ؛ چون ارسطو در برخی قضایای بزرگ فلسفه با استادش افلاطون اختلاف نظر شدید داشته ، به طوری که قسمت مهمی از فلسفة ارسطو شامل نقد و رد بنیادین اندیشه های افلاطون است (فخری ، 1992، ص 18). ابن رشد ( رجوع کنید به 1366، ص 48، 56) در بحث راجع به نظریة مُثُل در مخالفت با افلاطون و پیروان وی ، یعنی کسانی که این کلیات (مُثُل افلاطونی ) را جوهرهای قائم به نفس و مفارق (مجرد از مادّه ) می دانند، جانب ارسطو را گرفته و دلایل افلاطونیان را چیزی جز «سخنان شعری و لُغَزی » ندانسته است (برای آگاهی از انتقادات ارسطو از مُثُل افلاطونی رجوع کنید به ارسطو، کتاب یکم ، ص 34ـ 43). بعلاوه وی نظریة صدور مشائیان مسلمان را نظریه ای غیر ارسطویی به شمار آورده و گفته است که قوم (ارسطو و پیروان وی ) چنین چیزی را نمی شناختند (ابن رشد، 1980ـ 1981، قسم 1، ص 313).

همچنین در بارة نظریة صدور، ابن رشد از این رأی ابن سینا انتقاد کرده که ایجاد و ابداع و اختراع صوَر و افاضة آنها به هیولا از جانب عقل فعال یا «واهب الصُوَر» است ، بدین معنا که هرگاه مادّه مستعدِّ قبول صورت شود، واهب الصور صورت جوهری را به آن افاضه می کند. به نظر ابن رشد، این سخن ابن سینا همان رأی مشهور متکلمان مسلمان (اشاعره ) است که کار فاعل ، اختراع و ابداع از لاشی ء است و آنان به نقش فاعلیت اشیا بر یکدیگر و تأثیر برخی از آنها بر برخی دیگر قائل نبودند و به فاعل واحدی باور داشتند که به طور مستقیم و بدون واسطه عمل کند ( رجوع کنید به 1967ـ 1973، ج 2، ص 882، ج 3، ص 1498، 1503ـ1504؛ قس ابن سینا، ص 281). افزون بر آن ، ابن رشد ( رجوع کنید به 1967ـ 1973، ج 1، ص 313، ج 3، ص 1279ـ1280) ابن سینا را برای گفتن اینکه ، واحد و موجود بر صفات زائد بر ماهیت شی ء



دلالت دارند، تخطئه کرده و او را متهم به در آمیختن الاهیات با کلام اشاعره کرده است . غیر از اینها، در چندین مسئلة اصلی و فرعی دیگر نیز نگرش ابن رشد با نظر ابن سینا و سایر مشائیان مسلمان تفاوت دارد و آرای ویژة او در تفسیرها و تألیفاتش به طور پراکنده موجود است .

بااینهمه ، ابن رشد نیز در پالایش فلسفة ارسطو از همة عناصر بیگانه و دستیابی به اصل و حقیقت آن توفیق نیافته است ، زیرا ترجمه های آثار ارسطو و شروح مربوط به آن ، که مورد استناد و اعتماد ابن رشد بوده اند، همة معانی و بویژه معانی غامض را به زبان عربی منتقل نکرده بودند (فاخوری و جرّ، ج 2، ص 401ـ402). علاوه بر آن ، به رغم مخالفتهای ابن رشد با مشائیان مسلمان ، به سبب آمیختن اندیشه های ارسطو با تفکرات نوافلاطونی ، وی در برخی دیدگاهها، از جمله در مورد تقدیر نهایی انسان ، با ابن سینا موافق است و در این باره خویشاوندی انسان را با عالَم عقول مفارق و اتصال او را با نازلترین عقول ، یعنی عقل فعال ، در قالب اصطلاحات «شبه نوافلاطونی » می پذیرد (فخری ، 1372 ش ، ص 311ـ312) و در واقع بخشی از نظریات نوافلاطونی را حفظ می کند (برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به اوروی ، ص 102ـ 105). بر این اساس ، این سخن که ارج فراوان ابن رشد به سبب پالودن آرای ارسطو از ملحقات و زوائد نوافلاطونی است ، نادرست دانسته شده است (ساگادی یف ، ص 27).

ابن رشد در تفسیر مابعدالطبیعة ، ابتدا به تفسیر مقالة الفِ صغرا پرداخته است . موضوع اصلی مقاله این است که فلسفه شناختِ حقیقت است و بدون شناختِ علت چیزی ، حقیقت آن را نمی توان شناخت . همچنین ابن رشد، به تَبَع ارسطو، در بارة غیرممکن بودن استمرار سلسلة علتها تا بی نهایت بحث کرده و گفته است که سلسلة علتها نهایتاً باید به مبادی و علل نخستین منتهی گردند تا شناخت ممکن شود و فلسفه عبارت است از: شناخت علتهای نخستین ( رجوع کنید به ج 1، ص 3ـ54).

ابن رشد در تفسیر مقالة الف کبرا، در بارة تعریف ارسطو از فلسفه (علم به علل نخستین و تفسیر اشیا از طریق اسباب و علل آنها) مثالها و توضیحاتی آورده و سپس در مورد علل اربعه شرح داده است . او مقصود حقیقی از علت را علت غایی دانسته و بر سخن ارسطو، در دفاع از علت غایی ، مطالبی افزوده که ظاهراً از برخی جنبه ها از آموزه های دینی و کلامی الهام گرفته است . وی به تَبَع ارسطو، قائلان به علتِ واحد را نقد کرده و همچنین به برخی نظریات فیثاغورس و افلاطون ایراد گرفته است ( رجوع کنید به ج 1، ص 55 ـ164).

به نوشتة ابن رشد (ج 3، ص 1398ـ1399)، مقالة «با» (بتا) باید پس از مقالة اول و دوم و پیش از بقیة مقالات قرار بگیرد. وی دلایل این امر را بیان کرده است . او به شرح و تفسیر چهارده مسئله ای پرداخته که به صورت شکوک (دشواریها) در این مقاله مطرح شده و اساساً در بارة علم مابعدالطبیعة و امکان آن و نیز در بارة مسائلی است که باید در این علم حل شوند ( رجوع کنید به ج 1، ص 165ـ 295).

مقالة چهارم (جیم / گاما) در بارة موضوع علم مابعدالطبیعة ، یعنی موجود بماهو موجود، معانی موجود و اصول بدیهی یا متعارف مانند اصل عدم تناقض است . ابن رشد در شرح این مقاله مطلب تازه ای بجز برخی مثالها و استدلالهای فرعی نیاورده است ( رجوع کنید به ج 1، ص 296ـ472).

مقالة پنجم (دال / دلتا؛ رجوع کنید به ج 2، ص 473ـ696)، که بیشتر به فرهنگ اصطلاحات فلسفی شبیه است ، مشتمل بر سی اصطلاح است ، اما ابن رشد 28 اصطلاح را تفسیر کرده است . وی مثالها و توضیحات لغوی مهمی در بارة مشتقات اصطلاحات و غیره آورده که گاهی ترتیب آنها در اصل مقاله با تفسیر ابن رشد متفاوت است (قس ارسطو، کتاب پنجم ، ص 127ـ190).

در تفسیر مقالة ششم (ها/ اپسیلن ؛ رجوع کنید به ج 2، ص 697ـ 743)، بیشتر مباحث ابن رشد در بارة نسبت مابعدالطبیعه با علوم دیگر، از قبیل ریاضیات و طبیعیات ، و نیز در بارة تقسیم علوم نظری است . ابن رشد در جایی از تفسیر این مقاله (ج 2، ص 712)، به تبَع ارسطو، می گوید که علم الاهی ، یعنی مابعدالطبیعه ، اشرف علوم است ، چون موضوع آن اشرف موضوعات به شمار می آید.

ابن رشد در شرح هفتمین مقاله (ز/ زتا)، در بیشتر مواضع از ارسطو تبعیت کرده است و در نقد قائلان به وجود کلیات مفارق (صوَر یا مُثُل ) برهانهای جدیدی از خود ندارد، بلکه اغلب بر استدلالهای ارسطو اعتماد کرده است . او همانگونه که در تفسیر مقالة ششم نسبت بین هر کدام از علوم نظری و نیز رابطة این علوم را با علوم عملی تبیین کرده ، در مقالة هفتم نیز بین مادّه و صورتی که در علم الاهی مورد بحث قرار می گیرد، با مادّه و صورتی که در علم طبیعی مطمح نظر است ، تفاوت قائل شده و در این باره شرح و توضیح داده است ( رجوع کنید به ج 2، ص 744ـ 1021).

ابن رشد پیش از نقل ترجمة متن ارسطو، در تفسیر مقالة هشتم (حاء/ اِتا)، متذکر شده است که این مقاله تتمه و تکملة مقالة قبل و دنبالة همان بحث است (ج 2، ص 1022). وی قطعات متن مقالة هشتم را نقل و شرح و بررسی کرده است ( رجوع کنید به ج 2، ص 1022ـ1102).

بحث ابن رشد در تفسیر مقالة نهم (طاء/ تتا) در بارة قوه و فعل است . وی به مبادی موجودات ، یعنی مادّه و صورت ، از زاویة قوه و فعل نگریسته و هیولا را قوه و صورت را فعل گرفته و سپس همة معانی ای را که بر قوه و فعل اطلاق می گردد توضیح داده است . او همچنین ضمن شرح و تفسیر این مقاله گفته است ، از آنجا که اشاعره به وجود خصایص ثابت و دائم در موجودات جهان قائل نیستند و انقلاب و دگرگونی در خصایص موجودات را ممکن می دانند، می توان گفت که دیدگاه آنان در این باره به آرای سوفسطاییان می پیوندد. البته ، ابن رشد صرفاً به این اکتفا نکرده ، بلکه در خلال شرح یکی از مهمترین فقرات این مقاله با اشاره به اشاعره نوشته است که آنان معتقدند فاعل همة افعال موجودات ، فاعلی واحد (خداوند) است و هیچ واسطه ای در میان نیست . به بیان ابن رشد، لازمة قول آنان این است که هیچ موجودی فعل خاص خود را نداشته باشد و در این صورت موجودات ذوات خاص هم نمی توانند داشته باشند. چون اختلاف ذوات منشأ اختلاف افعال است و اگر ذوات انکار شوند، اسما و حدود هم نفی می شود و این سخنِ غریب به سدّ باب نظر و جهل به شریعت هم می انجامد ( رجوع کنید به ج 2، ص 1103ـ1233).

ابن رشد در شرح مقالة دهم (یاء/ یوتا؛ رجوع کنید به ج 3، ص 1235ـ 1392)، هر جا که متن ارسطو را در باب معانی واحد و کثیر، تضاد و ملکه و عدم غامض یافته ، شرح داده در برخی موارد نظریات ابن سینا را نقد کرده است ، هر چند که نقدهای وی بنیادین نیستند.

روش ابن رشد در ابتدای تفسیر مقالة «لام » (یازدهمین و آخرین مقالة تفسیر مابعدالطبیعة ) با آنچه در مقالات ده گانة سابق داشته ، فرق می کند. وی پیش از شروع به تفسیر این مقاله ، اقوال اسکندر افرودیسی را تلخیص کرده است . خود وی در سبب این تغییر روش گفته است که از اسکندر و مفسران بعد از او هیچ تفسیر و تلخیصی راجع به مقالات مابعدالطبیعة ارسطو بجز مقالة لام نیافته ، ازینرو مناسب دیده است که چکیده ای از سخنان اسکندر را در اول این مقاله بیاورد. ابن رشد در تفسیر این مقاله ، آرای مفسران پیشین را گاه تأیید و گاه رد می کند. تمایل وی در اغلب موارد به جانب اسکندر افرودیسی است و شروح وی را از شروح ثامسطیوس برتر دانسته است . وی تفسیرهای ثامسطیوس را در بعضی مواضع ، تفسیرهای ردی تلقی کرده است ( رجوع کنید به ج 3، ص 1393ـ1736). گفتنی است که مقالة لام تنها مقالة مابعدالطبیعة است که مطالب آن را می توان طوری تأویل کرد که با عقاید اسلامی سازگار باشد؛ بنابراین ، شاید از این حیث ، تفسیر ابن رشد بر این مقاله تفسیر شایان توجهی باشد.

دستنوشتة عربی تفسیر مابعدالطبیعة در کتابخانة لیدنِ هلند (ش 2074، ( 2 ) 2075) موجود است (فورهووه ، ص 171). متن عربی تفسیر مابعدالطبیعة را موریس بویژ در بیروت چاپ کرد. مجلد اول (چاپ 1317 ش /1938)، مشتمل بر تفسیر چهار مقالة الف صغرا، الف کبرا، با و جیم است ؛ مجلد دوم (چاپ 1321 ش / 1942) در بر دارندة تفسیر پنج مقالة دال ، هاء، ز، حاء و طاء است ؛ مجلد سوم (چاپ 1327 ش /1948) حاوی تفسیر دو مقالة یاء و لام است . علاوه بر این سه مجلد، جلد چهارمی با عنوان "Notice" ، که مجموعه تعلیقات بویژه راجع به این تفسیر است ، در 1331 ش / 1952 به چاپ رسید (عراقی ، ص 363).

تلخیص مابعدالطبیعة اثر دیگر ابن رشد، تفسیر مختصر وی بر مابعدالطبیعة ارسطو به شمار می آید. ابن رشد این تلخیص را در 5در قرطبه نوشته است (رنان ، ص 61). رنان این اثر را شرح متوسط بر مابعدالطبیعة تلقی کرده ، اما این اثر فاقد ویژگیهایی است که خود وی برای شرحهای متوسط بر شمرده است (همان ، ص 60ـ61). اهوانی (ص 775) آن را از شرحهای مختصر دانسته است . در این کتاب هیچگونه فصل بندی وجود ندارد. ابن رشد در تلخیص مابعدالطبیعة گاه سخنان خود را به طور مستقل از متن ارسطو آورده است (کوربن ، ص 344)، گرچه ریشه و اصل همة مطالب از ارسطوست و ابن رشد گاه بر آن افزوده و گاه از آن کاسته است . ابن رشد در واقع در این اثر فهم و دریافت خود را از مابعدالطبیعة ارسطو به طور موجز با زبان و اسلوب خاص خود بیان کرده است . نظریات خاص وی در این اثر تقریباً همانهایی است که در تفسیر مبسوط آورده است ، اگرچه به نظر اهوانی (ص 776) فقط تلخیصات وی مبیّن افکار خاص است و بقیة شرحها بیشتر ارزش تاریخی دارند. ابن رشد در این تلخیص به تفسیرها و آرای شارحان پیشین ارسطو نیز توجه داشته و گاه از آنان نام برده و تفسیرها و برداشتهایشان را طرح و تحلیل کرده است . انتقادات وی از مشائیان مسلمانِ پیش از خود، بویژه ابن سینا، در تلخیص مابعدالطبیعة نیز کاملاً هویداست (برای نمونه رجوع کنید به ابن رشد، 1958، ص 19، 41، 52، 76، 82 ـ83، 101).

تلخیص مابعدالطبیعة را نخستین بار مصطفی قَبّانی در قاهره (بدون تاریخ ) چاپ کرد. سپس آن را کارلوس کوئیروس رودریگز ، همراه با ترجمة اسپانیایی و مقدمه ای مهم ، در 1337/ 1919 در مادرید به چاپ رساند. بعدها در 1303 ش / 1924 واندن برگ آن را به آلمانی ترجمه و با مقدمه و تعلیقاتی در همان سال در لیدن چاپ کرد. تلخیص مابعدالطبیعة در





مجموعه ای با عنوان رسائل ابن رشد در 1326 ش / 1947 در حیدرآباد دکن نیز چاپ شد (ابن رشد، 1958، مقدمة امین ، ص الف ـ ب ). عثمان امین با استفاده از همة چاپهای یاد شده آن را در 1337 ش / 1958 در قاهره چاپ کرده است .

آرا و تفسیرهای ابن رشد در مسائل مابعدالطبیعه تأثیر گسترده ای در تفکر فلسفی و کلامی قرون وسطای مسیحی گذاشت که نشانة آن ظهور ابن رشدیان لاتینی در دانشگاههای پاریس و پادوا در قرن سیزدهم / هفتم است ( رجوع کنید به ژیلسون ، ص 38ـ42). توجه ابن رشدیان به آرای ابن رشد و برداشتهای عقلگرایانه از آنها مخالفت مراجع رسمی کلیسا را در پی داشت ، از جمله در 1277/676 اسقف پاریس ، اتین تامپیه ، 219 رأی از آرای ابن رشدیان را محکوم و مخالف دین اعلام کرد ( > دایرة المعارف فلسفة راتلج < ، ذیل "Arerroism" ). فهرست آرای یاد شده نشانة این است که مذهب اصالت عقل محض در قرن سیزدهم / هفتم به صورت مؤثر وجود داشته است (ژیلسون ، ص 43) و همین رشته از عقلگرایی بود که تا قرن هفدهم / دهم و هجدهم / دوازدهم امتداد یافت (همان ، ص 44؛ برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به ابن رشد * ).

---

منابع :
(1) ابن ابی اصیبعه ، کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء ، چاپ امرؤالقیس بن طحان ( آوگوست مولر ) ، کونیگسبرگ و قاهره 1299/1882، چاپ افست انگلستان 1972؛
(2) ابن رشد، تفسیر مابعدالطبیعة ، چاپ موریس بویژ، بیروت 1967ـ1973؛
(3) همو، تلخیص مابعدالطبیعة ، چاپ عثمان امین ، قاهره 1958؛
همو، تهافت التهافت ، چاپ سلیمان

(4) دنیا، قاهره 1980ـ1981؛
(5) همو، رسائل ابن رشد ، رسالة 6: کتاب مابعدالطبیعة ، حیدرآباد دکن 1366/1947؛
(6) ابن سینا، النجاة فی الحکمة المنطقیة و الطبیعیة و الالهیة ، تهران 1364 ش ؛
(7) ابن ندیم ؛
(8) ارسطو، متافیزیک ( مابعدالطبیعة )، ترجمه بر پایة متن یونانی از شرف الدین خراسانی ، تهران 1366 ش ؛
(9) فرح انطون ، ابن رشد و فلسفته ، اسکندریه 1903، احمد فؤاد اهوانی ، «ابن رشد»، ترجمة غلامرضا اعوانی ، در تاریخ فلسفه در اسلام ، به کوشش میان محمد شریف ، ج 1، تهران : مرکز نشر دانشگاهی ، 1362 ش ؛
(10) عبدالرحمان بدوی ، ارسطو عندالعرب : دراسة و نصوص غیرمنشورة ، کویت 1978؛
(11) ذهبی ؛
(12) اتین ژیلسون ، عقل و وحی در قرون وسطی ، ترجمة شهرام پازوکی ، تهران 1371 ش ؛
(13) آرتور ولادیمیروویچ ساگادی یف ، «ابن رشد و سنّت فلسفی اسلام »، پیام یونسکو ، سال 18، ش 196 (مهر 1365)؛
شرف الدین شرف خراسانی ، «ابن رشد و تفسیر مابعدالطبیعة ارسطو»، نشر دانش ، سال 1،

(14) ش 3 (فروردین و اردیبهشت 1360)؛
(15) محمد عاطف عراقی ، « تفسیر مابعدالطبیعة (لابن رشد)»، تراث الانسانیة ، دورة 8 ، ش 4 (1971)؛
(16) حنافاخوری و خلیل جرّ، تاریخ الفلسفة العربیة ، بیروت 1993؛
ماجد

(17) فخری ، ابن رشد: فیلسوف قرطبه ، بیروت 1992؛
(18) همو، سیر فلسفه در جهان اسلام ، ترجمة فارسی زیرنظر نصراللّه پورجوادی ، تهران 1372 ش ؛
(19) علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء قفطی ، ترجمة فارسی از قرن یازدهم هجری ، چاپ بهین دارائی ، تهران 1371 ش ؛
(20) هانری کوربن ، تاریخ فلسفة اسلامی ، ترجمة جواد طباطبائی ، تهران 1373 ش ؛
(21) عبدالواحدبن علی مراکشی ، المعجب فی تلخیص اخبارالمغرب ، چاپ محمدسعید عریان ، قاهره 1368/1949؛


(22) S. Munk, Mإlanges de philosophie j uive et arabe , Paris 1927;
(23) Ernest Renan, Averroةs et l'Averroفsme , ed. Fuat Sezgin, Frankfurt 1985;
(24) Routledge Encyclopedia of philosophy , ed. Edward Craig, London: Routledge, 1998, s.v. "Averroism" (by sten Ebbesen);
(25) Dominique Urvoy, Ibn Rushd ) Averroes ), tr. Olivia Stewart, London 1991;
(26) P. Voorhoeve, Handlist of Arabic manuscripts: in the library of the university of Leiden and other collections in the Netherlands , [Leiden] 1957.

/ حسین کلباسی اشتری و محمد زارع /