responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3703

 

تفسیرالجلالین ، تفسیری موجز بر قرآن کریم تألیف جلال الدین مَحلّی * و جلال الدین سیوطی * . جلال الدین محلّی (برای شرح حال وی رجوع کنید به ابن عماد، ج 7، ص 303ـ304) نخست بخش دوم این تفسیر را، از سورة کهف تا آخر سورة ناس ، تألیف کرد، سپس به تفسیر بخش نخست پرداخت . به سبب فوت وی در 864، این کار پس از تفسیر سورة حمد ناتمام ماند تا آنکه در 870 جلال الدین سیوطی بخش ناتمام تفسیر (از ابتدای سورة بقره تا انتهای سورة اسراء) را نوشت و تفسیر سورة فاتحه ، نگاشتة محلّی ، را در انتهای همة سوره ها قرار داد (محلّی و سیوطی ، ج 1، ص 2، 239؛ جَمل ، ج 1، ص 7). حاجی خلیفه (ج 1، ستون 445) به اشتباه ، تدوین هریک از این دو بخش تفسیر را به مؤلف بخش دیگر نسبت داده (قس ذهبی ، ج 1، ص 334ـ336) و بروکلمان ( د.اسلام ، چاپ اول ، ذیل «سیوطی ») نیز به اشتباه تفسیر الجلالین را نام دیگری برای لباب النقول فی اسباب النزول پنداشته و گفته است که سیوطی و محلّی مشترکاً کتاب لباب را تألیف کرده اند.

مؤلفان این تفسیر، بدون تطویل در بیان وجوه صرف و نحو و قرائت و مانند آنها، بیشتر کوشیده اند که با تکیه بر روایات مأثور و سنّت تفسیریِ گذشته ، ترجمه ای مفهومی از آیات قرآن به شیوة مزجی ارائه دهند. ایجاز و سبک این تفسیر را می توان با تفاسیر موجز متأخری چون الجوهرالثمین فی تفسیرالقرآن المبین



تألیف سیدعَبداللّه شُبَّر * و تفسیر فرید وجدی * مقایسه کرد.

در تفسیرالجلالین پس از ذکر هر کلمه ، عبارت ، جمله یا آیه ای از قرآن ، توضیحی کوتاه در معنای لغوی آن ، اختلاف قرائت ، ترکیب نحوی ، بیان مبهمات و شأن نزول و معنای کلی آیه آمده است (در بارة اهمیت نحو و اختلاف قرائات در این تفسیر رجوع کنید به بوبتسین ، ص 33ـ44). بلندترین و مفصّلترین توضیحات در بارة شأن نزول برخی آیات است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 28، 100، 151ـ152، ج 2، ص 85، 111، 114، 228ـ 229). این توضیحات بندرت به مباحث فقهی و گاه کلامی بر می گردد که در این موارد، هر دو مفسر، رأی فقهی شافعی و دیدگاه کلامی اشاعره را منعکس می کنند (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 29ـ30، ص 97ـ 98، 143، ج 2، ص 173). در اینگونه موارد، نقل برخی اسرائیلیات و قصه های باورنکردنی متداول است (برای نمونه رجوع کنید به توصیف آبادانی و نعمت قوم سبأ در ج 2، ص 116؛ کیفیت هلاکت اصحاب فیل در ج 2، ص 274؛ داستانهایی از حضرت داوود و سلیمان علیهماالسلام در ج 2، ص 138ـ 139). اما ذکر نکردن برخی شأن نزولهای معروف جای شگفتی دارد؛ مثلاً سیوطی در این تفسیر با آنکه دائماً به تعیین مبهمات و شأن نزولهای غیرمشهور اشاره کرده ، در تفسیر آیة اِنَّماَ وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَالَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤتُونَ الزَّکَاةَ وَ هُمْ راکِعُونَ (مائده : 69) «راکعون » را صرفاً به معنای خاشعان یا به جای آورندگان نمازِ مستحب دانسته است (محلّی و سیوطی ، ج 1، ص 105؛ قس سیوطی ، ص 107، که با نقل روایات مختلف گفته است که این آیه در شأن علی علیه السلام نازل شده است ؛ برای بررسی جامعی از روایات سیوطی در تفسیر الجلالین رجوع کنید به عتر، ص 287ـ304).

سیوطی در کار تکمیل این تفسیر، که فقط چهل روز به طول انجامیده است ، عیناً به سبک محلّی به تفسیر پرداخته و حتی در تفسیر آیات متشابه از گفته های محلّی بهره برده است ؛ مثلاً هر دو مفسر در بیان معنای حروف مقطعه می گویند که خداوند به مراد خود داناتر است (برای نمونه ای دیگر رجوع کنید به تفسیر سیوطی بر داستان عذاب قوم نوح در آیات 37 و 40 سورة هود و تفسیر محلّی بر همان داستان در مؤمنون : 27). با اینهمه ، سیوطی نوشتة محلّی را برتر از نوشتة خود می داند و اذعان می کند که جز در مواردی معدود (کمتر از ده مورد) با رأی وی مخالفت نکرده است (ج 1، ص 239ـ240). یک نمونة آن ، تفسیر محلّی بر آیة نَفَخْتُ فیهِ مِن رُوحی (ص : 72) است که وی می گوید روح جسمی لطیف است که با نفوذ در آدمی سبب حیات می شود (ج 2، ص 141). سیوطی در تفسیر همین عبارت در آیة 29 سورة حجر، همة گفته های محلّی بجز همین جمله را نقل می کند (ج 1، ص 216) و در توجیه عمل خود می گوید که آیة قُلِ الرُّوحُ مِنْ اَمْرِ رَبِّی (اسراء: 85) بصراحت نشان می دهد که «شناخت » روح از جمله علوم الاهی است و لذا امساک در تبیین آن اولی ' است (ج 1، ص 240؛ برای نمونه ای دیگر از تفاوت

رأی آنها رجوع کنید به تفسیر کلمة صابئین در ج 1، ص 10، 106، 240، ج 2، ص 38).

سیوطی و محلّی ، بجز نقلهایی اندک از اقوال صحابه و تابعین چون ابن عباس و عِکْرمه ، از هیچیک از کتب تفسیر و مفسران گذشته سخنی نقل نکرده اند. همچنین در توضیحات لغوی ، نحوی ، بلاغی ، فقهی و کلامی به هیچ کتاب یا مؤلفی استناد نکرده اند. بیشترین ارجاعات ایشان به منابع حدیثی چون صحاح سته ، مستدرک حاکم نیشابوری و معجم طبرانی است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 22ـ23، 48، 54، 149، 183، 191، ج 2، ص 177). مقایسه ای کوتاه میان دو بخش این تفسیر نشان می دهد که نقل روایات و استناد به کتب حدیثی که در بخش دوم ــ تألیف محلّی ــ بسیار اندک است ، در بخش نخست ــ تألیف سیوطی ــ بمراتب فراوانتر است .

تفسیرالجلالین با وجود ایجاز و اختصارش ، به دلیل سبک ویژة آن ــ که گزیده ای از آرای تفاسیر مأثور و لغوی اهل سنّت به شمار می آید ــ همواره مورد اعتنای دانشمندان اسلامی بوده و گاه متنی درسی شده است ( رجوع کنید به صاوی ، ج 1، ص 2؛
ذهبی ، ج 1، ص 337). به گفتة محمد رشیدرضا (ج 1، ص 15) شیخ محمد عبده با آنکه علاقه ای چندان به مراجعه ، نقل و حتی مطالعة تفاسیر متقدم نداشت ، به تفسیرالجلالین مراجعه و استناد می کرد.

این کتاب بارها، به صورتهای مختلف و حتی در حواشی برخی قرآنها و غالباً همراه با کتاب لباب النقول فی اسباب النزول به چاپ رسیده و از دیرباز مخطوطات فراوانی از آن در کتابخانه های مختلف برجای مانده است . بکائی (ج 5، ص 1982ـ 1986) فهرستی از 134 نسخة مخطوط آن را ارائه کرده است .

از میان حواشی و شروح این تفسیر، نوشتة دو تن تداول و شهرت بسیار داشته است : حاشیة جَمل از سلیمان بن عمر عجیلی مشهور به جَمل (متوفی 1204) با عنوان الفتوحات الالهیة بتوضیح تفسیرالجلالین للدقائق الخفیة ، و حاشیة دیگر از شاگردِ وی احمدبن محمد خلوتی مشهور به صاوی (1175ـ 1241) که با عنوان حاشیة العلامة الصاوی علی تفسیرالجلالین چاپ شده است . حاجی خلیفه (ج 1، ستون 445) و اسماعیل پاشا



بغدادی (ج 1، ستون 304) از شروح و حواشی دیگری نیز یاد می کنند که چندان شناخته نیستند.


منابع :
(1) ابن عماد؛
(2) اسماعیل بغدادی ، ایضاح المکنون ، ج 1، در حاجی خلیفه ، ج 3؛
(3) محمدحسن بکائی ، کتابنامة بزرگ قرآن کریم ، تهران 1374 ش ـ ؛
(4) سلیمان بن عمر جَمل ، الفتوحات الالهیة بتوضیح تفسیر الجلالین لِلدقائق الخفیة ، بیروت : داراحیاء التراث العربی ( بی تا. ) ؛
(5) حاجی خلیفه ؛
(6) محمدحسین ذهبی ، التفسیر و المفسّرون ، بیروت 1407/ 1987؛
(7) محمد رشیدرضا، تفسیرالقرآن الحکیم المشتهر باسم تفسیر المنار ( تقریرات درس ) شیخ محمد عبده ، ج 1، مصر 1373/ 1954؛
(8) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، لباب النقول فی اسباب النزول ، تونس 1402/ 1981؛
9- احمدبن محمد صاوی ، حاشیة العلامة الصاوی علی تفسیرالجلالین ، بیروت ( 1358 ) ؛
(10) نورالدین عتر، «منزلت روایت از منظر سیوطی در تفسیر جلالین »، ترجمة کاظم طباطبایی ، نشریة دانشکدة الهیات دانشگاه فردوسی مشهد ، ش 49 و 50 (پاییز و زمستان 1379)؛
(11) محمدبن احمد محلّی و عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، تفسیر القران العظیم ( معروف به تفسیرالجلالین ) ، استانبول : دارالدعوه ( بی تا. ) ؛


(12) Hartmut Bobzin, "Notes on the importance of variant readings and grammar in the Tafs i ¦ r al-G § ala ¦ layn" , Zeitschrift fدr arabische Linguistik , 15 (1985);
(13) EI 1 , s.v. "Al-Suyu ¦ t ¦ â ¤ " (by Carl Brockelmann).

/ مرتضی کریمی نیا /



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3703
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست