responsiveMenu
فرمت PDF شناسنامه فهرست
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3700

 

تفسیر ابن عربی ، تفسیری منسوب به ابن عربی نوشتة کمال الدین عبدالرزاق کاشانی ، عارف ایرانی قرن هشتم .

در فهرست آثار ابن عربی ، تفسیرهایی نیز ذکر شده است . بعضی ، از تفسیر مفصّلی با نام الجمع والتفصیل فی اسرار التنزیل یاد کرده اند که حجم آن قریب به دو برابر الفتوحات المکیة بوده است (برای نمونه رجوع کنید به مکی ، ص 204). از تفسیر یا تفسیرهایی با حجم کمتر نیز یاد شده است (برای نمونه رجوع کنید به عبدالرزاق کاشی ، مقدمة مصطفی غالب ، ص 17). همین امر سبب شده است این اثر را، که صبغه ای از عرفان ابن عربی دارد، به وی منتسب ساخته و از حدود 150 سال قبل آن را به نام وی منتشر کنند؛ در حالی که این تفسیر از آنِ ابن عربی نیست ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) و از تفاسیر مذکور نیز نسخه ای به دست نیامده است . علاوه بر این ، بعضی با جمع آوری اقوال تفسیری ابن عربی از آثارش ، آرای تفسیری وی را به صورت اثری مستقل به چاپ رسانده اند (برای نمونه رجوع کنید به محمود غراب ، رحمة من الرحمن فی تفسیر و اشارات القرآن ).

تفسیر منسوب به ابن عربی ، که مشتمل بر همة قرآن است ، با خطبه ای ادبی و سرشار از اصطلاحات عرفانی آغاز می شود. مؤلف ، ضمن ذکر سابقة انس خود با قرآن ، با ذکر این سخن پیامبر اکرم که قرآن ظهر و بطن دارد، منظور از ظهر را تفسیر و منظور از بطن را تأویل دانسته و با بیان رأی خود در بارة تأویل ، فهم خویش را از آیات بیان کرده و البته یادآور شده که متعرض آیاتی که تأویلی برای آنها نداشته یا نیازی به تأویل نداشته اند، نگردیده است (عبدالرزاق کاشی ، ج 1، ص 5).

مؤلف با بیان رموز مندرج در «بسم اللّه الرّحم'ن الرّحیم » به تأویل سورة فاتحه پرداخته و البته ، چنانکه خود پیشتر اشاره نموده ، فقط بعضی آیات این سوره و سوره های دیگر را تأویل کرده که تعداد آنها در بیست سورة اول به این شرح است : 4 آیه از سورة فاتحه ، 200 آیه از بقره ، 128 آیه از آل عمران ، 83 آیه از نساء، 67 آیه از مائده ، 96 آیه از انعام ، 56 آیه از اَعراف ، 39 آیه از اَنفال ، 29 آیه از توبه ، 34 آیه از یونُس ، 53 آیه از هود، 65 آیه از یوسُف ، 26 آیه از رعد، 21 آیه از ابراهیم ، 23 آیه از حِجْر، 45 آیه از نحل ، 55 آیه از اِسراء، 66 آیه از کهف ، 50 آیه از مریم ، 69 آیه از طه '؛ می توان گفت ، مؤلف به طور متوسط 48% آیات را تأویل کرده است .

مؤلف به معنای ظاهری آیات توجه داشته و گاه به آنها تصریح کرده (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 444) ولی گاه ، بر خلاف انتظار خواننده ، وجهی از معنا را بر گزیده است که موجه نیست (برای نمونه رجوع کنید به ج 2، ص 353).

وی کوشیده است که اصطلاحات قرآن و سنّت را با اصطلاحات فلسفی و عرفانی تطبیق دهد؛ برای نمونه ، جبرائیل را عقل فعال و میکائیل را روح فلک ششم و اسرافیل را روح فلک چهارم و عزرائیل را روح فلک هفتم دانسته است ( رجوع کنید به ج 1، ص 72ـ73). همچنین در جای جای تفسیر خود از احادیث و روایات بهره برده است .

هر چند روش اصلی این تفسیر توجه به معانی باطنی آیات با عنایت به اصول عرفان نظری ابن عربی است و از این جهت آن را از جملة تفاسیر باطنی و جدای از تفسیر صوفیه دانسته اند ( رجوع کنید به رشیدرضا، ج 1، مقدمه ، ص 18)، ولی نمونه هایی از تفسیر اشاری ( رجوع کنید به تفسیر * ، بخش 10: تفسیر عرفانی ) نیز در آن دیده می شود (برای نمونه رجوع کنید به ذیل آیة 26 سورة بقره و آیة 95 سورة انعام ؛ نیز رجوع کنید به ذهبی ، ج 2، ص 441ـ442).

در این اثر مکرراً مصطلحات عرفان نظری ابن عربی به کار رفته و تفسیر بر مبنای آن مصطلحات و مفاهیم قرار داده شده است ، از جمله اصطلاح «وحدت وجود و موجود». مؤلف تفسیر چنان به عرفان ابن عربی پایبند بوده که حتی شرک به حق را ممتنع شمرده و بر این اساس ، آیات گوناگونی را تفسیر کرده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 255، 386، 670؛ نیز رجوع کنید به ذهبی ، ج 2، ص 442ـ443). همچنین وی از مراتب سه گانة توحید (توحید افعال و توحید صفات و توحید ذات ) سخن به میان آورده (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 9) و متناظربا این مراتب ، از جَنات ثلاث یاد کرده است ؛ یعنی ، از جنت افعال و جنت صفات و جنت ذات ، و گاه با تعابیر دیگری نظیر جنات النفس و جنات القلب و جنات الروح ( رجوع کنید به ج 2، ص 21، 656).

به رغم این بیان ابن عربی وار، بدرستی در صحت انتساب این تفسیر به ابن عربی تردید شده است (برای نمونه رجوع کنید به ذهبی ، ج 2، ص 436ـ443؛ پورجوادی ، ص 131ـ134؛ جوادی آملی ، ص 12؛ فاطمی نیا، ص 26ـ27؛ معرفت ، ج 2، ص 573 ـ574). با دلایل متعدد می توان نشان داد که این تفسیر اثر ابن عربی نیست و نوشتة عبدالرزاق کاشانی است و همان است که با عنوان «تأویلات » در زمرة آثار او ذکر شده است . از جملة این دلایل است : 1) در کلیة نسخه های خطی این تفسیر، آن را از عبدالرزاق کاشانی دانسته اند ( رجوع کنید به ذهبی ، ج 2، ص 437). 2) نویسندة این تفسیر یکی از مشایخ خود را نورالدین عبدالصمد معرفی کرده ( رجوع کنید به عبدالرزاق کاشی ، ج 2، ص 228)، در صورتی که نام مشایخ ابن عربی بدقت احصا گردیده و در میان آنها نامی از چنین شخصی نیامده است ( رجوع کنید به جهانگیری ، ص 98ـ 106). از سوی دیگر، در شرح حال کمال الدین عبدالرزاق کاشانی آمده که وی مرید شیخ نورالدین عبدالصمد نطنزی بوده است ( رجوع کنید به جامی ، ص 480ـ482). 3) در این تفسیر، ذیل آیة 40 سورة نمل (عبدالرزاق کاشی ، ج 2، ص 206)، جمله ای از «ابن اعرابی رحمه اللّه » نقل شده که برای مشخص شدن اینکه این ابن اعرابی همان ابن عربی است یا خیر، مقایسة آن جمله با عبارتی از ابن عربی در فصوص ، روشنگر است ( رجوع کنید به قیصری ، ج 2، ص 227ـ 229). 4) مقایسة تطبیقی این اثر با آرای تفسیری ابن عربی در آثارش ، از جمله فصوص ، می تواند مؤید این باشد که نویسندة این کتاب ابن عربی نیست . در فصوص به 237 آیه استناد شده که می توان آنها را در تفسیر منسوب به ابن عربی باز جست و آنها را با یکدیگر مقایسه کرد؛ در 103 مورد آنچه در فصوص آمده با آنچه در تفسیر آمده کاملاً متفاوت است ، از جمله ابن عربی در بارة فرعون و توبة او نظر منحصر به فردی داشته ( رجوع کنید به قیصری ، ج 2، ص 415ـ416، 439ـ440) که در این تفسیر نیامده و به جای آن تفسیر متداول آیه ذکر شده است ( رجوع کنید به عبدالرزاق کاشی ، ج 2، ص 764). همچنین ابن عربی در تفسیر آیة 32 سورة فاطر نظر خاصی داشته ( رجوع کنید به قیصری ، ج 1، ص 307ـ 308) که در این تفسیر نیامده است ( رجوع کنید به عبدالرزاق کاشی ، ج 2، ص 319). ابن عربی در فصوص ، اسحاق را فرزندی دانسته که حضرت ابراهیم برای قربانی برد ( رجوع کنید به قیصری ، ج 1، ص 318)، اما در تفسیر، مطابق نظر مشهور، اسماعیل آمده است ( رجوع کنید به ج 2، ص 345). 5) مؤلف تفسیر در جای جای تفسیرش به احادیثی از ائمه استناد کرده است (بیش از 35 بار از علی علیه السلام برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 17، 53، 97، 153، 334، 436، 696، ج 2، ص 26، 171، 527، 545، 612، 755؛ برای احادیث منقول از امام صادق علیه السلام رجوع کنید به ج 1، ص 4، 450، 462، ج 2، ص 491، 758؛ علاوه بر اینها مؤلف در نُه موضع روایاتی از دیگر معصومان بدون ذکر نام آورده است ). وی در مواضع متعدد به تکریم علی علیه السلام پرداخته ( رجوع کنید به ج 1، ص 575، 754، ج 2، ص 328، 545، 755) و نزول آیات «ولایت » (مائده : 55)، «اُذُنٌ واعِیَة » (حاقَّه : 12)، «النَّبَاِ الْعظیم » (نباء: 2) و «نجوی » (مجادله : 12) را در شأن آن حضرت و نزول سورة دهر و آیة «مودت فیِ القُربی » ( رجوع کنید به عبدالرزاق کاشی ، ج 2، ص 432ـ433) را در شأن اهل بیت دانسته و به ظهور حضرت مهدی عجل اللّه تعالی فرجه الشریف نیز اشاره نموده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1، ص 14، 79، 460، 653، 748، ج 2، ص 450، 560، 642ـ663).

با توجه به این مطالب ، مؤلف ، بر خلاف ابن عربی ، اعتقادات شیعی داشته است . بنابراین ، جای تردید نیست که

این اثر، نه از ابن عربی ، بلکه از شاگرد مکتب او عبدالرزاق کاشانی است .

این اثر در 1283 و 1317 در قاهره و در 1301 در لکهنو به عنوان تفسیر ابن عربی به چاپ رسید. چاپ منقح از آن نیز با نام تفسیرالقرآن الکریم به عنوان اثر ابن عربی ، به کوشش مصطفی غالب در بیروت (چاپ اول 1968، چاپ دوم 1978) منتشر شد.


منابع :
(1) علاوه بر قرآن ؛
(2) نصراللّه پورجوادی ، اشراق و عرفان : مقاله ها و نقدها ، تهران 1380 ش ؛
(3) عبدالرحمان بن احمد جامی ، نفحات الانس ، چاپ مهدی توحیدی پور، ( تهران 1337 ش ) ؛
(4) عبداللّه جوادی آملی ، «در مکتب استادجوادی آملی : بحث و تحقیقی در بارة تأویل و تفسیر»، کیهان اندیشه ، ش 39 (آذر و دی 1370)؛
(5) محسن جهانگیری ، محیی الدین ابن عربی : چهرة برجستة عرفان اسلامی ، تهران 1375 ش ؛


(6) محمدحسین ذهبی ، التفسیر والمفسّرون ، بیروت 1407/1987؛


محمد رشیدرضا، تفسیرالقرآن الحکیم المشتهر باسم تفسیر

(7) المنار ، ( تقریرات درس ) شیخ محمد عبده ، ج 1، مصر 1373/ 1954؛
(8) عبدالرزاق کاشی ، تفسیر القرآن الکریم (معروف به تفسیر ابن عربی )، چاپ مصطفی غالب ، بیروت 1978، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛


(9) عبداللّه فاطمی نیا، «تفسیر منسوب به ابن عربی »، گلچرخ ، سال 1، ش 1 (فروردین 1371)؛
(10) داوودبن محمود قیصری ، مطلع خصوص الکلم فی معانی فصوص الحکم ، چاپ محمدحسن ساعدی ، ( قم ) 1416؛


(11) محمدهادی معرفت ، التفسیر و المفسّرون فی ثوبه القشیب ، مشهد 1418ـ1419؛
(12) محمدبن مظفرالدین محمد مکی ، الجانب الغربی فی حل مشکلات الشیخ محی الدّین ابن عربی ، چاپ نجیب مایل هروی ، تهران 1364 ش .

/ مسعود رهنما/



نام کتاب : دانشنامه جهان اسلام نویسنده : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    جلد : 1  صفحه : 3700
   ««صفحه‌اول    «صفحه‌قبلی
   جلد :
صفحه‌بعدی»    صفحه‌آخر»»   
   ««اول    «قبلی
   جلد :
بعدی»    آخر»»   
فرمت PDF شناسنامه فهرست