تفسیر ، دانش شرØ‌ Ùˆ تبیین آیات قرآن Ú©Ù‡ از عهد نزول ÙˆØ‌ÛŒ با شخص پیامبر آغاز شده Ùˆ پس از رØ‌لت آن Ø‌ضرت ØŒ بتدریج بسط Ùˆ تنوع یافته Ùˆ گرایشها Ùˆ روشهای مختلف در این Ø‌وزه پدید آمده است . علاوه بر فراهم آمدن آثار فراوان تفسیری به عربی Ùˆ فارسی Ùˆ سایر زبانها، در طول چهارده قرن ØŒ مبانی Ùˆ قواعد تفسیر نیز از دیرباز تدوین گردیده Ùˆ به استقلال یا در مقدمة تفاسیر عرضه شده است . این مقاله از دو منظر تاریخی Ùˆ موضوعی به این مبØ‌Ø« پرداخته Ùˆ مشتمل است بر:

1) کلیات

2) تفسیر پیامبر

3) تفسیر اهل بیت

4) تفسیر صØ‌ابه

5) تفسیر تابعین

6) تفسیر مأثور

7) تفسیر ادبی

8) تفسیر فقهی

9) تفسیر عقلی ـ کلامی

10) تفسیر عرفانی

11) تفسیر علمی

12) تفسیر و گرایشهای تفسیری جدید

13) پژوهشهای تفسیری در جهان اسلام

14) خاورشناسان و تفسیر

1) کلیات

واژه . تفسیر در لغت به معنای ایضاØ‌ Ùˆ تبیین است . در بارة ریشة این کلمه دو رأی وجود دارد: نخست آنکه این واژه از مادّة فسر گرفته شده است . لغویان برای این مادّه معانی متعددی ذکر کرده اند، از جمله بیان Ùˆ توضیØ‌ دادن (جوهری Ø› ابن فارس Ø› ابن منظور؛ ذیل «فسر»)ØŒ آشکار ساختن امر پوشیده (ابن منظور؛ فیروزآبادی Ø› مرتضی زبیدی ØŒ ذیل «فسر») Ùˆ کشف Ùˆ اظهار معنای معقول (راغب اصفهانی ØŒ 1332 Ø´ Ø› مرتضی زبیدی Ø› ذیل «فسر»؛ برای معانی دیگر رجوع کنید به فراهیدی Ø› جوهری Ø› ابن فارس Ø› ابن منظور؛ ذیل «فسر»؛ زرکشی ØŒ ج 2ØŒ ص 147Ù€ 148) Ú©Ù‡ همة این معانی در مفهوم «تبیین Ùˆ آشکار ساختن Ùˆ اظهار کردن » مشترک اند. برخی «فسر» Ùˆ «تفسیر» را مترادف یکدیگر دانسته اند (فراهیدی Ø› ابن درید؛ جوهری Ø› ابن فارس Ø› ابن منظور؛ فیروزآبادی Ø› مرتضی زبیدی Ø› ذیل «فسر») اما به نظر Ù…ÛŒ رسد Ú©Ù‡ ــ به دلیل خصوصیت معنایی باب تفعیل Ú©Ù‡ اغلب در معنای مبالغه Ùˆ تکثیر است (رضی الدین استرآبادی ØŒ قسم 1ØŒ جزء 1ØŒ ص 92) Ùˆ با توجه به معانی ذکر شده برای «تفسیر» در کتب لغت (برای نمونه رجوع کنید به ابن منظور؛ فیروزآبادی Ø› مرتضی زبیدی Ø› ذیل «فسر») ــ واژة تفسیر مبالغة معنای فَسر (فیّومی Ø› شرتونی Ø› ذیل «فسر») Ùˆ به معنای آشکار نمودن مطالب معنوی Ùˆ معقول همراه با سعی Ùˆ اجتهاد باشد ( رجوع کنید به ابن عاشور، ج 1ØŒ ص 10Ø› معرفت ØŒ ج 1ØŒ ص 13Ù€14).

دیدگاه دوم آن است Ú©Ù‡ این واژه مشتق از «سفر» Ùˆ مقلوب آن است ( مقدمتان فی علوم القرآن ØŒ ص 173Ø› ابوالفتوØ‌ رازی ØŒ ج 1ØŒ ص 23Ù€24Ø› زرکشی ØŒ ج 2ØŒ ص 147Ø› سیوطی ØŒ ج 4ØŒ ص 192Ø› طریØ‌ÛŒ ØŒ ذیل «فسر»). این قول علاوه بر آنکه مبتنی بر قاعدة اشتقاق کبیر Ù…ÛŒ باشد Ú©Ù‡ در زبان عرب رایج است ( رجوع کنید به تهانوی ØŒ ج 1ØŒ ص 207Ø› صالØ‌ ØŒ 2000ØŒ ص 186)ØŒ ناشی از آن است Ú©Ù‡ برخی از لغت شناسان معنای اصلی مادّة سفر را کشف Ùˆ آشکار شدن دانسته اند (ابن فارس Ø› ابن منظور؛ ذیل «سفر»)ØŒ با این توضیØ‌ Ú©Ù‡ دو مادّه ØŒ علاوه بر لفظ ØŒ در معنا نیز مشابه اند. اما بررسی موارد استعمال این دو مادّه نشان Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ اولی بیشتر در مورد اظهار معنای معقول Ùˆ آشکار کردن مطالب معنوی Ùˆ دومی برای آشکار نمودن اشیای خارجی Ùˆ Ù…Ø‌سوس استفاده Ù…ÛŒ شود (برای نمونه های کاربرد این دو واژه در زبان عربی رجوع کنید به ابن منظور؛ فیّومی Ø› مرتضی زبیدی ØŒ ذیل «فسر»، «سفر»). چنانکه راغب اصفهانی * کاربرد اولی را برای بیان معنای معقول (1332 Ø´ ØŒ همانجا) Ùˆ کاربرد دومی را مختص به اعیان مادّی Ùˆ خارجی (همان ØŒ ذیل «سفر») دانسته است Ùˆ امین خولی * ( دایرة المعارف الاسلامیة ØŒ ج 9ØŒ ص 411) نیز همین نظر را تأیید کرده ØŒ ضمن اینکه در اشتقاق واژة تفسیر از هر یک از این دو مادّه تفاوتی قائل نیست زیرا هر دو در معنای «کشف Ùˆ اظهار» مشترک اند ( رجوع کنید به همانجا). اکثر لغویان معتقد به دیدگاه نخست اند Ùˆ در کتب خود به دیدگاه دوم اشاره ای نکرده اند (برای نمونه رجوع کنید به فراهیدی Ø› ابن درید؛ جوهری Ø› ابن فارس Ø› ابن منظور؛ مرتضی زبیدی Ø› ذیل «فسر»، «سفر»).

همچنین گفته شده Ú©Ù‡ اصل واژة تفسیر ØŒ سریانی است Ú©Ù‡ در متون قدیمیِ این زبان به معنای شرØ‌ Ùˆ توضیØ‌ کتاب مقدّس فراوان به کار رفته است (جفری ØŒ ص 92Ø› نیز رجوع کنید به شهیدی ØŒ ص 132).

واژة تفسیر تنها یک بار در قرآن (فرقان : 33) به کار رفته است Ú©Ù‡ در آن خطاب به پیامبر اکرم گفته شده Ú©Ù‡ مشرکان Ù…Ú©Ù‡ ØŒ در مقام ایراد Ùˆ بهانه آوری نسبت به رسالت پیامبر اسلام Ùˆ قرآن به هر مَثلی دست یازند، خدا در برابر آنان پاسخی Ù…ÛŒ آورد Ú©Ù‡ هم Ø‌Ù‚ است هم مطلب را به بهترین وجه (اَØ‌سن تفسیراً) ارائه Ù…ÛŒ کند ( رجوع کنید به طبرسی Ø› طباطبائی ØŒ ذیل آیه ). اگر Ú†Ù‡ آرای مفسران در توضیØ‌ معنای «تفسیراً» در این آیه مختلف است ØŒ بیشتر آنان ØŒ این واژه را به معناهایی نظیر بیان ØŒ کشف ØŒ تفصیل Ùˆ دلالت گرفته اند (برای نمونه رجوع کنید به طبری Ø› بغوی Ø› زمخشری Ø› طبرسی Ø› ابوالفتوØ‌ رازی Ø› آلوسی Ø› ذیل آیه Ø› برای تفصیل بیشتر رجوع کنید به بابایی Ùˆ دیگران ØŒ ص 10Ù€12).

اصطلاØ‌ . تفسیر در اصطلاØ‌ عام به شرØ‌ Ùˆ توضیØ‌ کتابهای علمی Ùˆ ادبی Ùˆ فلسفی اطلاق Ù…ÛŒ شود ( رجوع کنید به د. اسلام ØŒ چاپ اول ØŒ

ذیل واژه )ØŒ چنانکه آثار مکتوب در شرØ‌ کتابهای دانشمندانی چون ارسطو Ùˆ اقلیدس Ùˆ نیز شرØ‌ برخی سخنان Ùˆ اشعار مهم

به این نام خوانده شده است (برای نمونه رجوع کنید به قِفطی ØŒ ص 97ØŒ 99Ù€100ØŒ 275ØŒ 288Ø› Ø‌اجی خلیفه ØŒ ج 1ØŒ ستون 462Ø› آقابزرگ طهرانی ØŒ ج 4ØŒ ص 346Ù€351). همچنین تفسیر یکی از صنایع ادبی است . در این صنعت ØŒ شاعر یا گوینده آنچه را Ú©Ù‡ در

آغاز به صورت مبهم یا مجمل آورده ØŒ شرØ‌ Ù…ÛŒ دهد (ابن رشیق ØŒ ج 2ØŒ ص 35Ø› ÛŒØ‌یی بن Ø‌مزه یمنی ØŒ ج 3ØŒ ص 114Ù€ 115Ø›

نیز رجوع کنید به ابن عاشور، ج 1، ص 10؛ > دایرة المعارف دین < ،

ج 14، ص 236)، اما به دلیل کثرت استعمال تفسیر در بیان

معانی الفاظ و عبارات قرآن ، این واژه ، به تنهایی و بدون ذکر قرینه ، در عرف دانشمندان اسلامی و همة مسلمانان بر تفسیر قرآن دلالت می کند.

در بارة «علم » بودن تفسیر، مفسران Ùˆ دانشمندان علوم قرآنی اختلاف نظر دارند. ابن عاشور (ج 1ØŒ ص 12) علم دانستن تفسیر را نوعی تسامØ‌ Ù…ÛŒ داند Ùˆ معتقد است Ú©Ù‡ دانشمندان علوم اسلامی قبل از تدوین هر علمی به تفسیر قرآن پرداختند Ùˆ



بر اثر کثرت گفتگو Ùˆ ممارست در این فن ØŒ بتدریج دارای ملکة فهم اسلوبها Ùˆ ظرایف نظم قرآن شدند. آنان از این طریق به مجموعة دانشهایی دست یافتند Ú©Ù‡ البته بیشترین ارتباط را با قرآن داشت Ùˆ به همین دلیل بود Ú©Ù‡ تفسیر علم نامیده شد (ص 13). اختلاف ذکر شده ØŒ موجب تفاوت در Ù†Ø‌وة نگرش به تفسیر Ùˆ عدم ارائة تعریفی یکسان برای آن شده است ØŒ چنانکه از نظر امین خولی (همانجا) در ارائة معنای اصطلاØ‌ÛŒ تفسیر دو نظریه مطرØ‌ بوده است : طبق نظریة نخست ØŒ Ú©Ù‡ به گذشتگان منسوب است ØŒ تفسیر در زمرة علوم عقلی به معنای رایج آن Ù…Ø‌سوب نمی شود زیرا شامل قواعد معیّن یا ملکة ناشی از کاربرد یک سلسله قواعد Ùˆ اصول مشخص نیست Ø› ازینرو، طرفداران این نظریه متعرض موضوع Ùˆ مسائل تفسیر نشده Ùˆ به این توضیØ‌ اکتفا کرده اند Ú©Ù‡ تفسیر بیان کلام خدا یا بیانگر الفاظ قرآن Ùˆ مفاهیم آنهاست .

بنا بر نظریة دوم ØŒ گروهی با زØ‌مت فراوان برای تفسیر تعاریفی ذکر کرده اند. اشکال این تعریفها یا این است Ú©Ù‡

علوم دیگری غیر از تفسیر را نیز شامل می شود یا اینکه

برخی علوم را که فهم قرآن نیازمند به آنهاست ، در تعریف تفسیر داخل می کنند (برای برخی تعاریف ذکر شده رجوع کنید به ادامة مقاله ). وی (همانجا) نظریة اول را به دلیل پرهیز از اطالة کم فایده

ترجیØ‌ Ù…ÛŒ دهد. ذهبی (ج 1ØŒ ص 14Ù€16) نیز عین عبارات امین خولی را آورده است با این تفاوت Ú©Ù‡ او علم قرائات Ùˆ رسم الخط را نیز داخل در علم تفسیر Ù…ÛŒ داند، چرا Ú©Ù‡ معنای برخی آیات با اختلاف قرائت Ùˆ رسم الخط آنها تغییر Ù…ÛŒ یابد (برای نمونة آیات رجوع کنید به همان ØŒ ج 1ØŒ ص 15). به اعتقاد او با آنکه طرفداران نظریة دوم تعاریف متعددی Ú©Ù‡ ظاهراً با یکدیگر متفاوت اند، ارائه کرده اند، همة آن تعاریف بیانگر یک معنا Ùˆ مفهوم اند (رجوع کنید به ادامة مقاله ).

در هر صورت بسیاری از مفسران ØŒ اØ‌تمالاً به دلیل وضوØ‌ معنای متبادر از تفسیر، برای آن تعریفی ذکر نکرده اند (برای نمونه طبری ØŒ زمخشری ØŒ فخررازی ØŒ ابن عطیه ØŒ ثعالبی ØŒ ابن جوزی Ùˆ بیضاوی در مقدمة تفسیر خود هیچ تعریفی برای تفسیر نیاورده اند) Ùˆ بیشتر تعاریف برای اصطلاØ‌ تفسیر در کتب علوم قرآنی Ùˆ گاه در مقدمة برخی تفاسیر آمده است . گروهی دامنة تفسیر را بØ‌دی گسترش داده اند Ú©Ù‡ شامل همة علوم قرآنی Ùˆ علوم مرتبط با دین Ùˆ شریعت Ù…ÛŒ شود. از جمله طوسی (ج 1ØŒ ص 2) هر Ú†Ù‡ را Ú©Ù‡ باعث آشکار ساختن معنا Ùˆ کشف مراد قرآن شود ــ شامل مباØ‌Ø« قرائت Ùˆ معانی Ùˆ اعراب Ùˆ بررسی متشابهات Ùˆ Ø‌تی پاسخ به شبهات گروههای مختلف اهل باطل ــ تفسیر Ù…ÛŒ شمارد. در یکی از دو تعریف زرکشی (ج 2ØŒ ص 148Ø› برای آگاهی از تعریف دیگر او رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 13) نیز علم تفسیر شامل علم اسباب نزول ØŒ Ù…Ú©ÛŒ Ùˆ مدنی ØŒ ناسخ Ùˆ منسوخ ØŒ عام Ùˆ خاص ØŒ مطلق Ùˆ مقید Ùˆ همچنین علم Ø‌لال Ùˆ Ø‌رام Ùˆ امر Ùˆ نهی خداوند Ùˆ نظایر آنهاست (نیز رجوع کنید به سیوطی ØŒ ج 4ØŒ ص 194). طبق تعریف ابوØ‌یّان غرناطی (ج 1ØŒ ص 13Ù€14) تفسیر علمی است در بارة چگونگی تلفظ الفاظ قرآن Ùˆ مدلولهای آنها Ùˆ اØ‌کام الفاظ در Ø‌ال اِفراد Ùˆ ترکیب Ùˆ تتمه هایی در آن باب . ابوØ‌یّان در این تعریف ØŒ از سویی به علومی نظیر تجوید Ùˆ قرائات Ùˆ لغت Ùˆ صرف Ùˆ Ù†Ø‌Ùˆ Ùˆ بلاغت ØŒ Ú©Ù‡ علم تفسیر مبتنی بر آنهاست ØŒ نظر داشته Ùˆ از سوی دیگر به برخی علوم قرآنی ØŒ مانند شناخت ناسخ Ùˆ منسوخ Ùˆ اسباب نزول ØŒ توجه کرده است . در تعریفی دیگر تفسیر عبارت است از شناخت اØ‌وال کلام خداوند به مقدار توان انسان ØŒ از جهت قرآن بودن Ùˆ از جهت دلالت بر مراد خداوند، Ú†Ù‡ دلالت قطعی Ú†Ù‡ دلالت ظنی ( رجوع کنید به Ø‌اجی خلیفه ØŒ ج 1ØŒ ستون 428Ø› صدیق Ø‌سن خان ØŒ ج 1ØŒ ص 11Ø› طبرسی ØŒ ج 1ØŒ مقدمة اØ‌مدرضا، ص 60Ø› Ú©Ù‡ همگی این تعریف را از Ù…Ø‌مدبن Ø‌مزة فَناری ( متوفی 834 ) نقل کرده اند). این تعریف را بویژه به دلیل داشتن قید «به مقدار توان انسان »، برخی متأخران بیشتر پذیرفته اند، چنانکه زرقانی (ج 2ØŒ ص 3) Ùˆ ذهبی (ج 1ØŒ ص 16) قید مذکور را در تعریف خود جای داده اند (نیز رجوع کنید به Ø‌اجی خلیفه ØŒ ج 1ØŒ ستون 427Ø› طبرسی ØŒ همانجا؛ صغیر، ص 19).

به رغم وجود تعاریف فراوان با الفاظ Ùˆ تعبیرات مختلف برای تفسیر (برای آگاهی از تعاریف دیگر رجوع کنید به علوم القرآن عندالمفسرین ØŒ ج 3ØŒ ص 169Ù€186Ø› بابایی Ùˆ دیگران ØŒ ص 12Ù€ 23)ØŒ همة آنها در اینکه تفسیر ناظر به بیان معانی Ùˆ مرادات الفاظ Ùˆ عبارات قرآن کریم است ØŒ مشترک اند، بنابراین ØŒ در این صورت نوعی ارتباط بین معنای لغوی Ùˆ اصطلاØ‌ÛŒ تفسیر وجود دارد (ابن عاشور، ج 1ØŒ ص 11Ù€12Ø› صغیر، همانجا). Ù…ÛŒ توان گفت تفسیر تلاشی است Ú©Ù‡ مفسر برای استنباط معنا Ùˆ مراد از الفاظ قرآن صورت Ù…ÛŒ دهد، ازینرو، برخی گفته اند Ú©Ù‡ میدان علم تفسیر جایی است Ú©Ù‡ ابهامی در کلام باشد Ùˆ مفسر با سعی Ùˆ اجتهاد، پنهان یا پیچیده بودن را از آن بزداید (Ø‌کیم ØŒ ص 68Ù€69Ø› معرفت ØŒ ج 1ØŒ ص 14).

تفسیر Ùˆ تأویل . به سبب اختلاف موجود بین مفسران Ùˆ صاØ‌ب نظران علوم قرآنی در معنای تأویل قرآن ØŒ دیدگاههای گوناگونی در بارة نسبت بین تفسیر Ùˆ تأویل ابراز شده است (برای تفصیل بیشتر رجوع کنید به علوم القرآن عندالمفسرین ØŒ ج 3ØŒ ص 203Ù€ 216Ø› صغیر، ص 20Ù€23). برخی تفسیر Ùˆ تأویل را به یک معنا دانسته اند. این قول Ú©Ù‡ از ادیبان متقدمی چون ابوعبید قاسم بن سلاّ Ù… (متوفی 224Ø› سیوطی ØŒ ج 4ØŒ ص 192) Ùˆ ابوالعباس مبرَّد (متوفی 286Ø› طبرسی ØŒ ج 1ØŒ ص 80) نقل شده ØŒ به عنوان دیدگاه مشهور مفسران متقدم مطرØ‌ است (ابن جوزی ØŒ ج 1ØŒ ص 4). برخی دیگر، از جمله Ù…Ø‌مدبن Ø‌بیب نیشابوری (متوفی

245)، این دیدگاه را نپذیرفته اند ( رجوع کنید به زرکشی ، ج 2، ص 152؛ سیوطی ، همانجا). ظاهراً واژة تأویل تقریباً از اواخر قرن

سوم به عنوان اصطلاØ‌ÛŒ Ù…Ú©ÛŒ برای شرØ‌ Ùˆ توضیØ‌ آیات قرآن به کار Ù…ÛŒ رفته Ùˆ Ø‌دود یک قرن بعد واژة تفسیر جانشین

آن شده است ( > دایرة المعارف دین < ، ج 14، ص 236). هر چند

اشاره به تفاوت بین تفسیر Ùˆ تأویل در آثار متقدمانی چون مقاتل بن سلیمان (متوفی 150Ø› ج 1ØŒ ص 25Ù€27)ØŒ طبری (متوفی 310Ø› ج 1ØŒ ص 26) Ùˆ ماتریدی (متوفی 333Ø› رجوع کنید به سیوطی ØŒ همانجا) به چشم Ù…ÛŒ خورد، با این Ø‌ال طبری Ùˆ ماتریدی در نامگذاری آثار خود در بارة شرØ‌ Ùˆ توضیØ‌ آیات قرآن (به ترتیب : جامع البیان عن تأویل Ø¢ÛŒ القرآن Ùˆ تأویلات اهل السنة ) از واژة تأویل استفاده کرده اند (برای تفصیل بیشتر رجوع کنید به > دایرة المعارف دین < ØŒ همانجا؛ ماتریدی ØŒ مقدمة عوضین ØŒ ج 1ØŒ ص 23Ù€ 25).

به نظر راغب اصفهانی (1405، ص 47) تفسیر بیشتر در الفاظ و مفردات ، و تأویل بیشتر در معانی و جملات استعمال شده است ، ضمن اینکه تأویل معمولاً در مورد کتب آسمانی به کار می رود و تفسیر در مورد کتب دیگر نیز کاربرد دارد (نیز رجوع کنید به سیوطی ، همانجا).

در دوره های سپسین بسیاری از صاØ‌ب نظران ØŒ تأویل را اساساً مغایر با تفسیر دانسته اند، بدین معنا Ú©Ù‡ تفسیر را ناظر به مباØ‌Ø« لفظی قرآن (شامل معانی واژه ها Ùˆ عبارات ) Ùˆ تأویل را کوششی در جهت ترجیØ‌ یکی از دو یا چند اØ‌تمال معنایی یا کوششی برای دستیابی به معانی درونی آیات قرآن دانسته اند. مثلاً طبرسی (همانجا) با اینکه هر دو واژه را راجع به معنا Ùˆ مفاهیم الفاظ Ù…ÛŒ داند، تفسیر را به کشف مراد از لفظ مشکل Ùˆ تأویل را به باز گرداندن یکی از دو اØ‌تمال به معنای مطابق با ظاهر معنا کرده است (نیز رجوع کنید به جرجانی ØŒ ص 72Ù€87)Ø› ابوطالب تغلبی (به نقل سیوطی ج 4ØŒ ص 193Ø› Ø‌اجی خلیفه ØŒ ج 1ØŒ ستون 334) تفسیر را متکفل بØ‌Ø« از معنای وضعیِ لفظ Ùˆ تأویل را تفسیرِ معنای درونی آن دانسته است (نیز رجوع کنید به عسکری ØŒ ص 131)Ø› از نظر ماتریدی * تفسیر عبارت است از قطع پیدا کردن بر مراد خدا از الفاظ Ùˆ شهادت بر آن Ùˆ تأویل ØŒ ترجیØ‌ دادن یکی از چند اØ‌تمال موجود در بارة یک آیه است ØŒ بدون قطع Ùˆ شهادت بر صØ‌ت آن (به نقل سیوطی ØŒ ج 4ØŒ ص 192). برخی متأخران ØŒ همین نظر را با تعبیرِ «دلالت تفسیر قطعی Ùˆ دلالت تأویل ظنّی است »، بیان کرده اند ( رجوع کنید به اهل ØŒ ص 58Ø› صغیر، ص 23). برخی نیز آنچه را Ú©Ù‡ در قرآن بوضوØ‌ آمده یا شرØ‌

آن در سنّت وارد شده است ، تفسیر می شمارند که به همین

دلیل اجتهاد Ùˆ رأی بدان راه ندارد، در Ø‌الی Ú©Ù‡ تأویل یافته های دانشمندان عامل به معارف الاهی از کلام خداست ( رجوع کنید به زرکشی ØŒ ج 2ØŒ ص 150Ø› سیوطی ØŒ ج 4ØŒ ص 194). زرکشی (ج 2ØŒ ص 172) به این رأی متمایل شده Ùˆ معتقد است

که فرق بین تفسیر و تأویل ، ناشی از تفاوت بین منقول و

معقول است Ø› به عبارت دیگر، تفسیر منØ‌صر در نقل اخبار

و روایت و تأویل مبتنی بر اجتهاد و درایت است (زرکشی ، همانجا؛ سیوطی ، ج 4، ص 193ـ194، به نقل از ابونصر

قشیری ( متوفی 514 ) ؛ نیز رجوع کنید به خازن ، ج 1، ص 15). در این

میان ، آلوسی (ج 1، ص 5) معتقد است هیچیک از آرای

ارائه شده در بارة فرق تفسیر و تأویل در عرف امروزی

علوم قرآنی صØ‌ÛŒØ‌ نیست ØŒ زیرا امروزه تأویل ØŒ بیان معانی

ربانی و قدسی است که از طریق اشاره در قلوب عارفان

جای می گیرد و تفسیر چیزی جز بیان معانی ظاهری عبارات

Ùˆ الفاظ نیست . ابن تیمیّه * (ج 2ØŒ ص 103ØŒ ج 7ØŒ ص 444) نظریه ای متفاوت در بارة تأویل داده Ùˆ مراد قرآن را از این واژه ØŒ Ø‌قیقت خارجی الفاظ ــ در برابر تفسیر Ú©Ù‡ صورت علمی لفظ است ــ Ù…ÛŒ داند. ظاهراً ÙˆÛŒ اساس این نظر را از دیدگاه راغب اصفهانی گرفته است ( دائرة المعارف الاسلامیة ØŒ ج 9ØŒ ص 411Ø› برای نظر او در بارة تØ‌ولات معنایی تأویل Ùˆ تأیید Ùˆ نقد آن

رجوع کنید به تأویل * ).

ضرورت Ùˆ اهمیت تفسیر. قرآن در میان قوم عرب Ùˆ به زبان آنان نازل شد Ùˆ چون آنها در درک الفاظ Ùˆ عبارات آن یکسان نبودند، پیامبر اسلام از همان آغاز به شرØ‌ Ùˆ توضیØ‌ برخی کلمات Ùˆ عبارات مجمل Ùˆ مبهم Ùˆ تعیین ناسخ Ùˆ منسوخ آیات پرداخت (ابن خلدون ØŒ ج 1: مقدمه ØŒ ص 554). زرکشی (ج 1ØŒ ص 14Ù€ 15) معتقد است Ú©Ù‡ مردم عرب روزگار نزول قرآن ØŒ با سؤال از پیامبر ظرایف قرآن Ùˆ باطن آیات را فرا Ù…ÛŒ گرفتند اما به دلیل آنکه قسمت اعظم تفسیر Ùˆ تأویل قرآن از آن زمان به دست مسلمانان قرون بعد نرسیده است ØŒ باید اینان را نیازمندترین

مردم به تفسیر قرآن دانست ؛ ضمن اینکه تفسیر تنها به جنبة نظری ، که آشکار ساختن معنای متن قرآن است ، نمی پردازد

بلکه به جنبة عملی نیز توجه دارد که همانا ایجاد ارتباط

و انطباق بین متن قرآن و روش زندگی مؤمنان و شرایط

زمانة آنان است ( > دایرة المعارف دین < ØŒ ج 14ØŒ ص 237). بنابراین ØŒ مسلمانان به منظور اجرای صØ‌ÛŒØ‌ اØ‌کام Ùˆ دستورهای قرآن در هر زمانی ØŒ باید معانی Ùˆ مقاصد کلام خداوند را



بخوبی دریابند ( > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ،

ج 4، ص 170) که همین امر نشان دهندة نیاز دائمی آنان به تفسیر قرآن است .

با آنکه قرآن کریم در آیات متعددی خود را ذاتاً کتابی

روشن و روشنگر معرفی کرده (برای نمونه رجوع کنید به آل عمران :

138Ø› مائده : 15Ø› Ù†Ø‌Ù„ : 89)ØŒ آنچه بیش از هر چیز موجب نیازمندی به تفسیر قرآن شده ØŒ اموری عارضی است Ú©Ù‡ باعث ابهام Ùˆ پیچیدگی در برخی مسائل آن Ù…ÛŒ شود (معرفت ØŒ

ج 1، ص 14). از مهمترین این عوارض ویژگیهای اسلوب

بیانی قرآن است که در سه مورد قابل بررسی است : اول

اینکه در قرآن ، معارف بسیار گسترده ای در قالب الفاظی

Ù…Ø‌دود Ùˆ مجمل بیان شده است مانند اجمال در برخی

آیات اØ‌کام Ú©Ù‡ شرØ‌ آنها به عهدة پیامبر اسلام گذاشته شده

است ( رجوع کنید به Ù†Ø‌Ù„ : 44Ø› کلینی ØŒ ج 1ØŒ ص 286Ù€287)Ø› دوم

اینکه برخی آیات قرآن از Ø‌قایق ماورای این جهان Ùˆ عالم

غیب سخن می گوید که مسلّماً درک کامل آنها برای بسیاری

از مردم آن زمان Ùˆ Ø‌تی امروز مشکل یا غیرممکن بوده است Ø› سوم اینکه مطالب مطرØ‌ شده در قرآن بر اساس دسته بندی موضوعی تنظیم نشده Ùˆ Ú†Ù‡ بسا در یک سوره یا یک آیه موضوعات Ùˆ مطالب متنوعی آمده باشد ( رجوع کنید به قمی ØŒ ج 1ØŒ ص 19Ø› عیاشی ØŒ ج 1ØŒ ص 11). این ویژگیها به همراه اموری چون غریب بودن بعضی از الفاظ قرآن Ùˆ فاصلة زمانی با روزگار نزول آیات ( رجوع کنید به راغب اصفهانی ØŒ 1405ØŒ ص 47Ù€ 48) از جمله عواملی است Ú©Ù‡ ضرورت پرداختن به تفسیر قرآن را آشکار Ù…ÛŒ نماید (برای تفصیل بیشتر رجوع کنید به معرفت ØŒ ج 1ØŒ ص 14Ù€16Ø› بابایی Ùˆ دیگران ØŒ ص 36Ù€40).

نکتة دیگر آنکه علوم Ùˆ معارف نهفته در قرآن کریم دارای سطوØ‌ Ùˆ مراتب گوناگون است . بنا بر روایتی ( رجوع کنید به Ø‌ُوَیزی ØŒ ج 1ØŒ ص 313Ø› قمی مشهدی ØŒ ج 3ØŒ ص 32) معارف قرآن از جهت ظهور Ùˆ خفا Ùˆ سهولت Ùˆ صعوبت فهم در سه مرتبه قرار دارند: اول ØŒ مرتبه ای Ú©Ù‡ بی نیاز از تفسیر Ùˆ توضیØ‌ است Ùˆ درک آن برای همگان میسر است Ø› دوم ØŒ مرتبه ای Ú©Ù‡ فراتر از فهم توده مردم است Ùˆ دستیابی به آن نیازمند شرØ‌ Ùˆ تبیین Ùˆ نیز تدبر Ùˆ دقت در عبارات است Ùˆ هر کس به فرا خور دانش Ùˆ استعداد خود از این مفاهیم بهره Ù…ÛŒ گیرد؛ سوم ØŒ مرتبه ای Ú©Ù‡ ویژة پیامبران الاهی Ùˆ راسخان در علم است Ùˆ دسترسی به آن برای مردم میسر نیست (قس طبری ØŒ ج 1ØŒ ص 26Ø› طبرسی ØŒ ج 1ØŒ ص 81). در این میان مفاهیم مرتبة دوم Ú©Ù‡ بخش عمده ای از معارف قرآن را در بر Ù…ÛŒ گیرد، نیازمند تفسیر است Ùˆ نگارش Ùˆ تدوین تفاسیر بیشمار در قرون متمادی برای پاسخگویی به همین نیاز بوده است . علاوه بر این به نظر Ù…ÛŒ رسد فرا خواندن برخی آیات ØŒ به تدبر Ùˆ اندیشیدن در قرآن Ùˆ آیات آن (برای نمونه رجوع کنید به نساء: 82Ø› ص : 29Ø› Ù…Ø‌مد: 24) ناظر به همین مرتبه از معارف قرآن است Ú©Ù‡ این امر بدون پرداختن به شرØ‌ Ùˆ تبیین الفاظ Ùˆ عبارات آن ممکن نمی نماید.

گذشته از ضرورت تفسیر Ùˆ نیاز مسلمانان به آن ØŒ منقولات فراوانی در بارة اهمیت Ùˆ فضیلت علم تفسیر به جا مانده است . از جمله بسیاری از مفسران در آیة «وَمَنْ یُؤْتَ الØ‌ِکْمَةَ فَقَدْ اُوتِیَ خَیْراً کَثیراً» (بقره :269)ØŒ Ø‌کمت را به معنای تفسیر Ùˆ علم به معانی قرآن گرفته اند (برای نمونه رجوع کنید به طبری ØŒ ج 3ØŒ ص 60Ø› طبرسی ØŒ ج 2ØŒ ص 659Ø› قرطبی ØŒ ج 3ØŒ ص 330Ø› ابن کثیر، ج 1ØŒ ص 504). سیوطی (ج 4ØŒ ص 198) در ذیل روایتی از رسول خدا «أعرِبوا القرآنَ Ùˆ التمِسو اغَرائبَه » (نیز رجوع کنید به Ø‌اکم نیشابوری ØŒ ج 2ØŒ ص 439Ø› طبرسی ØŒ ج 1ØŒ ص 81)ØŒ معنای «اعراب قرآن » را تفسیر Ù…ÛŒ داند Ùˆ ادعا Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ دانشمندان بر اینکه تفسیر شریفترین علوم دین Ùˆ از واجبات کفایی است ØŒ اجماع دارند (همان ØŒ ج 4ØŒ ص 199). همچنین اقوال متعددی در این باب ØŒ از صØ‌ابه Ùˆ تابعین در دست است . ابن عباس فردی را Ú©Ù‡ قرآن را بدون آگاهی از تفسیر آن Ù…ÛŒ خوانَد به «اعرابی » تشبیه کرده است Ú©Ù‡ شعر را با سرعت بر زبان Ù…ÛŒ آورد (به نقل ثعالبی ØŒ ج 1ØŒ ص 28). مجاهد Ù…Ø‌بوبترین فرد نزد خدا را آگاهترین آنان نسبت به قرآن دانسته است (به نقل قرطبی ØŒ ج 1ØŒ ص 26). از سویی گفته شده آن دسته از روایات در باب فضائل قرآن Ú©Ù‡ ثوابهای فراوانی را متوجه قاری قرآن دانسته است (برای نمونه رجوع کنید به ترمذی ØŒ ج 5ØŒ ص 5 Ù€27Ø› ابن بابویه ØŒ ص 104Ù€ 129) باید ناظر

به قرائت همراه با درک Ùˆ فهم معانی باشد (صدیق Ø‌سن خان ØŒ ج 1ØŒ ص 21).

علاوه بر این ØŒ راغب اصفهانی (1405ØŒ ص 91) معتقد است Ú©Ù‡ تفسیر والاترین فنی است Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ توان به آن پرداخت زیرا شرف یک علم یا به سبب اهمیت موضوع آن است ØŒ Ú©Ù‡ در تفسیر، کلام خداست یا به سبب اهمیت هدف آن است ØŒ Ú©Ù‡ در تفسیر، دستیابی به سعادت Ø‌قیقی از طریق فهم مراد خداست یا به سبب میزان اØ‌تیاج به آن است ØŒ Ú©Ù‡ در تفسیر، این اØ‌تیاج تا آنجاست Ú©Ù‡ هر کمالی متوقف بر آن است . بنابراین ØŒ علم تفسیر از هر جهت دارای شرافت Ùˆ اهمیت است (نیز رجوع کنید به بیضاوی ØŒ ج 1ØŒ ص 4Ø› آلوسی ØŒ ج 1ØŒ ص 5).

شرایط و آداب تفسیر. روشها، گرایشها و رویکردهای گوناگون مفسران در طول تاریخ چند صدسالة تفسیر قرآن موجب پدید آمدن اختلافهای فراوان و گاه اشتباهاتی در

بیان مفاهیم آیات قرآن شده است . بروز برخی از این اختلافات Ø‌اکی از آن است Ú©Ù‡ تفسیر نیز مانند هر علم یا فن دیگر

نیازمند اصولی است Ú©Ù‡ بر مبنای آنها، ضمن اینکه این اختلافات Ùˆ خطاها به Ø‌داقل ممکن کاهش Ù…ÛŒ یابد، امکان ارزیابی

تفاسیر موجود Ùˆ جلوگیری از برداشتهای ناصواب Ùˆ تØ‌میلی

از آیات قرآن فراهم آید. مقصود از شرایط و آداب تفسیر

اموری است که رعایت نکردن آنها موجب خطای در تفسیر

و بی اعتباری آن می شود، چنانکه برخی تفسیر به رأی را

به معنای عدم رعایت همین امور دانسته اند ( رجوع کنید به ادامة مقاله ). اهم این امور از دید صاØ‌ب نظران عبارت است از: فراگرفتن علوم مورد نیاز در تفسیر، استفاده از منابع معتبر تفسیر Ùˆ

رعایت قواعد تفسیر ( رجوع کنید به راغب اصفهانی ، 1405، ص 96ـ97؛ سیوطی ، ج 4، ص 216؛ زرقانی ، ج 2، ص 51؛ ذهبی ، ج 1، ص 266، 273، 275).

اگر Ú†Ù‡ مفسران Ùˆ دانشمندان علوم قرآنی آموختن علوم متعددی را برای مفسر لازم شمرده Ùˆ در تعداد این علوم اختلاف کرده اند (کافیجی ØŒ ص 10)ØŒ مهمترین این دانشها Ú©Ù‡ مورد اتفاق بیشتر آنان است ØŒ بدین قرارند: علوم ادبی ØŒ شامل لغت Ùˆ صرف Ùˆ Ù†Ø‌Ùˆ Ùˆ معانی Ùˆ بیان Ùˆ بدیع Ø› علوم قرآنی ØŒ شامل قرائات Ùˆ شناخت ناسخ Ùˆ منسوخ Ùˆ اسباب نزول Ø› علوم Ø‌دیث ØŒ شامل درایه Ùˆ رجال Ø› علوم دیگری نظیر اصول فقه Ùˆ فقه Ùˆ کلام Ùˆ نیز علم موهبت ( رجوع کنید به راغب اصفهانی ØŒ 1405ØŒ ص 94Ù€96Ø› کافیجی ØŒ ص 10Ù€12Ø› سیوطی ØŒ ج 4ØŒ ص 213Ù€ 215).

مفسر با بهره گیری از علم لغت ØŒ معانی Ø‌قیقی Ùˆ مجازی واژه های قرآن Ùˆ با استفاده از صرف Ùˆ Ù†Ø‌و، ساختار الفاظ قرآن را به تنهایی Ùˆ معانی آنها را در ترکیب با کلمات دیگر Ù…ÛŒ شناسد Ùˆ با Ú©Ù…Ú© علوم معانی Ùˆ بیان Ùˆ بدیع ØŒ فصاØ‌ت Ùˆ بلاغت آیات قرآن را Ú©Ù‡ مطابق با اقتضای Ø‌ال مخاطبان Ùˆ Ø‌اوی اسلوبهای بیانی از قبیل تشبیه Ùˆ استعاره Ùˆ مجاز است ØŒ کشف Ù…ÛŒ کند. از سویی آگاه بودن مفسر از برخی مباØ‌Ø« علوم قرآن Ú©Ù‡ در Ø‌Ú©Ù… مقدمه ای برای فهم Ùˆ تفسیر قرآن است ØŒ مفسر را یاری Ù…ÛŒ کند تا قرائت صØ‌ÛŒØ‌ الفاظ قرآن Ùˆ نیز ترتیب Ùˆ اسباب Ùˆ شرایط نزول آیات را در یابد. همچنین به دلیل ارتباط تنگاتنگ تفسیر با روایات ØŒ مفسر برای تشخیص روایات معتبر ناگزیر از شناخت متون Ø‌دیثی Ùˆ آشنایی با شرØ‌ Ø‌ال راویان است . علم اصول فقه نیز قواعدی در اختیار مفسر قرار Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ از طریق آنها به اقسام دلالتهای کلام Ùˆ شرایط Ø‌جیت آنها Ù¾ÛŒ Ù…ÛŒ برد. ضرورت آشنایی مفسر با علم فقه Ùˆ کلام نیز از آن جهت است Ú©Ù‡ بخش شایان توجهی از آیات قرآن شامل آیات اØ‌کام Ùˆ نیز مباØ‌Ø« اعتقادی است . در میان علوم یاد شده ØŒ روش اکتساب علم موهبت متفاوت با سایر علوم است . مفسر این علم را از طریق عمل به دست Ù…ÛŒ آورد Ùˆ خداوند آن را به هر کسی Ú©Ù‡ به دانسته های خویش عمل نماید، عنایت Ù…ÛŒ کند (راغب اصفهانی ØŒ 1405ØŒ ص 95Ù€96Ø› کافیجی ØŒ ص 12). بر اساس این مطلب Ú©Ù‡ در برخی از آیات (برای نمونه رجوع کنید به بقره : 282Ø› انفال : 29Ø› عنکبوت : 69) Ùˆ روایات (برای نمونه رجوع کنید به قرطبی ØŒ ج 13ØŒ ص 364Ø› ابن کثیر، ج 4ØŒ ص 879Ø› فیض کاشانی ØŒ ج 1ØŒ ص 468Ø› مجلسی ØŒ ج 40ØŒ ص 128) به آن اشاره شده است ØŒ هر اندازه Ú©Ù‡ شخص از طهارت نفسانیِ بالاتری برخوردار باشد، میزان فهم او از آیات قرآن بیشتر خواهد بود. آلوسی (ج 1ØŒ ص 6) کسب این علم را برای مفسر ضروری نمی داند زیرا این امر با اصل فهم معانی قرآن ارتباطی ندارد Ùˆ مرتبط با مقولة تأویل است (برای تفصیل بیشتر در بارة کاربرد علوم مذکور در تفسیر قرآن رجوع کنید به زمخشری ØŒ ج 1ØŒ ص Ù† Ø› ابن جزی ØŒ ج 1ØŒ ص 6Ù€ 8Ø› ابوØ‌یّان غرناطی ØŒ ج 1ØŒ ص 5 Ù€7Ø› سیوطی ØŒ همانجا؛ آلوسی ØŒ ج 1ØŒ ص 5 Ù€6Ø› ابن عاشور، ج 1ØŒ ص 18Ù€27).

رشیدرضا (ج 1ØŒ ص 21Ù€24) علوم مورد نیاز مفسر را به گونه ای دیگر مطرØ‌ نموده Ùˆ به عقیدة او آگاهی از این علوم لازمة مراتب عالی تفسیر است .

از دیگر اموری که در تفسیر قرآن باید مورد توجه قرار

گیرد، استفاده از منابع معتبر است . این منابع بر چند قسم است : قسم اول منابع نقلی Ú©Ù‡ عبارت اند از: قرآن ØŒ اØ‌ادیث

پیامبر Ùˆ اهل بیت ØŒ اقوال صØ‌ابه Ùˆ تابعین . مراجعه به برخی

آیات قرآن برای تفسیر آیات دیگر علاوه بر آنکه روشی

عقلایی است ، از سوی اهل بیت و شاگردان مکتب آنها مورد استفاده بوده است (طباطبائی ، ج 1، ص 12؛ برای نمونه

رجوع کنید به عیاشی ØŒ ج 1ØŒ ص 55ØŒ 202Ø› طبرسی ØŒ ج 7ØŒ ص 93). گفته های پیامبر اکرم به عنوان شارØ‌ Ùˆ مبیّن قرآن ( رجوع کنید به Ù†Ø‌Ù„ : 44) Ùˆ اØ‌ادیث رسیده از امامان Ú©Ù‡ نزد شیعه همانند روایات

نبوی است (طوسی ، ج 1، ص 4)، از مراجع مهم تفسیر است .

از سویی اقوال بزرگان صØ‌ابه به دلیل درک زمان نزول

و همنشینی مستمر با پیامبر به عنوان یکی از منابع مهم

تفسیر معرفی شده ØŒ Ú©Ù‡ در کنار اقوال تابعین باید مورد توجه قرار گیرد ( رجوع کنید به سیوطی ØŒ ج 4ØŒ ص 208Ù€209). گفتنی است در بارة Ø‌جیت اقوال تفسیری صØ‌ابه Ùˆ تابعین Ùˆ Ù…Ø‌دودة پذیرش آرای آنها میان صاØ‌ب نظران اختلاف هست ( رجوع کنید به معرفت ØŒ ج 1ØŒ ص 307ØŒ 431Ù€432).

قسم دوم منابع لغوی است . این منابع از آن جهت Ø‌ائز اهمیت اند Ú©Ù‡ معانی Ùˆ کاربردهای واژگان را در زمان نزول قرآن روشن Ù…ÛŒ کنند. این معانی یا کاربردها ممکن است از متن قرآن یا روایات یا اقوال صØ‌ابه استخراج شود یا از آثار نظم Ùˆ نثرِ به جای مانده از آن دوران (مانند اشعار جاهلی ) به دست آید یا با مراجعه به فرهنگهای لغت متقدم Ùˆ هر Ú†Ù‡ نزدیکتر به زمان نزول قرآن Ø‌اصل گردد ( رجوع کنید به ابوØ‌یّان غرناطی ØŒ ج 1ØŒ ص 6Ø› زرکشی ØŒ ج 2ØŒ ص 160ØŒ 165). قسم سوم از منابع تفسیر را نیز قوة استنباط مفسر دانسته اند (زرکشی ØŒ ج 2ØŒ ص 161) Ú©Ù‡ برخی از آن به منبع عقل تعبیر کرده اند ( رجوع کنید به صغیر، ص 70Ø› بابایی Ùˆ دیگران ØŒ ص 311).

رعایت قواعد تفسیر Ú©Ù‡ به کاربستن آنها برای ارائة تفسیر صØ‌ÛŒØ‌ لازم است ØŒ اصل دیگری است Ú©Ù‡ باید مفسر به آن توجه کند (طیار، ص 87). نسبت این قواعد با تفسیر مانند نسبت اصول فقه با فقه Ùˆ نسبت Ù†Ø‌Ùˆ با زبان عربی است (صباغ ØŒ ص 10). بسیاری از این قواعد در لابلای کتب تفسیر، اصول فقه ØŒ بلاغت Ùˆ لغت پراکنده است Ùˆ تا کنون به صورت جامع Ùˆ دقیق گردآوری Ùˆ تبیین نشده است . طیار (ص 87ØŒ 94) این قواعد را به دو دستة عمومی Ùˆ ترجیØ‌ÛŒ تقسیم کرده است . از نظر او قواعد عمومی ØŒ قواعدی است Ú©Ù‡ مفسر در بیان معنای یک آیه ناگزیر از رعایت آنهاست Ùˆ قواعد ترجیØ‌ÛŒ قواعدی است Ú©Ù‡ برای گزینش یک رأی از میان اقوال موجود مفسران به کار گرفته Ù…ÛŒ شود (برای آگاهی از برخی قواعد تفسیر رجوع کنید به همان ØŒ ص 87 Ù€121Ø› رومی ØŒ ص 136Ù€143).

تفسیر قرآن بدون رعایت اصول ذکر شده و فراگرفتن علوم مورد نیاز، از مهمترین مصادیق تفسیر به رأی دانسته شده است ( رجوع کنید به کافیجی ، ص 12؛ سیوطی ، ج 4، ص 216؛ ذهبی ، ج 1، ص 266؛ شهیدی ، ص 139).

تفسیر به رأی . بØ‌Ø« بر سر تفسیر به رأی از آنجا آغاز Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ اگر مفسری برای فهم آیه ØŒ مستندی از روایات معصومان یا اقوال صØ‌ابه Ùˆ تابعین یا رأی اجماعی مفسران پیشین را در اختیار نداشته باشد، آیا مجاز است به رأی Ùˆ اجتهاد خود روی آورد.

دانشمندان از دیرباز نسبت به تفسیر به رأی و در پاسخ

به اینکه آیا هر کس Ù…ÛŒ تواند قرآن را تفسیر کند، دو موضع متعارض اتخاذ کرده اند. گروهی در این مورد سخت گرفته ØŒ تفسیر قرآن را با اجتهاد صرف جایز ندانسته هیچکس ØŒ Ø‌تی دانشمندترین افراد، را مجاز به تفسیر قرآن نمی دانند، مگر آنکه قول خود را مستند به روایتی از پیامبر، صØ‌ابه یا تابعین کند (راغب اصفهانی ØŒ 1405ØŒ ص 93). این گروه برای تأیید نظریة خود علاوه بر استناد به روایات نکوهش کنندة تفسیر به رأی ( رجوع کنید به ادامة مقاله ) دلایل دیگری ذکر کرده اند، از جمله اینکه تفسیر به رأی نسبت دادن چیزی به خدا بدون علم است Ùˆ این امر در قرآن Ø‌رام شمرده شده است ( رجوع کنید به اعراف : 33). دیگر اینکه برخی از صØ‌ابه Ùˆ تابعین از تفسیر پرهیز داشته Ùˆ در این امر بسیار سخت Ù…ÛŒ گرفتند (برای تفصیل بیشتر Ùˆ پاسخ این دلایل رجوع کنید به زرقانی ØŒ ج 2ØŒ ص 54 Ù€57Ø› ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 257Ù€262). در مقابل ØŒ گروهی قرار دارند Ú©Ù‡ تفسیر اجتهادی قرآن را با فرض شروطی برای مفسر جایز دانسته اند. اینان نیز در تأیید دیدگاه خود ادله ای آورده اند، نظیر اینکه آیات متعددی از قرآن ØŒ مسلمانان را به تدبر در قرآن تشویق کرده است (برای نمونه رجوع کنید به نساء: 82Ø› Ù…Ø‌مد: 24)ØŒ Ú©Ù‡ این خود نشان دهندة جواز دخالت عقل Ùˆ اجتهاد در فهم قرآن است . بعلاوه ØŒ اختلاف صØ‌ابه در تفسیر آیات قرآن Ø‌اکی از به کارگیری عنصر استنباط از سوی آنان در تفسیر است (برای تفصیل بیشتر رجوع کنید به زرقانی ØŒ ج 2ØŒ ص 57 Ù€59Ø› ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 262Ù€264).

به نظر Ù…ÛŒ رسد منشأ اصلی این اختلاف نظر، روایات نکوهش کنندة تفسیر به رأی است Ú©Ù‡ مضمون آنها با الفاظی مشابه ØŒ هم از طریق شیعه هم از طریق اهل سنّت ØŒ وارد شده است ( رجوع کنید به طبری ØŒ ج 1ØŒ ص 27Ø› عیاشی ØŒ ج 1ØŒ ص 17Ù€ 18). در این میان ØŒ دو روایت مشهورتر است Ø› روایت اول از ابن عباس نقل شده ( رجوع کنید به ترمذی ØŒ ج 5ØŒ ص 66ØŒ Ø‌دیث 2951Ø› نسائی ØŒ ج 5ØŒ ص 31ØŒ Ø‌دیث 8085) Ùˆ راوی روایت دوم جندب است ( رجوع کنید به ابوداوود، ج 3ØŒ ص 320ØŒ Ø‌دیث 3652Ø› ترمذی ØŒ ج 5ØŒ ص 66ØŒ Ø‌دیث 2952Ø› نسائی ØŒ ج 5ØŒ ص 31ØŒ Ø‌دیث 8086). طبق روایت اول هر کس قرآن را با رأی خود تفسیر کند یا در بارة مطلبی قرآنی رأی خود را باز گوید نشیمنگاهش آتش ( دوزخ ) است . بنا بر روایت دوم ØŒ عمل تفسیر به رأی در قرآن ØŒ Ø‌تی اگر نتیجه اش درست باشد، کاری خطاست . اگر Ú†Ù‡ عده ای در صØ‌تِ اسناد برخی از این روایات تشکیک کرده اند ( رجوع کنید به ترمذی ØŒ همانجا؛ آلوسی ØŒ ج 1ØŒ ص 6Ø› بابایی Ùˆ دیگران ØŒ ص 56)ØŒ بØ‌Ø« اصلی میان صاØ‌ب نظران در بارة دلالت این روایات Ùˆ مراد پیامبر از تفسیر به رأی است .

ابن انباری (متوفی 328) معتقد است Ú©Ù‡ منظور از روایتِ نخست فردی است Ú©Ù‡ در بارة قرآن چیزی بگوید Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ داند Ø‌Ù‚ غیر از آن است . ÙˆÛŒ مراد از رأی را در روایت دوم آرای شخصی Ù…ÛŒ داند Ùˆ بر این اساس کسی Ú©Ù‡ در مورد آیات قرآن نظری بر طبق میل خود بدهد، بدون آنکه آن را از ائمة پیشین گرفته

باشد، Ø‌تی اگر به نتیجة درستی برسد، به خطا رفته است (به نقل قرطبی ØŒ ج 1ØŒ ص 32). ابن عطیه (ج 1ØŒ ص 17Ù€ 18) مصداق این روایات را فردی Ù…ÛŒ داند Ú©Ù‡ بدون توجه به آرای دانشمندان قبل از خود Ùˆ بدون رعایت قوانین علومی نظیر Ù†Ø‌Ùˆ Ùˆ اصول ØŒ قرآن را تفسیر کند. از نظر او لغویان ØŒ Ù†Ø‌ویان Ùˆ فقیهان Ú©Ù‡ با استفاده از قواعد دانش خود به تفسیر قرآن Ù…ÛŒ پردازند، در زمرة مفسران به رأی قرار نمی گیرند. به نظر ابوØ‌یّان غرناطی (ج 1ØŒ ص 13) نیز کسی Ú©Ù‡ با اجتهاد Ùˆ تدبر در قرآن Ùˆ به کارگیری قواعد علمی ØŒ قرآن را تفسیر کند، مصداق این اØ‌ادیث نیست . به نظر شاطبی (ج 3ØŒ ص 255) نیز روایات نهی کننده از تفسیر به رأی به تفسیری اشاره دارد Ú©Ù‡ با اصول زبان عربی Ùˆ ادلة شرعی ناسازگار است .

طبرسی (ج 1ØŒ ص 80 Ù€81) در مقدمة تفسیر خود، پس از بیان این مطلب Ú©Ù‡ تفسیر قرآن جز با نقل صØ‌ÛŒØ‌ Ùˆ روایت صریØ‌ از معصومان جایز نیست Ùˆ اشاره به اینکه جماعتی از تابعین تفسیر به رأی را ناپسند شمرده اند (نیز رجوع کنید به طوسی ØŒ ج 1ØŒ ص 4)ØŒ با ارائة دلایلی از آیات Ùˆ روایات ØŒ روایت دوم را اینگونه توضیØ‌ داده Ú©Ù‡ کسی Ú©Ù‡ قرآن را بر اعتقاد خود Ø‌مل کند Ùˆ توجهی به شواهد لفظی Ùˆ ظاهری آن نداشته باشد، در روش تفسیر قرآن اشتباه کرده است (نیز رجوع کنید به آلوسی ØŒ ج 1ØŒ ص 6). از نظر علامه طباطبائی اضافه شدن قید «رأی »، در هر دو روایت نشان

Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ مراد، نهی از مطلق اجتهاد نیست بلکه منظور استقلال مفسر در رأی خود است بدون اینکه به منابع دیگر مراجعه کند. از نظر ÙˆÛŒ نیز نهی در این روایات متوجه روش است ØŒ به این معنا Ú©Ù‡ مفسر در تفسیر کلام خدا همان روشی را به کار گیرد Ú©Ù‡ در تفسیر کلام افراد بشر استفاده Ù…ÛŒ کند. البته این بدان معنا نیست Ú©Ù‡ کلام خداوند با کلام انسانها در Ù†Ø‌وة استعمال الفاظ Ùˆ بیان جملات Ùˆ به کار بردن آرایه های ادبی اختلاف دارد، بلکه اختلاف از جهت مراد Ùˆ مصداقی است Ú©Ù‡ مفهوم کلام بر آن منطبق Ù…ÛŒ شود. به عبارت دیگر به دلیل اسلوب خاص بیانی قرآن Ùˆ مرتبط بودن آیات مختلف آن با یکدیگر، به کار بردن قواعد تفسیر برای کشف معنای یک آیه بدون در نظر گرفتن مجموعه آیات دیگر صØ‌ÛŒØ‌ نیست (برای تفصیل بیشتر رجوع کنید به طباطبائی ØŒ ج 3ØŒ ص 76Ù€77Ø› معرفت ØŒ ج 1ØŒ ص 74Ù€ 75).

قرطبی (ج 1، ص 33ـ34) پس از بر شمردن آرای مختلف و ارزیابی آنها، برآیند آرای مفسران را در بارة تفسیر به رأی

منØ‌صر در دو مورد دانسته است : یکی اینکه فرد قرآن را بر

طبق میل و اعتقاد خود تفسیر کند، این امر گاهی عالمانه

Ùˆ برای غلبه بر خصم صورت Ù…ÛŒ گیرد، گاهی جاهلانه است به گونه ای Ú©Ù‡ مفسر بدون دلیل از یکی از اØ‌تمالات مطرØ‌ شده در بارة آیه جانبداری Ù…ÛŒ کند، گاهی نیز با هدف خیرخواهانه مانند وعظ Ùˆ هدایت مردم انجام Ù…ÛŒ شود. دوم اینکه مفسر به صرف آشنایی با زبان عربی Ùˆ بدون اطلاع از منقولات تفسیری Ùˆ غریب القران Ùˆ دیگر علوم مورد نیاز در تفسیر، به تفسیر قرآن بپردازد (نیز رجوع کنید به فیض کاشانی ØŒ ج 1ØŒ ص 36Ù€ 38). از نظر قرطبی (ج 1ØŒ ص 34)ØŒ مفسر مسلّماً باید از روایات Ùˆ مأثورات در تفسیر خود بهره بگیرد زیرا این امر اولاً موجب جلوگیری از بسیاری خطاهای تفسیری Ù…ÛŒ شود Ùˆ ثانیاً دایرة درک Ùˆ استنباط مفسر را گسترده تر Ù…ÛŒ سازد.

بر این اساس ØŒ تفسیر به مأثور Ùˆ تفسیر اجتهادی ــ Ú©Ù‡ برخی آن را تفسیر به رأی ممدوØ‌ یا Ù…Ø‌مود یا جایز نامیده اند (برای نمونه رجوع کنید به زرقانی ØŒ ج 2ØŒ ص 33ØŒ50Ø› ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 273ØŒ 284) ــ مکمل یکدیگر دانسته شده اند به طوری Ú©Ù‡ هیچیک از دیگری بی نیاز نیست زیرا از سویی روش کسب برخی از علوم تنها نقل Ùˆ سماع است Ùˆ از سویی دیگر Ù…Ø‌دود ماندن به نقل Ùˆ سماع باعث نقص در مقدمات مورد نیاز فهم قرآن Ù…ÛŒ گردد ( رجوع کنید به ابوØ‌جر، ص 59). در کنار این باید توجه داشت Ú©Ù‡ تفسیر به رأی Ø‌تی با رعایت شرایط کامل ØŒ در مقام تعارض با تفسیر مأثور از اعتبار ساقط Ù…ÛŒ شود اما در صورت عدم تعارض ØŒ هر یک مؤید دیگری خواهد بود (صالØ‌ ØŒ 1363 Ø´ ØŒ ص 293).

مراØ‌Ù„ Ùˆ اقسام تفسیر. تفسیر قرآن با پیامبر صلی اللّه علیه وآله وسلم آغاز شد. ایشان ØŒ با توجه به وظیفه ای Ú©Ù‡

بر عهده داشت ØŒ مرجع نخست برای رفع پیچیدگیها Ùˆ پاسخگوی پرسشها Ùˆ تبیین مجملات Ùˆ Ø‌Ù„ مشکلات قرآن بود. پس

از رØ‌لت آن Ø‌ضرت ØŒ تفسیر از دو طریق استمرار یافت :

طریق اهل بیت Ùˆ طریق صØ‌ابه . به اعتقاد شیعه ØŒ Ø‌دیث ثقلین * بصراØ‌ت بیانات خاندان پیامبر را در امر دین ØŒ از جمله شرØ‌ Ùˆ توضیØ‌ قرآن ØŒ معتبر شمرده است . بر این اساس ØŒ تفسیر اهل بیت Ú©Ù‡ منشأ Ø´Ú©Ù„ گیری تفسیر مأثور شیعی بوده Ø‌جیت دارد. گونه های دیگر تفسیر شیعی نیز با التفات به همین اصل تألیف شده است .

در سوی دیگر صØ‌ابة پیامبر، Ú©Ù‡ مکتب خلافت را پذیرا شدند، با توجه به زیستن در کنار پیامبراکرم Ùˆ قرار گرفتن در شرایط نزول آیات ØŒ مرجع پاسخگویی به سؤالات مسلمانان در بارة معانی الفاظ Ùˆ عبارات قرآن شدند Ùˆ علاوه بر روایاتشان از پیامبر، به اجتهاد نیز روی آوردند. باگذشت چند دهه Ùˆ گسترش قلمرو جهان اسلام ØŒ بزرگان صØ‌ابه در مناطق مختلف پراکنده شدند Ùˆ هر یک با تشکیل Ø‌لقه های درسی به تربیت شاگردان پرداختند Ùˆ بدین ترتیب در هر منطقه ØŒ مدرسه ای تفسیری پدید آمد. این مدارس تفسیری را تابعین (شاگردان صØ‌ابه ) تقویت کردند Ùˆ «تفسیر تابعین » Ø´Ú©Ù„ گرفت . مهمترین مدارس تفسیری صØ‌ابه را ابن عباس در Ù…Ú©Ù‡ ØŒ اُبیّبن کعب در مدینه Ùˆ ابن مسعود در عراق بنا نهادند (ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 106Ù€107ØŒ 118ØŒ 121) Ùˆ مفسران مشهور تابعی چون مجاهد، عِکْرِمه ØŒ Ø‌سن بصری ØŒ ابوالعالیة Ùˆ قَتاده از این مدارس برخاستند.

تفسیر در این مرØ‌له Ùˆ Ø‌تی اندکی پس از آن غالباً از

طریق روایت و به طور شفاهی منتقل می گردید. به عبارت

دیگر مرØ‌لة اول Ø´Ú©Ù„ گیری تفسیر، مرØ‌لة روایت بود

(همان ØŒ ج 1ØŒ ص 145Ø› صغیر، ص 138). از نظر امین خولی ( دائرة المعارف الاسلامیة ØŒ ج 9ØŒ ص 412) علاوه بر اینکه نیازهای زندگی مردم در آن روزگار Ù…Ø‌دود بود Ùˆ فهم Ùˆ درک

آنان پیچیدگی نداشت ، اعتقاد به اینکه تفسیر به معنای بیان

مراد خداوند از الفاظ است موجب شد که مسلمانان تا نیمة

قرن دوم فقط روایات تفسیری پیامبر را به عنوان تفسیر

قرآن بازگو کنند.

پس از شروع تدوین Ø‌دیث ØŒ Ù…Ø‌دّثان روایات تفسیری را در متون Ùˆ جوامع Ø‌دیثی ØŒ در بابی جداگانه تنظیم کردند؛ ازینرو، کمتر تفسیر مستقلی در این دوره نگاشته شد (ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 145Ù€146). بدین ترتیب از آغاز تا پایان قرن دوم را Ù…ÛŒ توان دوران تطور تفسیر از مرØ‌لة نقل شفاهی تا مرØ‌لة تدوین دانست (معرفت ØŒ ج 2ØŒ ص 14). با گذشت زمان ØŒ تفسیر از Ø‌دیث جدا شد Ùˆ به صورت علمی مستقل در آمد Ùˆ در نتیجه تفاسیری به ترتیب مصØ‌ف تألیف گردید اما هیچیک از آنها از Ø‌د تفسیر مأثور تجاوز نکرد، تا اینکه طبری تفسیر معروف خود، جامع البیان عن تأویل آیِالقرآن ØŒ را تألیف کرد Ú©Ù‡ نقطة عطفی در تاریخ تفسیر به شمار Ù…ÛŒ آید.

گام مهم در رشد Ùˆ گسترش تفسیر در قرن چهارم بود، هنگامی Ú©Ù‡ مباØ‌Ø« اجتهادی در تفسیر قرآن دخالت داده شد. تدوین علوم گوناگون ØŒ مانند لغت Ùˆ صرف Ùˆ Ù†Ø‌و، ترجمة کتب فلسفی در دوران عباسی ØŒ ظهور اختلافات فقهی Ùˆ کلامی Ùˆ رواج تعصبات فرقه ای Ùˆ مذهبی ØŒ نیز از جمله عوامل مؤثر

در رشد و بسط تفسیر بودند. از این پس ، تفاسیری نگاشته شد که هر یک ویژگیهایی داشت که آن را از تفاسیر دیگر متمایز می کرد. در واقع ، تفسیرنگاری از منظرهای مختلف ادبی ، فقهی ، عقلی ـ کلامی ، عرفانی ، علمی و غیر آن رایج شد که تا قرن چهاردهم ادامه یافت . گفتنی است که در این میان عده ای از مفسران سعی در تلفیق دو یا چند نگرش یا جمع بین نقل و عقل

داشتند، برخی نیز همچنان بر تألیف تفسیر مأثور پای Ù…ÛŒ فشردند ( رجوع کنید به ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 150Ù€152Ø› معرفت ØŒ ج 2ØŒ ص 14Ù€17). تØ‌ولات بر آمده از دوران جدید، بر جریان تفسیرنگاری

نیز تأثیر گذاشت و گرایشها و روشهایی نو در تفسیر پدید

آورد (در بارة این مراØ‌Ù„ Ùˆ گونه ها Ùˆ تØ‌ولات تفسیری رجوع کنید به بخشهای بعدی ).

علاوه بر تفسیرنگاری به معنای متداول و رایج آن ، که

شرØ‌ Ùˆ بØ‌Ø« در بارة آیات قرآن به ترتیب مصØ‌ف است ØŒ

در دورة معاصر، بویژه در ایران ، شیوة دیگری برای دستیابی

به معانی و مفاهیم قرآن با عنوان «تفسیر موضوعی » پدید

آمد. منظور از تفسیر موضوعی آن است که مفسر آیات قرآن

را بر اساس موضوعی خاص ، که معمولاً متناسب و مرتبط با نیازها و پرسشهای مسلمان معاصر است ، گردآوری کند

و از سنجش مجموع آنها بایکدیگر، بر پایة مطالعات گذشتگان

و آثار تفسیری متقدم ، دیدگاه قرآن را در بارة آن موضوع

Ùˆ ابعاد مختلف آن به دست آورَد. این روش مؤثرترین شیوة رویکرد به قرآن در عصر Ø‌اضر شمرده شده است (صغیر، ص 149ØŒ151). البته برخی با گستراندن دایرة تفسیر موضوعی سابقه ای طولانی برای آن قائل شده Ùˆ مراد از تفسیر موضوعی را پرداختن به یکی از موضوعات قرآنی Ùˆ نیز روش تفسیر قرآن به قرآن دانسته اند (ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 153Ø› معرفت ØŒ ج 2ØŒ ص 17Ø› ایازی ØŒ ص 145Ø› برای نقد این نظریه رجوع کنید به جلیلی ØŒ ص 88 Ù€93). اهمّ تفاسیر موضوعی این دوره عبارت اند از: مفاهیم القرآن تألیف جعفر سبØ‌انی Ùˆ ترجمة آن با عنوان منشور جاوید قرآن Ø› تفسیر موضوعی قرآن مجید اثر عبداللّه جوادی آملی Ùˆ پیام قرآن اثر ناصر مکارم شیرازی Ùˆ همکاران . در کنار این تفاسیر فراگیر، برخی تک نگاریهای تفسیری نیز در بارة موضوعاتی نظیر انسان در قرآن ØŒ زن در قرآن ØŒ انسان Ùˆ اجتماع ØŒ به زبان فارسی Ùˆ

عربی نگاشته شده است (در بارة تفسیر و تفاسیر موضوعی و روشهای آن رجوع کنید به مسلم ، ص 15ـ17، 21ـ33؛ ایازی ، ص 145ـ 151؛ جلیلی ، ص 99ـ163).

منابع : علاوه بر قرآن Ø› آقابزرگ طهرانی Ø› Ù…Ø‌مودبن روØ‌ اللّه آلوسی ØŒ روØ‌ المعانی ØŒ بیروت : داراØ‌یاءالتراث العربی ØŒ ( بی تا. ) Ø› ابن بابویه ØŒ ثواب الاعمال Ùˆ عقاب الاعمال ØŒ نجف 1972ØŒ چاپ افست قم 1364 Ø´ Ø› ابن تیمیّه ØŒ التفسیرالکبیر ØŒ چاپ عبدالرØ‌مان عمیره ØŒ بیروت 1408/1988Ø› ابن جزی ØŒ کتاب التسهیل لعلوم التنزیل ØŒ بیروت 1403/1983Ø› ابن جوزی ØŒ زادالمسیر فی علم التفسیر ØŒ بیروت 1404/1984Ø› ابن خلدون Ø› ابن درید، کتاب جمهرة اللغة ØŒ چاپ رمزی منیربعلبکی ØŒ بیروت 1987Ù€ 1988Ø› ابن رشیق ØŒ العمدة فی Ù…Ø‌اسن الشعر Ùˆ آدابه Ùˆ نقده ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد Ù…Ø‌یی الدین عبدالØ‌مید، بیروت 1401/1981Ø› ابن عاشور (Ù…Ø‌مدطاهربن Ù…Ø‌مد)ØŒ تفسیرالتØ‌ریر Ùˆ التنویر ØŒ تونس 1984Ø› ابن عطیه ØŒ المØ‌ررالوجیز فی تفسیرالکتاب العزیز ØŒ ج 1ØŒ ( رباط ) 1395/1975Ø› ابن فارس ØŒ معجم مقاییس اللغة ØŒ چاپ عبدالسلام Ù…Ø‌مدهارون ØŒ قم 1404Ø› ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم ØŒ چاپ علی شیری ØŒ بیروت ( بی تا. ) Ø› ابن منظور؛ ابوالفتوØ‌ رازی ØŒ روض الجنان Ùˆ روØ‌ الجنان فی تفسیرالقرآن ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدجعفر یاØ‌Ù‚ÛŒ Ùˆ Ù…Ø‌مد مهدی ناصØ‌ ØŒ مشهد 1365Ù€1376 Ø´ Ø› اØ‌مد عمر ابوØ‌جر، التفسیرالعلمی للقران فی المیزان ØŒ بیروت 1411/1991Ø› ابوØ‌یّان غرناطی ØŒ تفسیرالبØ‌ر المØ‌یط ØŒ بیروت 1403/1983Ø› سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد Ù…Ø‌یی الدین عبدالØ‌مید، ( قاهره ØŒ بی تا. ) ØŒ چاپ افست ( بیروت ØŒ بی تا. ) Ø› عبدالعزیز سید اهل ØŒ من اشارات العلوم فی القران الکریم ØŒ بیروت ?( 1392/1972 ) Ø› Ù…Ø‌مدعلی ایازی ØŒ «نگاهی به تفاسیر موضوعی معاصر»، کیهان اندیشه ØŒ Ø´ 28 (بهمن Ùˆ اسفند 1368)Ø› علی اکبر بابایی ØŒ غلامعلی عزیزی کیا، Ùˆ مجتبی روØ‌انی راد، روش شناسی تفسیر قرآن ØŒ قم 1379 Ø´ Ø› Ø‌سین بن مسعود بغوی ØŒ تفسیرالبغوی ØŒ المسمی معالم التنزیل ØŒ چاپ خالد عبدالرØ‌مان العک Ùˆ

مروان سوار، بیروت 1415/1995Ø› عبداللّه بن عمر بیضاوی ØŒ انوارالتنزیل Ùˆ اسرارالتأویل ØŒ مصر 1388/1968ØŒ چاپ افست تهران 1363 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدبن عیسی ترمذی ØŒ الجامع الکبیر ØŒ چاپ بشار عواد معروف ØŒ ( بیروت ) 1998Ø› Ù…Ø‌مد اعلی بن علی تهانوی ØŒ موسوعة کشّاف اصطلاØ‌ات الفنون والعلوم ØŒ چاپ رفیق العجم Ùˆ علی دØ‌روج ØŒ بیروت 1996Ø› عبدالرØ‌مان بن Ù…Ø‌مد ثعالبی ØŒ الجواهرالØ‌سان فی تفسیرالقرآن ØŒ چاپ ابومØ‌مد غماری ادریسی Ø‌سنی ØŒ بیروت 1416/1996Ø› علی بن Ù…Ø‌مد جرجانی ØŒ کتاب التعریفات ØŒ چاپ ابراهیم ابیاری ØŒ بیروت 1405/1985Ø› هدایت جلیلی ØŒ روش شناسی تفاسیر موضوعی قرآن ØŒ تهران 1372 Ø´ Ø› اسماعیل بن Ø‌مادجوهری ØŒ الصØ‌اØ‌ : تاج اللغة Ùˆ صØ‌اØ‌ العربیة ØŒ چاپ اØ‌مد عبدالغفور عطار، بیروت ( بی تا. ) ØŒ چاپ افست تهران 1368 Ø´ Ø› Ø‌اجی خلیفه Ø› Ù…Ø‌مدبن عبداللّه Ø‌اکم نیشابوری ØŒ المستدرک علی الصØ‌ÛŒØ‌ین ØŒ چاپ یوسف عبدالرØ‌مان مرعشلی ØŒ بیروت 1406Ø› Ù…Ø‌مدباقر Ø‌کیم ØŒ علوم القرآن ØŒ تهران 1403Ø› عبدعلی بن جمعه Ø‌ویزی ØŒ تفسیرنورالثقلین ØŒ چاپ هاشم رسولی Ù…Ø‌لاتی ØŒ قم 1412Ø› علی بن Ù…Ø‌مد خازن ØŒ لباب التأویل فی معانی التنزیل ØŒ در مجمع التفاسیر ØŒ ( قاهره ) 1317Ù€1320ØŒ چاپ افست استانبول : دارالدعوه ØŒ 1404/1984Ø› دائرة المعارف الاسلامیة ØŒ قاهره : دارالشعب ØŒ ?( 1969 ) ØŒ ذیل «التفسیر. تکمله » (از امین خولی )Ø› Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ التفسیر Ùˆ المفسّرون ØŒ بیروت 1407/1987Ø› Ø‌سین بن Ù…Ø‌مد راغب اصفهانی ØŒ المفردات فی غریب القرآن ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد سید کیلانی ØŒ تهران ?( 1332 Ø´ ) Ø› همو، مقدمة جامع التفاسیر مع تفسیرالفاتØ‌Ø© Ùˆ مطالع البقره ØŒ چاپ اØ‌مدØ‌سن فرØ‌ات ØŒ کویت 1405/1984Ø› Ù…Ø‌مد رشیدرضا، تفسیرالقرآن الØ‌کیم المشتهر باسم تفسیر المنار ØŒ ( تقریرات درس ) شیخ Ù…Ø‌مد عبده ØŒ ج 1ØŒ مصر 1373/ 1954Ø› Ù…Ø‌مدبن Ø‌سن رضی الدین استرآبادی ØŒ شرØ‌ شافیة ابن الØ‌اجب ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد نورالØ‌سن ØŒ Ù…Ø‌مد زفزاف ØŒ Ùˆ Ù…Ø‌مد Ù…Ø‌یی الدین عبدالØ‌مید، بیروت 1395/1975ØŒ چاپ افست تهران ( بی تا. ) Ø› فهدبن عبدالرØ‌مان رومی ØŒ بØ‌وث فی اصول التفسیر Ùˆ مناهجه ØŒ ریاض 1419Ø› Ù…Ø‌مد عبدالعظیم زرقانی ØŒ مناهل العرفان فی علوم القرآن ØŒ قاهره ( 1980 ) Ø› Ù…Ø‌مدبن بهادر زرکشی ØŒ البرهان فی علوم القرآن ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدابوالفضل ابراهیم ØŒ بیروت 1408/1988Ø› زمخشری Ø› عبدالرØ‌مان بن ابی بکر سیوطی ØŒ الاتقان فی علوم القرآن ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد ابوالفضل ابراهیم ØŒ ( قاهره 1967 ) ØŒ چاپ افست قم 1363 Ø´ Ø› ابراهیم بن موسی شاطبی ØŒ الموافقات فی اصول الاØ‌کام ØŒ ( قاهره 1341 ) ØŒ چاپ افست ( قاهره ØŒ بی تا. ) Ø› سعید شرتونی ØŒ اقرب الموارد فی فصØ‌ العربیة Ùˆ الشوارد ØŒ قم 1403Ø› جعفر شهیدی ØŒ «تفسیر، تفسیر به رأی ØŒ تاریخ Ùˆ Ø‌دود استفاده از آن »، در فرخنده پیام : یادگارنامة استاد دکتر غلامØ‌سین یوسفی ØŒ مشهد: دانشگاه مشهد، 1360 Ø´ Ø› صبØ‌ÛŒ صالØ‌ ØŒ دراسات فی فقه اللغة ØŒ بیروت 2000Ø› همو، مباØ‌Ø« فی علوم القرآن ØŒ بیروت 1968ØŒ چاپ افست قم 1363 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدبن لطفی صباغ ØŒ بØ‌وث فی اصول التفسیر ØŒ بیروت 1408/1988Ø› صدیق Ø‌سن خان ØŒ فتØ‌ البیان فی مقاصد القرآن ØŒ بیروت 1420/ 1999Ø› Ù…Ø‌مدØ‌سین علی صغیر، المبادی العامة لتفسیر القرآن الکریم بین النظریة Ùˆ التطبیق ØŒ بیروت 1420/2000Ø› طباطبائی Ø›

طبرسی Ø› طبری ØŒ جامع Ø› فخرالدین بن Ù…Ø‌مد طریØ‌ÛŒ ØŒ مجمع البØ‌رین ØŒ چاپ اØ‌مد Ø‌سینی ØŒ تهران 1362 Ø´ Ø› طوسی Ø› مساعدبن سلیمان طیار، فصول فی اصول التفسیر ØŒ ریاض 1420/1999Ø› Ø‌سن بن عبداللّه عسکری ØŒ معجم الفروق اللغویة ØŒ الØ‌اوی لکتاب ابی هلال العسکری Ùˆ جزءاً من کتاب السیدنورالدین الجزائری ØŒ قم 1412Ø› علوم القرآن عندالمفسرین ØŒ قم : مرکز الثقافة والمعارف القرآنیه ØŒ 1374Ù€ 1375 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدبن مسعود عیاشی ØŒ کتاب التفسیر ØŒ چاپ هاشم رسولی Ù…Ø‌لاتی ØŒ قم 1380Ù€1381ØŒ چاپ افست تهران ( بی تا. ) Ø› خلیل بن اØ‌مد فراهیدی ØŒ کتاب العین ØŒ چاپ مهدی مخزومی Ùˆ ابراهیم سامرائی ØŒ قم 1405Ø› Ù…Ø‌مدبن یعقوب فیروزآبادی ØŒ ترتیب القاموس المØ‌یط ØŒ چاپ طاهر اØ‌مدزاوی ØŒ بیروت 1399/ 1979Ø› Ù…Ø‌مدبن شاه مرتضی فیض کاشانی ØŒ تفسیر الصافی ØŒ چاپ Ø‌سین اعلمی ØŒ بیروت ?( 1399/1979 ) Ø› اØ‌مدبن Ù…Ø‌مد فیّومی ØŒ المصباØ‌ المنیر ØŒ بیروت 1987Ø› Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد قرطبی ØŒ الجامع لاØ‌کام القرآن ØŒ ج 1ØŒ جزء 1ØŒ قاهره 1387/1967ØŒ ج 2ØŒ جزء 3ØŒ بیروت ?( 1376/1957 ) ØŒ ج 7ØŒ جزء 13ØŒ قاهره 1387/1967ØŒ چاپ افست تهران 1364 Ø´ Ø› علی بن یوسف قفطی ØŒ تاریخ الØ‌کماء Ùˆ هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الØ‌کماء ØŒ چاپ لیپرت ØŒ لایپزیگ 1903Ø› علی بن ابراهیم قمی ØŒ

تفسیر القمی ØŒ چاپ طیب موسوی جزائری ØŒ قم 1404Ø› Ù…Ø‌مدبن Ù…Ø‌مدرضا قمی مشهدی ØŒ تفسیر کنزالدقائق Ùˆ بØ‌رالغرائب ØŒ چاپ Ø‌سین درگاهی ØŒ تهران 1366Ù€ ( 1370 ) Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدبن سلیمان کافیجی ØŒ کتاب التیسیر فی قواعد علم التفسیر ØŒ چاپ اسماعیل جراØ‌ اوغلی ØŒ آنکارا 1974Ø› کلینی Ø› Ù…Ø‌مدبن Ù…Ø‌مد ماتریدی ØŒ تفسیر الماتریدی المسمی تأویلات اهل السنة ØŒ ج 1ØŒ چاپ ابراهیم عوضین Ùˆ سید عوضین ØŒ قاهره 1391/1971Ø› مجلسی Ø› Ù…Ø‌مدبن Ù…Ø‌مد مرتضی زبیدی ØŒ تاج العروس من جواهرالقاموس ØŒ چاپ علی شیری ØŒ بیروت 1414/ 1994Ø› مصطفی مسلم ØŒ مباØ‌Ø« فی التفسیر الموضوعی ØŒ دمشق 1421/ 2000Ø› Ù…Ø‌مدهادی معرفت ØŒ التفسیر Ùˆ المفسّرون فی ثوبه القشیب ØŒ مشهد 1418Ù€1419Ø› مقاتل بن سلیمان ØŒ تفسیر مقاتل بن سلیمان ØŒ چاپ عبداللّه Ù…Ø‌مود Ø´Ø‌اته ØŒ ( قاهره ) 1979Ù€1989Ø› مقدمتان فی علوم القرآن ØŒ چاپ آرتور جفری Ùˆ عبداللّه اسماعیل صاوی ØŒ قاهره 1392/1972Ø› اØ‌مدبن علی نسائی ØŒ کتاب السنن الکبری ØŒ چاپ عبدالغفار سلیمان بنداری Ùˆ کسروی Ø‌سن ØŒ بیروت 1411/1991Ø› ÛŒØ‌یی بن Ø‌مزه یمنی ØŒ کتاب الطراز المتضمن لاسرار البلاغة Ùˆ علوم Ø‌قائق الاعجاز ØŒ بیروت 1402/1982Ø›

EI 1 , s.v. "Tafs ¦ â r" (by B. Carra de Vaux); The Encyclopedia of religion , ed. Mircea Eliade, New York 1987, s.v. "Tafs ¦ â r" (by Andrew Rippin); Arthur Jeffery, The foreign vocabulary of the Qur ف a ¦ n , Baroda 1938; The Oxford encyclopedia of the modern Islamic world , ed. John L. Esposito, New York 1995, s.v. "Tafs ¦ â r" (by Mustansir Mir).

/ مهرداد عباسی /

2) تفسیر پیامبر. مورخان آغاز تفسیر قرآن را دوران صدر اسلام Ùˆ به گونه ای دقیقتر دورة شخص پیامبر Ù…ÛŒ دانند. در قرآن آیات متعددی وجود دارد Ú©Ù‡ وظیفة پیامبر را نه تنها ابلاغ ÙˆØ‌ÛŒ ØŒ بلکه تفسیر Ùˆ تبیین Ùˆ تعلیم آن دانسته است ( رجوع کنید به Ù†Ø‌Ù„ : 44ØŒ 64Ø› بقره : 151Ø› آل عمران : 164Ø› جمعه : 2). بر این اساس Ù…ÛŒ توان رسول اکرم را اولین مفسر قرآن دانست . اما در تØ‌دید وظیفة پیامبر در تفسیر آیات ØŒ مفسران اختلاف نظر دارند؛ برخی ØŒ وظیفة پیامبر را صرفاً تفسیر آیاتِ مجمل Ùˆ متشابه دانسته اند (فخررازی ØŒ ج 20ØŒ ص 38Ø› آلوسی ØŒ ج 14ØŒ ص 150)ØŒ اما برخی دیگر، از جمله علامه طباطبائی ØŒ مفسر معاصر شیعی (1390Ù€ 1394ØŒ ج 12ØŒ ص 261)ØŒ با استناد به آیة 44 سورة Ù†Ø‌Ù„ ØŒ این نظر را نپذیرفته اند.

به نظر می رسد شواهد تاریخی مؤید دیدگاه دوم است ،

زیرا اگرچه قرآن به زبان عربی Ùˆ بر اسلوب بلاغت قوم عرب نازل شده است (ابن خلدون ØŒ ج 1: مقدمه ØŒ ص 553)ØŒ عرب معاصر پیامبر، بویژه صØ‌ابه ØŒ در درک زبان قرآن یکسان

نبودند و بسیاری از ایشان در فهم واژه های آیات به کلی

در Ù…ÛŒ ماندند. افزون بر این ØŒ قرآن هم فرهنگ Ùˆ هم Ù†Ø‌وة

بیان خاص خود را دارد Ùˆ مردم عرب معاصر پیامبر Ø‌تی

اگر معانی واژه ها را درمی یافتند، از شناخت مصادیق آنها

عاجز بودند، چنانکه صØ‌ابه در تفسیر واژه های Ø‌ج Ùˆ صلوة Ùˆ زکوة به پیامبر رجوع Ù…ÛŒ کردند (برای نمونه رجوع کنید به ابن سعد، ج 2ØŒ ص 181Ø› ابن Ø‌نبل ØŒ ج 3ØŒ ص 318Ø› بخاری جعفی ØŒ ج 1ØŒ ص 155Ø› طبری ØŒ ج 1ØŒ ص 28Ø› Ø‌اکم نیشابوری ØŒ ج 2ØŒ ص 476Ø› قرطبی ØŒ ج 1ØŒ ص 39).

در باب اینکه پیامبر Ú†Ù‡ مقدار از قرآن را تفسیر کرده است ØŒ میان مفسران اختلاف نظر وجود دارد. به عنوان مثال ØŒ ابن تیمیّه (ص 9) بر این باور بوده Ú©Ù‡ پیامبر تمام آیات الاهی را تفسیر کرده است Ø› ÙˆÛŒ برای اثبات مدعای خود به آیة 44 سورة Ù†Ø‌Ù„ Ùˆ نیز کوشش صØ‌ابه در فهم مقاصد قرآن ØŒ Ú©Ù‡ جز با فهم معانی Ùˆ تعقل مضامین آن میسر نیست ØŒ استناد کرده است . در مقابل ØŒ کسانی نیز با استناد به برخی روایات ( رجوع کنید به طبری ØŒ ج 1ØŒ ص 29Ø› قرطبی ØŒ ج 1ØŒ ص 31) معتقدند Ú©Ù‡ پیامبر فقط تعداد اندکی از آیات را تفسیر کرده است (سیوطی ØŒ ج 4ØŒ ص 196Ù€197). طباطبائی همین دیدگاه را پذیرفته Ùˆ شمار روایات تفسیری منقول از پیامبر را کمتر از 250 روایت دانسته است (1350 Ø´ ØŒ ص 54)Ø› با اینهمه ØŒ به نظر Ù…ÛŒ رسد Ú©Ù‡ اØ‌ادیث پیامبر در تفسیر آیات Ù…Ø‌دود به این تعداد نیست . نصوص روایات Ùˆ متون مجامع Ø‌دیثی گواه روشنی بر این مدعاست Ø› زیرا اگر بپذیریم Ú©Ù‡ شمار روایاتی Ú©Ù‡ پیامبر در آنها صریØ‌اً به تفسیر آیه ای از قرآن پرداخته اندک است ØŒ روایاتی Ú©Ù‡ در تفسیر آیات به کار Ù…ÛŒ آید Ùˆ به گونه ای ابهام از کلام الاهی Ù…ÛŒ گیرد، فراوان است ØŒ بویژه اگر اØ‌ادیث نبوی منقول از طریق اهل بیت را نیز بیفزاییم .

گفتنی است Ú©Ù‡ سنّت پیامبر (قول ØŒ فعل Ùˆ تقریر) نیز Ù…ÛŒ تواند در تفسیر قرآن کریم به کار آید Ùˆ مفاهیم Ùˆ اØ‌کام آن را روشن سازد. بر این پایه Ù…ÛŒ توان تفسیر پیامبر را به گونه های متعددی تقسیم کرد Ú©Ù‡ عبارت اند از:

تبیین مجمل . بسیاری از اØ‌کام واردشده در کتاب الاهی معنایی مجمل دارند Ú©Ù‡ تفصیل Ùˆ بیان آنها بر عهدة سنّت گذاشته شده است . در بخشهای متعدد فقه نمونه های فراوانی از این دست وجود دارد (برای نمونة سخنان فقیهان در تفسیر واژه های قرآنی چون صلوة ØŒ Ø‌ج ØŒ زکوة Ùˆ بیع رجوع کنید به شهیدثانی ØŒ ج 1ØŒ ص 136Ù€ 138ØŒ 355Ù€356ØŒ ج 2ØŒ ص 6Ù€7ØŒ 119Ù€120ØŒ ج 3ØŒ ص 144Ù€ 145Ø› Ù…Ø‌مدسعید منصور، ص 365 به بعد).

تخصیص عام . در قرآن اØ‌کامی وجود دارد Ú©Ù‡ تخصیص آنها در سنّت بیان شده است ØŒ چنانکه فقیهان ØŒ در برخی موارد، عمومات اØ‌کام قرآن را با روایتهایی از سنّت نبوی تخصیص زده اند ( رجوع کنید به ابن عربی ØŒ ج 1ØŒ ص 184Ø› فاضل مقداد، ج 2ØŒ ص 341Ø› شهیدثانی ØŒ ج 9ØŒ ص 214).

تقیید اطلاق . آیات متعددی در قرآن هست Ú©Ù‡ Ø‌Ú©Ù… آنها مطلق است (برای نمونه رجوع کنید به نساء: 93Ø› انعام : 82Ø› مائده : 38)ØŒ اما سنّت ØŒ اطلاق آنها را تقیید زده است (طبری ØŒ ج 7ØŒ ص 168Ø› عیّاشی ØŒ ج 1ØŒ ص 267Ø› طوسی ØŒ ج 3ØŒ ص 295Ø› قرطبی ØŒ ج 7ØŒ ص 3Ø› طباطبائی ØŒ 1390Ù€1394ØŒ ج 5ØŒ ص 329).

توضیØ‌ مفاهیم شرعی . قرآن به زبان عربی است Ùˆ مردم عرب با آن کاملاً آشنا بوده اند؛ با اینهمه ØŒ در قرآن واژه هایی

یافت می شود که در فرهنگ قرآنی ، معنایی تازه پیدا کرده اند

Ùˆ توضیØ‌ Ùˆ تفسیر آنها جز از راه سنّت ØŒ میسر نیست . علاوه

بر روایتهای پیشین نبوی در باب واژه های صلوة Ùˆ Ø‌ج Ùˆ

زکوة ، شواهد تاریخی و روایی فراوانی وجود دارد که در

منابع اهل سنّت Ùˆ شیعه ذکر شده است ØŒ مثلاً در باب واژة « السّائِØ‌وُن » (روزه داران Ø› توبه : 112Ø› رجوع کنید به Ø‌اکم نیشابوری ØŒ

ج 2ØŒ ص 335Ø› سیوطی ØŒ ج 3ØŒ ص 281Ø› Ø‌ویزی ØŒ ج 2ØŒ ص 271) Ùˆ عبارت «مَنِ اِستطاع اِلَیهِ سبیلاً» (آل عمران : 97Ø›

رجوع کنید به طبری ØŒ ج 4 ص 11Ù€12Ø› سیوطی ØŒ ج 2ØŒ ص 56Ø› Ø‌ویزی ØŒ ج 1ØŒ ص 372).

تفصیل اØ‌کام قرآن . در قرآن آیاتی وجود دارد Ú©Ù‡ در آنها تنها به ذکر اصل تشریع اکتفا شده ØŒ اما سنّت بیان جزئیات آن را برعهده گرفته است ( رجوع کنید به شهیدثانی ØŒ ج 14ØŒ ص 362Ù€363).

بیان ناسخ و منسوخ . گرچه برخی منکر وجود نسخ در

قرآن شده اند، برخی دیگر وجود نسخ در قرآن را منکر نیستند، اما شمار آیات منسوخ را بسیار اندک می دانند

( رجوع کنید به خوئی ، ص 277؛ معرفت ، ج 2، ص 277). در این صورت ، تمیز آیات ناسخ از منسوخ بر عهدة سنّت است . مثلاً آیة

240 سورة بقره با آیة 234 همان سوره و آیة 12 سورة نساء

نسخ شده است (سیوطی ØŒ ج 1ØŒ ص 573Ø› Ø‌رّعاملی ØŒ ج 22ØŒ ص 235Ù€ 239Ø› Ø‌ویزی ØŒ ج 1ØŒ ص 240). همچنین آیه های 15 Ùˆ 16 سورة نساء Ú©Ù‡ با آیة 2 سورة نور نسخ شده است (عیّاشی ØŒ ج 1ØŒ ص 227Ù€ 228Ø› طبرسی ØŒ ج 3ØŒ ص 34Ø› Ø‌ویزی ØŒ ج 1ØŒ ص 456).

منابع : علاوه بر قرآن Ø› Ù…Ø‌مودبن عبداللّه آلوسی ØŒ روØ‌ المعانی ØŒ بیروت : داراØ‌یاء التراث العربی ØŒ ( بی تا. ) Ø› ابن تیمیّه ØŒ مقدّمه فی اصول التفسیر ØŒ بیروت : دارمکتبة الØ‌یاة ØŒ ( بی تا. ) Ø› ابن Ø‌نبل ØŒ مسند اØ‌مدبن Ø‌نبل ØŒ استانبول 1402/1982Ø› ابن خلدون Ø› ابن سعد؛ ابن عربی ØŒ اØ‌کام القرآن ØŒ چاپ علی Ù…Ø‌مد بجاوی ØŒ Ø‌لب 1376Ù€ 1378/ 1957Ù€1959Ø› Ù…Ø‌مدبن اسماعیل بخاری جعفی ØŒ صØ‌ÛŒØ‌ البخاری ØŒ استانبول 1401/ 1981Ø› Ù…Ø‌مدبن عبداللّه Ø‌اکم نیشابوری ØŒ المستدرک علی الصØ‌ÛŒØ‌ین ØŒ

بیروت : دارالمعرفه ØŒ ( بی تا. ) Ø› Ø‌رّ عاملی Ø› عبدعلی بن جمعه Ø‌ویزی ØŒ

کتاب تفسیر نورالثقلین ØŒ چاپ هاشم رسولی Ù…Ø‌لاتی ØŒ قم ( 1383Ù€ 1385 ) Ø› ابوالقاسم خوئی ØŒ البیان فی تفسیر القرآن ØŒ بیروت 1408/1987Ø› عبدالرØ‌مان بن ابی بکر سیوطی ØŒ الاتقان فی علوم القرآن ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدابوالفضل ابراهیم ØŒ ( قاهره 1967 ) ØŒ چاپ افست

قم 1363 ش ؛ زین الدین بن علی شهیدثانی ، مسالک الافهام الی

تنقیØ‌ شرائع الاسلام ØŒ قم 1413Ù€ 1419Ø› Ù…Ø‌مدØ‌سین طباطبائی ØŒ

قرآن در اسلام ØŒ تهران 1350 Ø´ Ø› همو، المیزان فی تفسیرالقرآن ØŒ بیروت 1390Ù€1394/ 1971Ù€1974Ø› طبرسی Ø› طبری ØŒ جامع Ø› طوسی Ø› Ù…Ø‌مدبن مسعود عیّاشی ØŒ کتاب التفسیر ØŒ چاپ هاشم رسولی Ù…Ø‌لاتی ØŒ

قم 1380ـ1381، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛ مقدادبن عبداللّه فاضل

مقداد، کنزالعرفان فی فقه القرآن ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدباقر بهبودی ØŒ چاپ افست تهران 1384Ù€ 1385Ø› Ù…Ø‌مدبن عمر فخررازی ØŒ التفسیرالکبیر ØŒ قاهره ( بی تا. ) ØŒ چاپ افست تهران ( بی تا. ) Ø› Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد قرطبی ØŒ

الجامع لاØ‌کام القرآن ØŒ بیروت : دارالفکر، ( بی تا. ) Ø› Ù…Ø‌مدسعید

منصور، منزلة السّنّة من الکتاب و اثرها فی الفروع الفقهیّة ،

قاهره 1413/ 1993Ø› Ù…Ø‌مدهادی معرفت ØŒ التمهید فی علوم القرآن ØŒ

قم 1411ـ1412.

/ Ù…Ø‌مدعلی مهدوی راد /

3) تفسیر اهل بیت . امامان شیعه مطالبی در تفسیر قرآن گفته اند Ú©Ù‡ در آثار اصØ‌اب Ùˆ شاگردانشان به صورت مدوّن یا ضمن مباØ‌Ø« دیگر درج شده است . بر اساس آیة 44 سورة Ù†Ø‌Ù„ ØŒ تبیین قرآن وظیفة پیامبر اکرم Ùˆ پس از رØ‌لت ایشان ØŒ طبق Ø‌دیث متواتر ثقلین * ØŒ بر عهدة اهل بیت آن Ø‌ضرت است . به اعتقاد شیعیان ØŒ پیامبر بر مرجعیت دینی Ùˆ علمی اهل بیت خود تصریØ‌ کرده Ùˆ تمسک به آنان را لازم شمرده است ( رجوع کنید به خوئی ØŒ ص 397Ù€ 398). از همین روست Ú©Ù‡ رجوع نکردن به اØ‌ادیث پیامبر Ùˆ اهل بیت ØŒ Ú©Ù‡ بیان تفصیلی کلیات آیات قرآن است ØŒ نوعی تفسیر به رأی Ù…Ø‌سوب Ù…ÛŒ شود ( رجوع کنید به همان ØŒ ص 397). از نظر شیعه ØŒ سخن امامان Ø‌Ú©Ù… سخن پیامبر را دارد Ùˆ به شرط رعایت موازین Ùˆ ملاکهای گزینش Ø‌دیث Ùˆ استواری متن آن ØŒ اØ‌ادیث ائمه دارای همان منزلت اØ‌ادیث پیامبر است (طوسی ØŒ 1376 Ø´ ØŒ ج 1ØŒ ص 86 Ù€87). به مقتضای مضمون روایتی Ú©Ù‡ شیخ مفید (ص 42) از امام باقر آورده ØŒ ریشة گفته های ایشان به پیامبر Ùˆ در نهایت به خداوند Ù…ÛŒ رسد. در بیان امام صادق نیز میراث علمی ائمه بر گرفته از پیامبر است ( رجوع کنید به کلینی ØŒ ج 1ØŒ ص 292Ù€293).

در جایی دیگر امام پنجم ، ائمة اطهار را وارث علم پیامبران می داند ( رجوع کنید به همان ، ص 231) و بر اساس آن ، چون سخن استوار و هدایت آفرین در نزد آنهاست ، مردم به هنگام نیاز باید

به آنها مراجعه کنند (کوفی ، ص 257ـ 258). بنا به سخن

امام صادق ( رجوع کنید به عیاشی ØŒ ج 1ØŒ ص 93)ØŒ ائمة اطهار، همانند علی علیه السلام ØŒ بر تفسیر قرآن اØ‌اطة کامل دارند. پیوند Ù…Ø‌Ú©Ù… میان Ø‌دیث ائمه Ùˆ Ø‌دیث پیامبر، بویژه با توجه به روایتی از امام علی (همان ØŒ ج 1ØŒ ص 91Ù€92Ø› ابن بابویه ØŒ 1363 Ø´ ØŒ ج 1ØŒ ص 284Ù€ 285)ØŒ روشن Ù…ÛŒ شود. بر اساس این روایت ØŒ پیامبر تأویل Ùˆ تفسیر آیات قرآن ØŒ از جمله عام Ùˆ خاص ØŒ Ù…Ø‌Ú©Ù… Ùˆ متشابه ØŒ Ùˆ ناسخ Ùˆ منسوخ ØŒ را به امام علی آموخت . Ø‌جیت Ùˆ اعتبار سخنان ائمه در تفسیر، دلایل قرآنی Ùˆ Ø‌دیثی دارد. بر اساس آیة تطهیر، ساØ‌ت اهل بیت از انواع پلیدیهای گفتاری Ùˆ کرداری مبرّاست Ú©Ù‡ نتیجة منطقی آن ØŒ کامل بودن سخنان آنان است ( رجوع کنید به کلینی ØŒ ج 1ØŒ ص 260Ù€ 261Ø› تطهیر * ØŒ آیه ). بنا بر چندین Ø‌دیث ØŒ اهل بیت از مصادیق مسلّم اهل ذکرند ( رجوع کنید به Ø‌َسْکانی ØŒ ج 1ØŒ ص 432Ù€437). از این جهت ضرورت پرسش از اهل ذکر، Ú©Ù‡ در آیة 43 Ù†Ø‌Ù„ بر آن تأکید شده ØŒ بدیهی است Ùˆ در نتیجه ØŒ اØ‌ادیث منقول از آنان از Ø‌جیت برخوردار است ( رجوع کنید به طباطبائی ØŒ ذیل Ù†Ø‌Ù„ : 43).

سخنان نقل شده از امامان شیعه در بارة آیات قرآن ØŒ بیشتر در Ø‌وزة تفسیر Ù…Ø‌توایی Ùˆ مفهومی آیات است اما این سخن به این معنا نیست Ú©Ù‡ آنان به شرØ‌ الفاظ یا بیان لغوی کلمات Ùˆ آیات قرآن اهتمام نداشته اند ( رجوع کنید به عیاشی ØŒ ج 1ØŒ ص 306Ø› ابن بابویه ØŒ 1361 Ø´ ØŒ ص 139)ØŒ بلکه به این معناست Ú©Ù‡ قرآن به Ù„Ø‌اظ داشتن وجوه گوناگون ØŒ تفسیر یا تأویلهای متفاوت را بر Ù…ÛŒ تابد. بنابراین ØŒ به منظور ممانعت از تØ‌ریف Ù…Ø‌توایی Ùˆ مفهومی قرآن ØŒ ائمه اهتمام اصلی خود را به تفسیر Ù…Ø‌توایی Ùˆ مفهومی قرآن Ùˆ ارشاد امت Ùˆ عالمان به چگونگی بهره گیری از آن معطوف کردند ( رجوع کنید به ابن بابویه ØŒ 1361 Ø´ ØŒ ص 133Ù€134Ø› معرفت ØŒ 1418Ù€ 1419ØŒ ج 1ØŒ ص 469). برخی گزارشهای مرتبط با تاریخ قرآن ØŒ Ø‌کایت از وجود مصØ‌فی به نام امام علی دارد. امام علی علیه السلام ØŒ Ú©Ù‡ از مفسران بزرگ Ùˆ داناترین صØ‌ابه از نظر وقوف Ùˆ معرفت بر تنزیل Ùˆ تأویل قرآن است (Ø‌سکانی ØŒ ج 1ØŒ ص 39ØŒ 47Ù€50)ØŒ در این مصØ‌ف پس از جمع کردن آیات Ùˆ تدوین آنها بر اساس ترتیب نزول ØŒ تأویل Ùˆ تفسیر قرآن Ùˆ از جمله آیات ناسخ Ùˆ منسوخ را بیان کرده است (همان ØŒ ج 1ØŒ ص 36Ù€ 38Ø› مجلسی ØŒ ج 89ØŒ ص 40). علاوه بر این ØŒ در نهج البلاغه * بیانات فراوانی وجود دارد Ú©Ù‡ به طور صریØ‌ یا ضمنی ناظر به تفسیر آیات قرآن است (برای آگاهی بیشتر از این قبیل موارد رجوع کنید به مصطفوی ØŒ ص 39Ù€150).

پس از امام علی ، دیگر امامان با روش تفسیری قرآن به قرآن و ضمن اعتقاد به اینکه واژگان و آیات قرآن دارای مفاهیم عمیق و باطنی اند (صفار قمی ، ص 196)، به تفسیر آن پرداختند.

امام Ø‌سن Ùˆ امام Ø‌سین علیهماالسلام صاØ‌ب مکتب تفسیری خاصی نبودند اما بر مبنای برخی روایات ØŒ آیاتی را تفسیر کرده اند (ابن بابویه ØŒ 1410ØŒ ص 131Ø› عمادالدین طبری ØŒ ص 240Ù€241).

بر اساس اشارات برخی متون تاریخی می توان به تلاش

امام سجاد علیه السلام در تفسیر آیات قرآن ØŒ بویژه در مدرسة مدینه ØŒ Ù¾ÛŒ برد. صØ‌یفة سجادیه در کنار دیگر دعاهای آن Ø‌ضرت ØŒ در واقع نوعی تفسیر Ùˆ تبیین اشارات قرآن Ù…Ø‌سوب Ù…ÛŒ شود. اقتباسها، اشاره ها، استشهادها Ùˆ به کارگیری آیات

الاهی در این مجموعه بسیار است ( رجوع کنید به ص 141ØŒ 147ØŒ 271ØŒ 283ØŒ 285). تفسیر «عبادصالØ‌ » در دعای چهل وچهارم (ص 282Ù€293)ØŒ به مناسبت Ø‌لول ماه رمضان ØŒ با استناد

به آیات قرآن ، نمونه ای از این موارد است . از امام سجاد

در بارة فضل قرآن ( رجوع کنید به کلینی ØŒ ج 2ØŒ ص 605ØŒ 609ØŒ 612) Ùˆ شأن نزول برخی آیات ( رجوع کنید به کوفی ØŒ ص 125ØŒ 153Ù€154ØŒ 159Ù€ 160ØŒ 366) اØ‌ادیثی نقل شده است Ùˆ ایشان در تأویل

برخی آیات ØŒ ائمة اطهار را مصداق یا تأویل آن آیات دانسته اند ( رجوع کنید به کوفی ØŒ ص 314Ø› ابن بابویه ØŒ 1361 Ø´ ØŒ ص 298Ø› Ø‌سکانی ØŒ ج 1ØŒ ص 130).

ابوالجارود زیادبن منذر، از اصØ‌اب امام باقر علیه السلام ØŒ روایات تفسیری آن Ø‌ضرت را گردآوری کرده است (ابن ندیم ØŒ ص 59Ø› نیز رجوع کنید به الباقر * ØŒ امام Ù…Ø‌مدبن علی ). اقوال تفسیری امام بیشتر ناظر است به توضیØ‌ مشکلات یا بیان واژگان قرآنی با Ú©Ù…Ú© خود آیات ــ Ú©Ù‡ در Ø‌قیقت نوعی روش تفسیری قرآن به قرآن است (برای نمونه رجوع کنید به عیاشی ØŒ ج 1ØŒ ص 150) ــ یا تأویل آیات به آنچه در بارة ائمة اطهار رخ خواهد داد (برای نمونه رجوع کنید به عیاشی ØŒ ج 3ØŒ ص 37Ø› کلینی ØŒ ج 1ØŒ ص 251Ù€252). همچنین ØŒ در مواردی ایشان به بیان آیات ناسخ Ùˆ منسوخ Ùˆ تفسیر جنبه های فقهی کلام خدا پرداخته اند (برای نمونه رجوع کنید به عیاشی ØŒ ج 1ØŒ ص 377Ø› کلینی ØŒ ج 5ØŒ ص 360Ø› ابن بابویه ØŒ 1401ØŒ ج 1ØŒ ص 278Ù€279).

اØ‌ادیث امام صادق علیه السلام نیز در موضوعات گوناگون قرآنی ØŒ به صورت پراکنده ØŒ در کتابهای Ø‌دیثی Ùˆ تفسیرهای روایی روایت شده است (برای نمونه رجوع کنید به عیاشی ØŒ ج 1ØŒ ص 108ØŒ 113ØŒ 176Ø› ابن بابویه ØŒ 1357 Ø´ ØŒ ص 92Ù€93ØŒ 149ØŒ 154Ù€ 155ØŒ 157Ù€ 158Ø› در بارة تفسیر منسوب به ایشان رجوع کنید به تفسیر امام جعفر صادق * ).

از مضامین موجود در روایات تفسیری اهل بیت Ù…ÛŒ توان به تفسیر آیات الاØ‌کام Ùˆ پاسخ به پرسشهای فقهی اشاره کرد.

ائمه ، افزون بر بهره گیری از روش قرآن به قرآن ، در مواردی

تفسیر خود را به بیانات پیامبر یا دیگر ائمه مستند ساخته اند (عیاشی ، ج 1، ص 312، 358). امامان دیگر، چون امام کاظم

و امام رضا و امام هادی علیهم السلام ، نیز در تفسیر، شیوه ای شبیه به روش امامان پیش از خود داشته اند؛ یعنی ، یا تفسیر

آنان با استناد به سایر آیات قرآن است (برای نمونه رجوع کنید به عیاشی ،

ج 1، ص 121، 133، 202، 386) یا با استناد به قول پیامبر

و دیگر معصومان (برای نمونه رجوع کنید به همان ، ج 1، ص 199، 135) که نوعی تفسیر نقلی و روایی است یا به صورت بیان مصداق (برای نمونه رجوع کنید به همان ، ج 1، ص 281، 392) یا در قالب بیان مشکل واژه ای از واژگان قرآن (برای نمونه رجوع کنید به همان ، ج 1، ص 232).

تعدادی از اصØ‌اب ائمه ــ Ú©Ù‡ بعضی از آنها از یاران یا شاگردان چند امام بوده اند ــ بنا به نقل برخی منابع رجالی ØŒ دارای تفسیر بوده اند. از میان تفاسیر متعددی Ú©Ù‡ شاگردان ائمه نگاشته اند، متن مستقلی باقی نمانده Ùˆ فقط نقل قولهایی از این تفاسیر در منابع امامیه آمده است . نجاشی (برای نمونه رجوع کنید به ص 11ØŒ 15Ù€16ØŒ 78ØŒ 89ØŒ 128ØŒ 145ØŒ 217ØŒ 240ØŒ 252ØŒ 260) Ùˆ شیخ طوسی (برای نمونه رجوع کنید به 1420ØŒ ص 14ØŒ 83ØŒ 116ØŒ 122)ØŒ ضمن معرفی رجال امامیه ØŒ به این آثار اشاره کرده اند. از مهمترین آنها Ù…ÛŒ توان این تفاسیر را نام برد: تفسیر ابان بن تَغلِب (متوفی 141)ØŒ از اصØ‌اب امام سجاد Ùˆ امام باقر Ùˆ امام صادق علیهم السلام (نجاشی ØŒ ص 10) Ùˆ تفسیر ابوØ‌مزه ثابت بن دینار ثُمالی (متوفی 150) از اصØ‌اب خاص امام سجاد Ùˆ امام باقر Ùˆ امام صادق علیهم السلام (همان ØŒ ص 115Ù€116). اØ‌مدبن Ù…Ø‌مد ثعلبی (متوفی 427) در تفسیر خود از تفسیر ابوØ‌مزه ثمالی مطالبی نقل کرده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 82ØŒ ج 8ØŒ ص 117ØŒ ج 9ØŒ ص 135).

برخی از تفاسیر کهن روایی و موجود امامیه ، که در

آنها اقوال ائمه گردآوری شده ØŒ عبارت اند از: تفسیرِ امام Ø‌سن عسکری * ØŒ تفسیرِ علی بن ابراهیم قمی * (زنده در

307)، تفسیر فرات کوفی * و تفسیرِ عیاشی * . همانگونه

که طبرِسی اشاره کرده ( رجوع کنید به ج 1، ص 75)، تفاسیر امامی قبل

از شیخ طوسی ØŒ روایی Ùˆ Ù…Ø‌دود به گردآوری روایات اهل بیت بوده است .

یکی از Ø‌وزه های مورد علاقة اصØ‌اب ائمه گردآوری روایات تفسیریِ ناظر به شأن نزول آیات در Ø‌Ù‚ اهل بیت است . Ù…Ø‌مدرضا Ø‌سینی در مقدمة تفسیرالØ‌ِبَری (ص 146Ù€152) به نام برخی از این آثار اشاره کرده است . قدیمترین اثر موجود از این دست ØŒ کتاب ما نزل من القرآن فی علی علیه السلام ØŒ نگاشتة Ø‌سین بن Ø‌ÙŽÚ©ÙŽÙ… Ø‌ِبَری (متوفی 286)ØŒ است Ú©Ù‡ سید اØ‌مد اشکوری آن را با همین عنوان به چاپ رساند (بغداد 1398) Ùˆ Ù…Ø‌مدرضا Ø‌سینی آن را با نام تفسیر الØ‌بری چاپ کرد (بیروت 1408). کتاب دیگری از این نوع آثار ــ Ú©Ù‡ بر اساس نقلهای موجود آن در منابع بعدی بازسازی شده ــ تأویل ما نزل من القرآن الکریم فی النبی Ùˆ آله صلی اللّه علیهم ØŒ تألیف Ù…Ø‌مدبن عباس بن ماهیار معروف به ابن جُØ‌ام (زنده در 328)ØŒ است Ú©Ù‡ فارس تبریزیان Ø‌َسّون آن را گردآوری Ùˆ چاپ کرده است (قم 1420). Ù…Ø‌مدبن عبدالکریم شهرستانی (متوفی 548)ØŒ متأثر از استاد خود ابوالقاسم سلیمان بن ناصر انصاری (متوفی 512)ØŒ در تفسیر مفاتیØ‌ الاسرار Ùˆ مصابیØ‌ الابرار به بهره گیری از تفاسیر اهل بیت توجه داشته Ùˆ از سخنان آنها در تألیف تفسیر خود بهره برده است ( رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 105Ù€106).

منابع : ابن بابویه ØŒ الامالی ØŒ او، المجالس ØŒ بیروت 1410/1990Ø› همو، التوØ‌ید ØŒ چاپ هاشم Ø‌سینی طهرانی ØŒ قم ?( 1357 Ø´ ) Ø› همو، کتاب من لایØ‌ضره الفقیه ØŒ چاپ Ø‌سن موسوی خرسان ØŒ بیروت 1401/ 1981Ø› همو، کمال الدین Ùˆ تمام النعمة ØŒ چاپ علی اکبر غفاری ØŒ قم 1363 Ø´ Ø› همو، معانی الاخبار ØŒ چاپ علی اکبر غفاری ØŒ قم 1361 Ø´ Ø› ابن ندیم ØŒ ترجمة تجدد؛ اØ‌مدبن Ù…Ø‌مدثعلبی ØŒ الکشف Ùˆ البیان ØŒ المعروف تفسیرالثعلبی ØŒ چاپ علی عاشور، بیروت 1422/ 2002Ø› Ø‌سین بن Ø‌Ú©Ù… Ø‌بری ØŒ تفسیرالØ‌بری ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدرضا Ø‌سینی ØŒ بیروت 1408/ 1987Ø› عبیداللّه بن عبداللّه Ø‌سکانی ØŒ شواهدالتنزیل لقواعدالتفضیل ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدباقر Ù…Ø‌مودی ØŒ تهران 1411/ 1990Ø› ابوالقاسم خوئی ØŒ البیان فی تفسیرالقرآن ØŒ بیروت 1408/ 1987Ø› Ù…Ø‌مدبن عبدالکریم شهرستانی ØŒ تفسیرالشهرستانی ØŒ المسمی مفاتیØ‌ الاسرار Ùˆ مصابیØ‌ الابرار ØŒ ج 1ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدعلی آذرشب ØŒ تهران 1376 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدبن Ø‌سن صفار قمی ØŒ بصائرالدرجات فی فضائل آل Ù…Ø‌مد « ص »، چاپ Ù…Ø‌سن Ú©ÙˆÚ†Ù‡ باغی تبریزی ØŒ قم 1404Ø› طباطبائی Ø› طبرسی Ø› Ù…Ø‌مدبن Ø‌سن طوسی ØŒ العُدِّة فی اصول الفقه ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدرضا انصاری قمی ØŒ قم 1376 Ø´ Ø› همو، فهرست کتب الشیعة Ùˆ اصولهم Ùˆ اسماء المصنفین Ùˆ اصØ‌اب الاصول ØŒ چاپ عبدالعزیز طباطبائی ØŒ قم 1420Ø› علی بن Ø‌سین (ع )ØŒ امام چهارم ØŒ ترجمه Ùˆ شرØ‌ صØ‌یفة کاملة سجادیّه ØŒ به قلم

علینقی فیض الاسلام ØŒ تهران 1368 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدبن ابوالقاسم عمادالدین طبری ØŒ بشارة المصطفی لشیعة المرتضی ØŒ نجف 1383/1963Ø› Ù…Ø‌مدبن مسعود عیاشی ØŒ التفسیر ØŒ قم 1421Ø› کلینی Ø› فرات بن ابراهیم کوفی ØŒ

تفسیر فرات الکوفی ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدکاظم ØŒ تهران 1410/1990Ø› مجلسی Ø› جواد مصطفوی ØŒ رابطة نهج البلاغه با قرآن ØŒ تهران 1359 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدهادی معرفت ØŒ التفسیر Ùˆ المفسرون فی ثوبة القشیب ØŒ مشهد 1418Ù€ 1419Ø› Ù…Ø‌مدبن Ù…Ø‌مد مفید، کتاب الامالی ØŒ چاپ Ø‌سین استاد ولی Ùˆ علی اکبر غفاری ØŒ قم 1403Ø› اØ‌مدبن علی نجاشی ØŒ فهرست

اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی ، قم 1407.

/ Ù…Ø‌سن قاسم پور /

4) تفسیر صØ‌ابه . ده تن از صØ‌ابیان مشهور، در عداد مفسران قرآن ذکر شده اند Ú©Ù‡ عبارت اند از: خلفای چهارگانه ØŒ عبداللّه بن مسعود، عبداللّه بن عباس ØŒ اُبیّبن کعب ØŒ زیدبن ثابت ØŒ أبوموسی أشعری Ùˆ عبداللّه بن زبیر (سیوطی ØŒ 1363 Ø´ ØŒ ج 4ØŒ ص 233). سیوطی (همانجا) در میان خلفای چهارگانه ØŒ علی بن أبی طالب علیه السلام را دارای بیشترین بیانات تفسیری Ù…ÛŒ داند، چرا Ú©Ù‡ سه خلیفة نخست بسیار زودتر از او وفات یافته اند. Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی (ج 1ØŒ ص 64Ù€65) یکی دیگر از اسباب این امر را اشتغال سه خلیفة نخست به امور مهم خلافت Ùˆ فتوØ‌ات اسلامی Ùˆ کنار بودن علی علیه السلام از این امور در مدتی طولانی Ù…ÛŒ داند Ùˆ تعلیل سیوطی را چنین توضیØ‌ Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ عمر علی علیه السلام تا روزگاری به درازا کشید Ú©Ù‡ مردم نیازی شدید به مفسران قرآن اØ‌ساس کردند. به گفتة ÙˆÛŒ (ج 1ØŒ ص 65) تنها چهار تن از صØ‌ابه (علی بن ابی طالب ØŒ عبداللّه بن عباس ØŒ عبداللّه بن مسعود Ùˆ ابیّبن کعب ) به کثرت روایت در تفسیر ممتاز گشته اند Ùˆ از شش تن دیگر روایات تفسیری اندکی به جای مانده است .

زرکشی (ج 2ØŒ ص 293) سرآمد مفسران صØ‌ابه را علی علیه السلام Ùˆ سپس ابن عباس Ù…ÛŒ داند. به نظر او با آنکه ابن عباس تفسیر خود را از علی علیه السلام فراگرفته ØŒ مقدار تفسیر به جای مانده از ÙˆÛŒ بیش از Ø‌ضرت علی است .

امام علی علیه السلام «صدرالمفسرین » (سرآمد مفسران ) لقب گرفته Ùˆ تفسیر او مورد تأیید صØ‌ابه بوده است ( رجوع کنید به مقدمتان ØŒ مقدمة ابن عطیة ØŒ ص 262Ø› قرطبی ØŒ ج 1ØŒ ص 35Ø› ثعالبی ØŒ ج 1ØŒ ص 141). اعلمیت امام علی در فهم معانی قرآن ØŒ اسباب نزول Ùˆ دانش تفسیر Ùˆ تأویل نزد همگان مسلّم است (برای نمونه رجوع کنید به Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 89 Ù€90) Ùˆ در روایات شیعه از او با لقب «کلام اللّه الناطق » یاد شده است ( رجوع کنید به ابن بابویه ØŒ ج 2ØŒ ص 49Ø› مجلسی ØŒ ج 30ØŒ ص 546ØŒ ج 79ØŒ ص 199). ÙˆÛŒ پرورش یافتة بیت رسالت Ùˆ دریافت کنندة معارف نبوی از سرچشمة اصلی آن بود (Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 89Ø› نیز رجوع کنید به نهج البلاغة ØŒ خطبة 192). ابن عباس Ú©Ù‡ ملازمتش با علی علیه السلام Ùˆ شاگردیش در Ù…Ø‌ضر ÙˆÛŒ مسلّم است (ابن ابی الØ‌دید، ج 1ØŒ ص 19) Ùˆ بخش اعظم اندوخته های تفسیری خود را از او آموخته ( رجوع کنید به مقدمتان ØŒ مقدمة ابن عطیة ØŒ ص 263)ØŒ دانش خود را در برابر دانش Ø‌ضرت علی همچون قطرة بارانی در مقابل اقیانوسی بی کران دانسته است (ابن ابی الØ‌دید، همانجا).

رسول خدا بارها به همراهی قرآن Ùˆ علی Ùˆ جدایی ناپذیری آن دو از یکدیگر اشاره کرده (برای نمونه رجوع کنید به Ø‌اکم نیشابوری ØŒ 1406ØŒ ج 3ØŒ ص 124Ù€127) Ùˆ امام علی بارها عبارت «سَلونی عَن کِتابِ اللّهِ» را به کار برده است ( رجوع کنید به ابن سعد، ج 2ØŒ ص 338Ø› بلاذری ØŒ ص 99Ø› ابن عساکر، ج 27ØŒ ص 100ØŒ ج 42ØŒ ص 398Ø› ابن Ø‌جر عسقلانی ØŒ فتØ‌ الباری ØŒ ج 11ØŒ ص 249). از او روایت شده Ú©Ù‡ هیچ آیه ای در قرآن نیست مگر اینکه آن را Ø‌فظ کرده تأویل آن را از پیامبر آموخته (اسکافی ØŒ ص 300Ù€301) Ùˆ در جایی دیگر سوگند یاد کرده است Ú©Ù‡ آیه ای در قرآن فرو فرستاده نشده مگر اینکه Ù…ÛŒ داند در بارة Ú†Ù‡ کسی Ùˆ در Ú†Ù‡ مکانی نازل شده است (اخطب خوارزم ØŒ ص 90Ø› متقی ØŒ ج 13ØŒ ص 128).

همچنین ابن مسعود از علی علیه السلام به عنوان داناترین فرد پس از پیامبر یاد کرده ( رجوع کنید به ابن طاووس ، ص 558؛ مجلسی ، ج 89، ص 105) و او را دانای به ظاهر و باطن قرآن معرفی نموده است ( رجوع کنید به ابن عساکر، ج 42، ص 400؛ ثعالبی ، ج 1، ص 53؛ برای آگاهی بیشتر در بارة مقام و منزلت علی علیه السلام در تفسیر قرآن رجوع کنید به بخش 3: تفسیر اهل بیت ).

پس از علی بن ابی طالب ØŒ مشهورترین صØ‌ابی در زمینة تفسیر قرآن ØŒ عبداللّه بن عباس است . در عهد صØ‌ابه Ùˆ پس

از آن ØŒ او را «ترجمان القرآن » ( رجوع کنید به ابن Ø‌جر عسقلانی ØŒ فتØ‌ الباری ØŒ ج 7ØŒ ص 171ØŒ ج 8ØŒ ص 157Ø› همو، الاصابة ØŒ ج 2ØŒ ص 332) Ù…ÛŒ خوانده اند Ú©Ù‡ معرف جایگاه رفیع ÙˆÛŒ در تفسیر Ùˆ تأویل قرآن است . او در دامان پیامبر پرورش یافت Ùˆ تا زمان رØ‌لت رسول خدا، Ú©Ù‡ نوجوانی بیش نبود، همواره ملازم ایشان بود Ùˆ Ø‌وادث Ùˆ رخدادهایی را Ú©Ù‡ سبب نزول برخی از آیات Ù…ÛŒ گردید، به چشم خود Ù…ÛŒ دید ( رجوع کنید به Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 68).

بنا بر روایتی ØŒ پیامبر اکرم در Ø‌Ù‚ او دعا فرمود Ú©Ù‡ فقیه در دین شود Ùˆ تأویل قرآن Ùˆ Ø‌کمت را فراگیرد (ابن Ø‌جر عسقلانی ØŒ الاصابة ØŒ ج 1ØŒ ص 89). طبق روایتی دیگر Ø‌ضرت علی نیز مقام تفسیری ابن عباس را ستوده است ( رجوع کنید به مقدمتان ØŒ مقدمة ابن عطیة Ø› قرطبی ØŒ همانجاها).

ÙˆÛŒ پس از رØ‌لت رسول خدا تفسیر قرآن Ùˆ استنباط

معانی آن را وجهة نظر خود قرار داد Ùˆ به منظور جبران آنچه در زمان Ø‌یات پیامبر، به جهت Ú©Ù…ÛŒ سن ØŒ از کف داده بود،

در فراگیری دانش تفسیر از Ù…Ø‌ضر بزرگان صØ‌ابه سخت Ù…ÛŒ کوشید (Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 68Ù€69Ø› برای نام بعضی از صØ‌ابه رجوع کنید به قرطبی ØŒ ج 1ØŒ ص 26Ø› سیوطی ØŒ 1404ØŒ ج 6ØŒ ص 242).

ابن عباس در تفسیر، علاوه بر مراجعه به خود قرآن ( رجوع کنید به طبری ØŒ ج 24ØŒ ص 31Ø› سیوطی ØŒ 1404ØŒ ج 5ØŒ ص 347) Ùˆ تکیه بر روایات نبوی Ùˆ توجه به اسباب نزول ( رجوع کنید به قرطبی ØŒ همانجا؛ سیوطی ØŒ 1404ØŒ ج 6ØŒ ص 242)ØŒ به دانش ادبی خود در لغت Ùˆ ادب فصیØ‌ عرب استناد Ù…ÛŒ کرد، مهمترین نمونة مباØ‌Ø« تفسیری ÙˆÛŒ پاسخهایش به سؤالات نافع بن ازرق است ( رجوع کنید به سیوطی ØŒ 1363 Ø´ ØŒ ج 2ØŒ ص 68Ù€105).

یکی از مباØ‌Ø« مطرØ‌ شده در روش تفسیری ابن عباس ØŒ مراجعة او به اهل کتاب برای فهم معانی قرآن Ùˆ Ù…Ø‌دوده Ùˆ گسترة آن است . معرفت ( رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 252Ù€267) با استناد به روایاتی چند، این ادعا را از اساس باطل Ù…ÛŒ شمارد Ùˆ Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی (ج 1ØŒ ص 71) مراجعة ÙˆÛŒ را Ù…Ø‌دود به مواردی خاص Ù…ÛŒ داند ( رجوع کنید به ادامة مقاله ).

ابن عباس تفسیر قرآن را چهارگونه Ù…ÛŒ داند: 1) گونه ای Ú©Ù‡ عرب با بهره گیری از زبان خویش در Ù…ÛŒ یابد؛ 2) نوعی Ú©Ù‡ هیچکس در ندانستن آن معذور نیست ØŒ مانند آیات Ø‌لال Ùˆ Ø‌رام Ø› 3) گونه ای Ú©Ù‡ تنها دانشمندان آن را Ù…ÛŒ دانند؛ 4) نوعی Ú©Ù‡ تنها خداوند از آن آگاه است ØŒ نظیر آیات متشابه ( رجوع کنید به طبری ØŒ ج 1ØŒ ص 26).

شیوة تفسیری ابن عباس اساس مکتب تفسیری Ù…Ú©Ù‡ گردیده (Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 70ØŒ 102) Ùˆ همین شهرت علمی سبب شده است Ú©Ù‡ مطالب تفسیری فراوانی به دروغ به او استناد داده شود ( رجوع کنید به صاوی جوینی ØŒ ص 41)ØŒ به گونه ای Ú©Ù‡ تقریباً آیه ای در قرآن نیست Ú©Ù‡ از ÙˆÛŒ سخنی در تفسیر آن نقل نشده باشد. این نکته ناقدان اخبار Ùˆ آثار را بر آن داشته Ú©Ù‡ این نقلهای انبوه را به دیدة Ø´Ú© Ùˆ تردید بنگرند (Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 77). شاید به همین دلیل ØŒ شافعی فقط Ø‌دود یکصد بیان تفسیری منسوب به ابن عباس را صØ‌ÛŒØ‌ دانسته است (به نقل سیوطی ØŒ 1363 Ø´ ØŒ ج 4ØŒ ص 239). برخی معاصران ØŒ برای ارائة طرق صØ‌ÛŒØ‌ روایات تفسیری ابن عباس ØŒ به نقد Ùˆ بررسی آنها پرداخته اند ( رجوع کنید به Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 77Ù€81Ø› معرفت ØŒ ج 1ØŒ ص 268Ù€295). چند اثر تفسیری به ابن عباس منسوب است ( رجوع کنید به ابن ندیم ØŒ ص 36Ø› آقابزرگ طهرانی ØŒ ج 4ØŒ ص 270) Ú©Ù‡ در میان آنها تنویرالمقباس من تفسیر ابن عباس از همه مشهورتر است (برای آگاهی بیشتر در بارة این تفسیر Ùˆ صØ‌ت انتساب آن به ابن عباس رجوع کنید به Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 82Ø› معرفت ØŒ ج 1ØŒ ص 297Ø› تفسیر ابن عباس * ).

عبداللّه بن مسعود نیز از مفسران مشهور این دوره به شمار می آید. او در روزگار خود فردی آگاه به مفاهیم و معانی قرآن و اسباب نزول آیات شناخته می شده است (ابن تیمیّه ، ص 40).

ابن مسعود، هم در فهم معانی آیات Ùˆ Ù†Ø‌وة عمل به آنها ( رجوع کنید به همان ØŒ ص 40Ù€41) هم در اهتمام به تفسیر ( رجوع کنید به ابونعیم ØŒ ج 1ØŒ ص 124Ù€139) کوشا بوده است . او را پایه گذار مکتب تفسیری عراق (کوفه ) دانسته اند ( رجوع کنید به Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 120Ø› رامیار، ص 355) Ùˆ به نوشتة ابن کثیر ( تفسیرالقرآن العظیم ØŒ ج 1ØŒ ص 8) سُدّی در تفسیر خود از روایات ابن مسعود نیز غالباً نقل کرده است . دیدگاههای تفسیری ÙˆÛŒ در دوره های بعد مورد توجه مفسرانی از مکاتب Ùˆ روشهای مختلف قرار گرفت (برای نمونه رجوع کنید به طوسی ØŒ ج 1ØŒ ص 57Ø› زمخشری ØŒ ج 1ØŒ ص 38). Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی (ج 1ØŒ ص 87 Ù€ 88) از میان طرق روایات تفسیری ابن مسعود، تنها طریق روایتی ابوروق از ضØ‌اک از ابن مسعود را مرضیّ نمی شمارد.

از دیگر مفسران مشهور این دوره ابیّبن کعب است . او در شمار کاتبان ÙˆØ‌ÛŒ بود ( رجوع کنید به ابن شعبه ØŒ ص 428Ø› ابن کثیر، البدایة والنهایة ØŒ ج 5ØŒ ص 362Ø› طبرسی ØŒ ج 1ØŒ مقدمة اØ‌مدرضا، ص 69) Ùˆ به سبب مقام والایش در دانش قرائت به «سیّدالقراء» شهرت یافت ( رجوع کنید به ابن کثیر، البدایة والنهایة ØŒ ج 3ØŒ ص 383ØŒ ج 5ØŒ ص 362ØŒ ج 7ØŒ ص 110Ø› ابن Ø‌جر عسقلانی ØŒ الاصابة ØŒ ج 1ØŒ ص 19ØŒ ج 2ØŒ ص 237ØŒ ج 4ØŒ ص 470). به روایت ابوالعالیه هنگامی Ú©Ù‡ ابوبکر، به منظور تدوین مصØ‌فی ØŒ گروهی از کاتبان را گرد آورد، ابیّبن کعب قرآن را بر آنان املا Ù…ÛŒ کرد ( رجوع کنید به سجستانی ØŒ ص 15) Ùˆ نیز در زمان عثمان ØŒ به هنگام گردآوری Ùˆ تدوین مصØ‌ف عثمانی ØŒ ÙˆÛŒ از برجسته ترین افراد این تدوین بود (همان ØŒ ص 33). برخی او را نخستین مؤلف در موضوع «فضائل القرآن » دانسته اند ( رجوع کنید به ابن ندیم ØŒ ص 39Ø› آقابزرگ طهرانی ØŒ ج 16ØŒ ص 262Ø› صدر، ص 319). سیوطی (1363 Ø´ ØŒ ج 4ØŒ ص 240) از وجود نسخة بزرگی در تفسیر قرآن به روایت ابوجعفر رازی از ربیع بن انس از ابوالعالیه از ابیّبن کعب خبر داده Ú©Ù‡ طبری Ùˆ ابن ابی Ø‌اتم در تفاسیر خود، Ø‌اکم در المستدرک ØŒ Ùˆ اØ‌مدبن Ø‌نبل در مسند از آن استفاده کرده اند.

بی گمان صØ‌ابه در فهم معانی قرآن Ùˆ به کارگیری آن در زندگی کوشش Ù…ÛŒ کردند ( رجوع کنید به طبری ØŒ ج 1ØŒ ص 27) اما از نظر اطلاعات قرآنی ØŒ آگاهی به زبان عربی ØŒ استعداد عقلی Ùˆ زمان مصاØ‌بت با پیامبر با یکدیگر تفاوت داشتند ( رجوع کنید به Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 36Ù€ 38). در جایی Ú©Ù‡ خلیفة اول در پاسخ سؤال در بارة معنای آیة «و فاکِهةً ÙˆÙŽ أبّاً» (عبس : 31) اظهار ناآگاهی Ù…ÛŒ کند (سیوطی ØŒ 1363 Ø´ ØŒ ج 2ØŒ ص 4) Ùˆ خلیفة دوم برای دانستن معنای واژة «أبّ» در این آیه اعتراف به دشواری Ù…ÛŒ نماید Ùˆ نیز معنای واژة «تَخَوُّف » را در آیة «أوْیَأخُذَهُمْ عَلَی تَخَوُّفٍ...» (Ù†Ø‌Ù„ : 47) از دیگران Ù…ÛŒ پرسد Ùˆ آنجا Ú©Ù‡ ابن عباس معنای «فاطِر السَّموات » (فاطر: 1) را از مشاجرة دو عرب بادیه نشین در Ù…ÛŒ یابد (Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 37Ù€ 38)ØŒ وضع صØ‌ابیان دیگر در فهم معانی آیات قرآن روشن خواهد بود.

پس از رØ‌لت رسول خدا برخی صØ‌ابه از تفسیر قرآن اØ‌تراز کردند ( رجوع کنید به مقدمتان ØŒ مقدمة کتاب المبانی ØŒ ص 183Ù€ 184) Ú©Ù‡ ظاهراً با سیاست جلوگیری از نقل Ùˆ نگارش Ø‌دیث پیامبر ارتباط داشته ØŒ زیرا تفسیر قرآن در این دوره غالباً در پرتو سخنان پیامبر بوده است . صØ‌ابه در زمان رسول خدا آیات قرآن را همراه با توضیØ‌ات پیامبر در مصاØ‌ف خود ثبت Ù…ÛŒ کردند ( رجوع کنید به عسکری ØŒ ج 2ØŒ ص 414) اما در اثر سیاست پیراسته ساختن مصاØ‌ف از هرگونه افزوده های تفسیری Ùˆ مطالب غیرقرآنی Ú©Ù‡ به هنگام یکسان سازی مصاØ‌ف اجرا شد Ùˆ همچنین سختگیری نسبت به برخی کسان Ú©Ù‡ پرسشهای قرآنی مطرØ‌ Ù…ÛŒ کردند (برای نمونه رجوع کنید به سیوطی ØŒ 1363 Ø´ ØŒ ج 3ØŒ ص 8 Ù€ 9)ØŒ مردم صرفاً به قرائت ظواهر قرآن سوق داده شدند (Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 7).

تفسیر در دورة صØ‌ابه شاخه ای از دانش Ø‌دیث بود Ùˆ از Ù…Ø‌دودة نقل Ùˆ روایت تجاوز نمی کرد. آنان به مفردات قرآن نیز Ú©Ù‡ در Ø‌وزة زبان آنان قرار Ù…ÛŒ گرفت ØŒ توجه داشتند. شاید به همین سبب بودکه ابن تیمیّه (ص 10) نزاع Ùˆ اختلاف صØ‌ابه را در تفسیر قرآن بسیار اندک Ù…ÛŒ دانست . سادگی Ùˆ بی پیرایگی ØŒ بسنده کردن به معنای لغوی Ùˆ اجمالی آیه ØŒ پرهیز از ژرف کاوی در مفاهیم Ùˆ همچنین بسنده کردن به تفسیر آیات مجمل Ùˆ مبهم ØŒ به جای پرداختن به همة آیات ØŒ از دیگر ویژگیها Ùˆ مشخصات تفسیر در این دوره است . اساساً در عهد صØ‌ابه تدوین تفسیر به Ø´Ú©Ù„ کتابی مستقل صورت نگرفته است Ø› اگرچه برخی صØ‌ابه پاره ای از توضیØ‌ات تفسیری پیامبر اکرم را در مصاØ‌ف خود گنجانده بودند ( رجوع کنید به مقدمتان ØŒ مقدمة کتاب المبانی ØŒ ص 193Ø› برای آگاهی بیشتر در بارة مشخصات Ùˆ ویژگیهای تفسیر در دورة صØ‌ابه رجوع کنید به Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 97Ù€ 98Ø› Ø´Ø‌اته ØŒ ص 93Ù€ 94Ø› معرفت ØŒ ج 1ØŒ ص 307Ù€309Ø› ابوطبره ØŒ ص 44Ù€ 45).

مصادر عمدة صØ‌ابه در تفسیر عبارت بوده است از: قرآن کریم (برای نمونه رجوع کنید به طبری ØŒ ج 9ØŒ ص 28Ù€29ØŒ ج 24ØŒ ص 31Ø› طوسی ØŒ ج 5ØŒ ص 121Ø› سیوطی ØŒ 1404ØŒ ج 5ØŒ ص 347)ØŒ بیانات تفسیری پیامبر Ú©Ù‡ یا خود در سینه داشتند یا از دیگر صØ‌ابه نقل Ù…ÛŒ کردند، Ùˆ اجتهاد Ùˆ استنباط شخصی آنان . آنها بر پایة قدرت فهم Ùˆ گسترة ادراک خود Ùˆ آداب Ùˆ رسوم عرب جاهلی Ùˆ فرهنگهای دیگر به استنباط از آیات Ù…ÛŒ پرداختند ( رجوع کنید به Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 59 Ù€61). همچنین برخی از صØ‌ابه در تفسیر وتوضیØ‌ معنای مفردات قرآن به شعر جاهلی استناد Ù…ÛŒ کرده اند (برای نمونه رجوع کنید به سیوطی ØŒ 1363 Ø´ ØŒ ج 2ØŒ ص 67Ù€105)Ø› هر چند Ú©Ù‡ در بارة استشهاد از آن در تفسیر قرآن ØŒ میان صاØ‌ب نظران اختلاف بوده است (برای نمونه رجوع کنید به همان ØŒ ص 67Ø› نظام الاعرج ØŒ ج 1ØŒ ص 16). ابن عباس Ùˆ خلیفة دوم از شعر به عنوان دیوان عرب یاد کرده اند (سیوطی ØŒ 1363 Ø´ ØŒ ج 2ØŒ ص 67Ø› نیز رجوع کنید به شاطبی ØŒ ج 2ØŒ ص 88). شاهد دیگر بر اینکه لااقل بخشی از تفاسیر صØ‌ابه مبتنی بر رأی Ùˆ اجتهاد شخصی بوده ØŒ وجود اختلاف میان آرای تفسیری به جای مانده از آنهاست ( رجوع کنید به کلینی ØŒ ج 1ØŒ ص 62Ù€64)ØŒ اگرچه ابن تیمیّه (ص 37) این اختلاف را اندک Ù…ÛŒ داند.

به طور Ú©Ù„ÛŒ گفته ها Ùˆ منقولات صØ‌ابه در تفسیر قرآن بر دو قسم است : مرفوع Ùˆ موقوف . مرفوع در اصطلاØ‌ به Ø‌دیثی گفته Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ سلسلة راویان آن به پیامبر اکرم Ù…ÛŒ رسد (ابن صلاØ‌ ØŒ ص 122) Ùˆ در Ø‌Ú©Ù… روایات تفسیری پیامبر است . سیوطی (1363 Ø´ ØŒ ج 4ØŒ ص 208) شمار روایات تفسیری مرفوع Ùˆ در عین Ø‌ال صØ‌ÛŒØ‌ را بسیار اندک دانسته Ùˆ در پایان الاتقان (ج 4ØŒ ص 244 Ù€ 298) 250 مورد از آنها را ذکر کرده است . در بارة میزان اعتماد به خبر موقوف ØŒ Ú©Ù‡ نظریات Ùˆ دیدگاههای خود صØ‌ابه است (ابن صلاØ‌ ØŒ ص 123)ØŒ میان مفسران شیعه Ùˆ اهل سنّت اختلاف هست . مفسران شیعه گرچه به اقوال صØ‌ابه در تفسیر قرآن استناد Ù…ÛŒ کرده اند، آن را مستقلاً Ø‌جت نمی دانند (برای نمونه رجوع کنید به طباطبائی ØŒ ج 3ØŒ ص 84). در میان دانشمندان اهل سنّت ØŒ گفتار Ø‌اکم نیشابوری در المستدرک ( رجوع کنید به ج 2ØŒ ص 258ØŒ 263) بعدها مستندی برای Ø‌جیّت قول صØ‌ابه به طور مطلق شده است اما او در جایی دیگر ( رجوع کنید به 1397ØŒ ص 19Ù€ 20) تنها در صورتی منقولات تفسیریِ موقوف بر صØ‌ابه را به منزلة Ø‌دیث مرفوع Ù…ÛŒ داند Ú©Ù‡ بیانگر اسباب نزول باشد. ابن صلاØ‌ (ص 128) Ùˆ Ù†ÙŽÙˆÙŽÙˆÛŒ (ص 34) نیز همین کلام دوم Ø‌اکم را تأیید کرده اند، چرا Ú©Ù‡ در آن مجالی برای رأی نیست ( رجوع کنید به Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 94Ù€96).

مراجعه به اهل کتاب نیز یکی از منابع تفسیری این دوره ــ هرچند در مقایسه با منابع دیگر بسیار اندک ــ بوده است . برخی از صØ‌ابه به Ø‌Ú©Ù… آیة «فَسْئَلوا أهلَ الذِّکْرِ» (انبیاء: 7) ــ Ú©Ù‡ شماری از مفسران منظور از «أهل الذّکر» را در آن ØŒ اهل کتاب Ùˆ آگاهان از اخبار پیامبران Ùˆ امتهای پیشین دانسته اند (برای نمونه رجوع کنید به زمخشری Ø› طبرسی ØŒ ذیل آیه ) ــ در مواردی Ù…Ø‌دود، آن هم در اموری Ú©Ù‡ با اصول اسلام منافات نداشته است ØŒ برای فهم معانی قرآن به اهل کتاب مراجعه Ù…ÛŒ کردند، زیرا مواردی نظیر داستانهای پیامبران Ùˆ اخبار امتهای گذشته Ú©Ù‡ در قرآن به پیام اصلی Ùˆ مواضع عبرت آمیز آنها اکتفا شده ØŒ در عهدین بتفصیل مطرØ‌ گردیده است ( رجوع کنید به Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 62Ù€63). به عقیدة معرفت ( رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 252Ù€253)ØŒ مراد از Ø‌دیث «Ø‌َدِّثوا عَن بَنی إسرائیلَ Ùˆ لاØ‌َرجَ» (به فرض پذیرش صدور آن از پیامبر) همین موارد است . Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی (ج 1ØŒ ص 73Ù€74) به تبع ابن Ø‌جر عسقلانی ( فتØ‌ الباری ØŒ ج 13ØŒ ص 282) با ذکر دلایلی بین این Ø‌دیث Ùˆ گفتار دیگر پیامبر («لاتُصدِّقوا أهلَالکتابِ ولاتُکذِّبوهم ») جمع کرده است .

منابع : علاوه بر قرآن Ø› آقا بزرگ طهرانی Ø› ابن ابی الØ‌دید، شرØ‌ نهج البلاغة ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد ابوالفضل ابراهیم ØŒ قاهره 1385Ù€1387/ 1965Ù€1967ØŒ چاپ افست بیروت ( بی تا. ) Ø› ابن بابویه ØŒ عیون اخبارالرضا ØŒ چاپ Ø‌سین اعلمی ØŒ بیروت 1404/1984Ø› ابن تیمیّه ØŒ مقدمة فی اصول التفسیر ØŒ بیروت : دارمکتبة الØ‌یاة ØŒ ( بی تا. ) Ø› ابن Ø‌جر عسقلانی ØŒ فتØ‌ الباری : شرØ‌ صØ‌ÛŒØ‌ البخاری ØŒ بیروت : دارالمعرفة ØŒ ( بی تا. ) Ø› همو، کتاب الاصابة فی تمییز الصØ‌ابة ØŒ مصر 1328ØŒ چاپ افست بیروت ( بی تا. ) Ø› ابن سعد؛ ابن شعبه ØŒ تØ‌ف العقول عن آل الرسول ØŒ چاپ علی اکبر غفاری ØŒ قم 1363 Ø´ Ø› ابن صلاØ‌ ØŒ مقدمة ابن الصلاØ‌ Ùˆ Ù…Ø‌اسن الاصطلاØ‌ ØŒ چاپ عائشه عبدالرØ‌من (بنت الشاطی )ØŒ قاهره 1974Ø› ابن طاووس ØŒ سعدالسعود للنفوس ØŒ چاپ فارس تبریزیان Ø‌سّون ØŒ قم 1379 Ø´ Ø› ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق ØŒ چاپ علی شیری ØŒ بیروت 1415Ù€ 1421/ 1995Ù€2000Ø› ابن کثیر، البدایة Ùˆ النهایة ØŒ چاپ علی شیری ØŒ بیروت 1408Ø› همو، تفسیرالقرآن العظیم ØŒ چاپ علی شیری ØŒ بیروت ( بی تا. ) Ø› ابن ندیم Ø› هدی جاسم Ù…Ø‌مد ابوطبره ØŒ المنهج الاثری فی تفسیرالقرآن الکریم : Ø‌قیقته Ùˆ مصادره Ùˆ تطبیقاته ØŒ قم 1414/ 1994Ø› اØ‌مدبن عبداللّه ابونعیم ØŒ Ø‌لیة الاولیاء Ùˆ طبقات الاصفیاء ØŒ بیروت 1387/1967Ø› موفق بن اØ‌مد اخطب خوارزم ØŒ المناقب ØŒ چاپ مالک Ù…Ø‌مودی ØŒ قم 1417Ø› Ù…Ø‌مدبن عبداللّه اسکافی ØŒ المعیار Ùˆ الموازنة فی فضائل امیرالمومنین علی بن ابی طالب ( صلوات اللّه علیه )ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدباقر Ù…Ø‌مودی ØŒ بیروت 1402/1981Ø› اØ‌مدبن ÛŒØ‌یی بلاذری ØŒ انساب الاشراف ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدباقر Ù…Ø‌مودی ØŒ بیروت 1394/1974Ø› عبدالرØ‌مان بن Ù…Ø‌مد ثعالبی ØŒ الجواهرالØ‌سان فی تفسیرالقرآن ØŒ چاپ عبدالفتاØ‌ ابوسنه ØŒ علی Ù…Ø‌مد معوض ØŒ Ùˆ عادل اØ‌مد عبدالموجود، بیروت 1418/ 1997Ø› Ù…Ø‌مدبن عبداللّه Ø‌اکم نیشابوری ØŒ کتاب معرفة علوم الØ‌دیث ØŒ چاپ سید معظم Ø‌سین ØŒ Ø‌یدرآباد دکن 1937ØŒ چاپ افست مدینه 1397/1977Ø› همو، المستدرک علی الصØ‌ÛŒØ‌ین ØŒ چاپ یوسف عبدالرØ‌مان مرعشلی ØŒ بیروت 1406Ø› Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد ذهبی ØŒ تذکرة الØ‌فاظ ØŒ Ø‌یدرآباد دکن 1956Ù€ 1958ØŒ چاپ افست بیروت ( بی تا. ) Ø› Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ التفسیر Ùˆ المفسرون ØŒ قاهره 1409/1989Ø› Ù…Ø‌مود رامیار، تاریخ قرآن ØŒ تهران 1363 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدبن بهادر زرکشی ØŒ البرهان فی علوم القرآن ØŒ چاپ یوسف عبدالرØ‌مان مرعشلی ØŒ جمال Ø‌مدی ذهبی ØŒ Ùˆ ابراهیم عبداللّه کردی ØŒ بیروت 1410/1990Ø› زمخشری Ø› عبداللّه بن سلیمان سجستانی ØŒ کتاب المصاØ‌ف ØŒ بیروت 1405/1985Ø› عبدالرØ‌مان بن ابی بکر سیوطی ØŒ الاتقان فی علوم القرآن ØŒ چاپ

Ù…Ø‌مدابوالفضل ابراهیم ØŒ ( قاهره 1967 ) ØŒ چاپ افست قم 1363 Ø´ Ø› همو، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور ØŒ قم 1404Ø› ابراهیم بن موسی شاطبی ØŒ الموافقات فی اصول الشریعة ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدعبداللّه دراز، بیروت 1395/1975Ø› عبداللّه Ù…Ø‌مود Ø´Ø‌اته ØŒ تاریخ القرآن Ùˆ التفسیر ØŒ مصر 1392/1972Ø› مصطفی صاوی جوینی ØŒ مناهج فی التفسیر ØŒ اسکندریه : منشأة المعارف ØŒ ( بی تا. ) Ø› Ø‌سن صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام ØŒ ( بغداد 1370 ) ØŒ چاپ افست تهران ( بی تا. ) Ø› طباطبائی Ø› طبرسی Ø› طبری ØŒ جامع Ø› طوسی Ø› مرتضی عسکری ØŒ القرآن الکریم Ùˆ روایات المدرستین ØŒ تهران 1373Ù€1376 Ø´ Ø› علی بن ابی طالب (ع )ØŒ امام اول ØŒ نهج البلاغة ØŒ چاپ صبØ‌ÛŒ صالØ‌ ØŒ بیروت ?( 1387 ) ØŒ چاپ افست قم ( بی تا. ) Ø› Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد قرطبی ØŒ الجامع لاØ‌کام القرآن ØŒ بیروت : دارالفکر، ( بی تا. ) Ø› کلینی Ø› علی بن Ø‌سام الدین متقی ØŒ کنزالعمال فی سنن الاقوال Ùˆ الافعال ØŒ چاپ بکری Ø‌یانی Ùˆ صفوة سقا، بیروت 1409/1989Ø› مجلسی Ø› Ù…Ø‌مدهادی معرفت ØŒ التفسیر Ùˆ المفسّرون فی ثوبه القشیب ØŒ مشهد 1418Ù€1419Ø› مقدمتان فی علوم القرآن ØŒ چاپ آرتور جفری Ùˆ عبداللّه اسماعیل صاوی ØŒ قاهره 1392/1972Ø› Ø‌سن بن Ù…Ø‌مد نظام الاعرج ØŒ تفسیر غرائب القرآن Ùˆ رغائب الفرقان ØŒ چاپ زکریا عمیرات ØŒ بیروت 1416/1996Ø› ÛŒØ‌یی بن شرف نووی ØŒ التقریب والتیسیرلمعرفة سنن البشیر والنذیر ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد عثمان خشت ØŒ بیروت 1405/1985.

/ علیرضا بهاردوست /

5) تفسیر تابعین . تکوین Ùˆ تØ‌ول دانش تفسیر قرآن در پیوند با Ø´Ú©Ù„ گیری Ùˆ تØ‌ول علوم بلاغی Ùˆ دانش کلام صورت گرفت ØŒ ازینرو به علت ابتدایی بودن این علوم ØŒ در مقایسه با عهد صØ‌ابه تغییرات خاصی در دانش تفسیر Ùˆ تفسیرنگاری عهد تابعین مشاهده نمی شود ( رجوع کنید به رومی ØŒ ص 30)ØŒ جز اینکه در اقوال تابعین پاره ای بØ‌ثهای کلامی نیز دیده Ù…ÛŒ شود. خُضَیْری (ج 2ØŒ ص 785Ù€ 844) برخی از آرای تابعین را در تفسیر آیات تشبیهی Ùˆ مسائل کلامی گرد آورده است . البته در منابع ØŒ بر اساس Ù…Ø‌Ù„ سکونت تابعین ØŒ از مدرسه های تفسیری عراق ØŒ مدینه Ùˆ Ù…Ú©Ù‡ سخن رفته است (Ø‌سن بصری ØŒ مؤخرة Ù…Ø‌مد عبدالرØ‌یم ØŒ ج 2ØŒ ص 451Ø› جودة Ù…Ø‌مدمهدی ØŒ ص 108Ù€ 114Ø› ابوØ‌جر، ص 40Ù€43).

از سرآمدان تفسیر در Ù…Ú©Ù‡ به مجاهدبن جَبْرمکی (متوفی 104)ØŒ عطاءبن ابی رَباØ‌ (متوفی 114)ØŒ سعیدبن جُبَیْر (متوفی 95)ØŒ عِکْرِمَه مولی ابن عباس (متوفی 105) اشاره شده است (ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 107Ù€ 118Ø› جودة Ù…Ø‌مدمهدی ØŒ ص 108Ù€ 111Ø› ابوØ‌جر، ص 41Ù€42). در میان کتابهای Ø‌دیثی ØŒ مهمترین تألیفی Ú©Ù‡ آرای تفسیری تابعین را در بر دارد، الجامع الصØ‌ÛŒØ‌ Ù…Ø‌مدبن اسماعیل بخاری است . ÙˆÛŒ اغلب ØŒ روایات تفسیری تابعین را به نقل از شاگردان ابن عباس آورده است (ابوØ‌جر، ص 42). این افراد نیز در تفسیر از همان شیوة تفسیری ابن عباس پیروی کرده اند (همان ØŒ ص 41Ù€42Ø› صاوی جوینی ØŒ ص 25Ù€36Ø› نیز رجوع کنید به تفسیر ابن عباس * ).

از مشایخ تفسیر در مدینه ØŒ ابوالعالیه رُفَیع بن مهران ریاØ‌ÛŒ (متوفی 93)ØŒ Ù…Ø‌مدبن کعب قُرَظی (متوفی 108) بوده اند

Ùˆ از پیشگامان تفسیر در عراق ØŒ Ø‌سن بصری (متوفی 110)ØŒ قَتادة بن دِعامه سدوسی (متوفی 118)ØŒ مسروق بن اجدع بن مالک هَمْدانی (متوفی 63) Ùˆ عامربن شراØ‌یل شعبی را Ù…ÛŒ توان نام برد (ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 118Ù€130Ø› جودة Ù…Ø‌مدمهدی ØŒ ص 111Ù€114). تابعین مدینه تفسیر را از اُبَیّبن کَعْب ØŒ به طور مستقیم یا با واسطه ØŒ دریافت کرده بودند (ابوØ‌جر، ص 42). تابعان عراقی نیز از عبداللّه بن مسعود متأثر بودند Ùˆ از ویژگیهای آنان ØŒ کثرت استناد به رأی Ùˆ اجتهاد در تفسیر بود (همان ØŒ ص 43). آنان به روایات اهل کتاب نیز توجه کمتری نشان Ù…ÛŒ دادند (همانجا).

از دیگر مراکز دینی در عهد تابعین ØŒ خراسان بود Ú©Ù‡ برجسته ترین مفسر تابعی آن ØŒ ضØ‌اک بن مزاØ‌Ù… هلالی (متوفی 105) نام داشت ( رجوع کنید به عطوان ØŒ ص 56). شیوة تفسیری ضØ‌اک ØŒ روایی ØŒ Ùˆ مبتنی بر اØ‌ادیث نبوی Ùˆ اقوال صØ‌ابه بوده Ùˆ به سبب تخصصش در لغت شناسی Ùˆ Ù†Ø‌Ùˆ شیوه ای مشخص در تفسیر داشته است (همان ØŒ ص 60).

منابع تفسیر در عهد تابعین عبارت است از: اسرائیلیات * ØŒ روایات پیامبر Ùˆ صØ‌ابه و، گاه اجتهاد به رأی Ùˆ تفسیر قرآن به قرآن (رومی ØŒ ص 31Ù€32). تفسیر تابعین همچنین واجد سرشت روایی ØŒ گرایش فرقه ای Ùˆ کثرت آرا در تفسیر است (ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 134). خضیری (ج 2ØŒ ص 608Ù€743) ضمن اشاره به این موارد، شواهدی برای هر کدام ارائه کرده Ùˆ از اختلافات تابعین در رجوع به این مصادر سخن گفته است . مهمترین راویان اسرائیلیات در این دوره عبداللّه بن سلام ØŒ کعب الاØ‌بار، وهْب بن منبّه Ùˆ عبدالملک بن جُرَیْج (رومی ØŒ ص 32Ø› خضیری ØŒ ج 2ØŒ ص 907) بوده اند. همچنین خضیری (ج 2ØŒ ص 884Ù€889) دیدگاههای مختلف تابعین را در بارة اسرائیلیات یاد کرده است . از ویژگیهای تابعین Ù…Ú©ÛŒ یکی این بود Ú©Ù‡ در نقل اسرائیلیات تساهل Ù…ÛŒ ورزیدند (همان ØŒ ج 2ØŒ ص 885).

در باب اعتبار تفسیر تابعین Ùˆ رجوع به اقوال آنها صاØ‌ب نظران اختلاف رأی دارند ( رجوع کنید به ابن قیّم جوزیّه ØŒ ج 4ØŒ ص 155Ù€ 156Ø› ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 131Ø› ابوØ‌جر، ص 44Ù€45Ø› خضیری ØŒ ج 1ØŒ ص 49Ù€51). اØ‌مدبن Ø‌نبل Ùˆ عبداللّه بن Ù…Ø‌مدبن عقیل اخذ به قولِ تابعان را در تفسیر لازم ندانسته اند (جودة Ù…Ø‌مدمهدی ØŒ ص 115Ø› رومی ØŒ ص 33). دلایل این عالمان برای چنین نظری ØŒ عدم سماع تابعان از پیامبر، عدم Ø‌ضور در زمان نزول آیات Ùˆ منصوص نبودن عدالت تابعین است (ذهبی ØŒ همانجا؛ رومی ØŒ ص 33Ù€34)Ø› چنانکه ابوØ‌نیفه در این زمینه خود را هم ردیف تابعین دانسته است (ذهبی ØŒ همانجا). با این Ø‌ال گفتة دیگری از اØ‌مدبن Ø‌نبل در جواز رجوع به تفسیر تابعین نقل شده Ú©Ù‡ دلیل آن معاشرت تابعین با صØ‌ابه Ùˆ اخذ تفسیر از آنهاست (همانجا؛ رومی ØŒ ص 34). این قول را اکثر مفسران پذیرفته اند. Ø‌تی ابن تَیْمیّه (ص 46) در صورت یکی بودن اقوال تابعین ØŒ پذیرش آن را واجب دانسته Ùˆ در صورت اختلاف ØŒ از عدم Ø‌جیت قول تابعین سخن گفته است ØŒ ذهبی (ج 1ØŒ ص 132) نیز آن را ترجیØ‌ داده است .

بر اساس آنچه اØ‌مدبن Ù…Ø‌مد ثعلبی (متوفی 427) آورده است ØŒ مجموعه های تدوین شده از اقوال تابعین چون تفسیر عکرمه ØŒ تفسیر مجاهد ØŒ تفسیر الØ‌سن البصری ØŒ تفسیر Ù…Ø‌مدبن کعب قرظی Ùˆ تفسیر سعیدبن مُسَیِّب ØŒ در زمان ÙˆÛŒ موجود بوده Ùˆ گاه به چند طریق روایت شده اند (ج 1ØŒ ص 76Ù€79ØŒ 82 Ù€83). یکی از تفاسیر روایی ØŒ Ú©Ù‡ به تفصیل آرای تفسیری تابعین را نقل کرده ØŒ تفسیر جامع البیان فی تفسیرالقرآن طبری است (رومی ØŒ ص 145Ø› نیز رجوع کنید به تفسیر طبری * ). خضیری (ج 1ØŒ ص 57 Ù€82) مصادر مهمی Ú©Ù‡ اقوال تابعین را نقل کرده اند، به تفصیل شناسانده است .

از تفاسیری Ú©Ù‡ تابعین نوشته اند، متن مستقلی ØŒ جز تفسیر مجاهدبن جبر ØŒ باقی نمانده Ú©Ù‡ آن نیز ظاهراً منتخبی است از آرای تفسیری مجاهدبن جبر به انتخاب Ùˆ تدوین Ù…Ø‌مدبن عبدالملک بن Ø‌سن مشهور به ابن خَیرون (متوفی 539Ø› نَوْفَل ØŒ ص 313). از تلاشهایی Ú©Ù‡ برای بازسازی تفاسیر تابعین صورت گرفته است ØŒ Ù…ÛŒ توان به بازسازی تفسیر سعیدبن جبیر Ùˆ تفسیر الØ‌سن البصری اشاره کرد.

برخی خاورشناسان در بارة اصالت تفسیر تابعین تردید کرده اند. مهمترین دستاویز این گروه روایاتی در ذم تفسیر است Ú©Ù‡ طبری (متوفی 310Ø› ج 1ØŒ ص 29Ù€30) به نقل از برخی تابعین Ùˆ صØ‌ابه آورده است . این در Ø‌الی است Ú©Ù‡ از همین افراد روایات تفسیری فراوانی نقل شده است ( رجوع کنید به ریپین ØŒ ص 227). بررسی اسناد این اØ‌ادیث نشان Ù…ÛŒ دهد Ú©Ù‡ راویان آنها، مدنی بوده اند Ú©Ù‡ تنها Ù…ÛŒ تواند بازتاب دهندة دیدگاه برخی صØ‌ابه Ùˆ تابعین مدینه در بارة تفسیر قرآن باشد. برخی مفسران با استناد به روایات دیگری ØŒ در بارة این نهی Ùˆ جواز تفسیر قرآن سخن گفته اند (طبری ØŒ ج 1ØŒ ص 30Ù€31Ø› مقدمتان فی علوم القرآن ØŒ ص 183Ù€206). مفصلترین Ùˆ مهمترین تØ‌قیق در بارة تفاسیر تابعین ØŒ نوشتة Ù…Ø‌مدبن عبداللّه بن علی خضیری است .

منابع : ابن تیمیّه ØŒ مقدمة فی اصول التفسیر ØŒ بیروت : دار مکتبة الØ‌یاة ØŒ ( بی تا. ) Ø› ابن قیّم جوزیّه ØŒ اعلام الموقّعین عن رب العالمین ØŒ چاپ طه عبدالرؤف سعد، بیروت ( بی تا. ) Ø› اØ‌مدعمر ابوØ‌جر، التفسیرالعلمی

للقران فی المیزان ØŒ بیروت 1411/1991Ø› اØ‌مدبن Ù…Ø‌مد ثعلبی ØŒ الکشف Ùˆ البیان ØŒ المعروف تفسیر الثعلبی ØŒ چاپ علی عاشور، بیروت 1422/2002Ø› جودة Ù…Ø‌مدمهدی ØŒ الواØ‌دی Ùˆ منهجه فی التفسیر ØŒ ( قاهره 1978 ) Ø› Ø‌سن بصری ØŒ تفسیر الØ‌سن البصری ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد عبدالرØ‌یم ØŒ قاهره ( 1992 ) Ø› Ù…Ø‌مد خضیری ØŒ تفسیر التابعین : عرض Ùˆ دراسة مقارنة ØŒ ریاض 1420/1999Ø› Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ التفسیر Ùˆ المفسّرون ØŒ بیروت 1407/1987Ø› فهدبن عبدالرØ‌مان رومی ØŒ بØ‌وث فی اصول التفسیر Ùˆ مناهجه ØŒ ریاض 1419Ø› مصطفی صاوی جوینی ØŒ مناهج فی التفسیر ØŒ اسکندریه : منشأة المعارف ØŒ ( بی تا. ) Ø› طبری ØŒ جامع Ø› Ø‌سین عطوان ØŒ الدراسات الدینیة بخراسان فی العصر الاموی ØŒ بیروت 1413/1993Ø› مقدمتان فی علوم القرآن ØŒ چاپ آرتور جفری Ùˆ عبداللّه اسماعیل صاوی ØŒ قاهره 1392/1972Ø› اØ‌مداسماعیل نوفل ØŒ مجاهد: المفسر Ùˆ التفسیر ØŒ ج 1ØŒ قاهره 1411/1990Ø›

Andrew Rippin, "The present status of tafsir studies", The Muslim world , LXXII, nos. 3-4 (July - Oct. 1982).

/ Ù…Ø‌مدکاظم رØ‌متی /

6) تفسیر مأثور، گونه ای از تفسیر قرآن Ú©Ù‡ مبتنی بر اØ‌ادیث (آثار) منقول از پیامبر Ùˆ مطالب صØ‌ابه ــ Ùˆ بنا بر قولی تابعین ــ است Ùˆ نیز روشی تفسیری در میان امامیه Ú©Ù‡ مبتنی بر اØ‌ادیث تفسیری پیامبر اکرم Ùˆ اهل بیت علیهم السلام است . تعریف دقیق تفسیر مأثور با معنای واژة اثر مرتبط است ØŒ هر چند عالمان Ùˆ Ù…Ø‌دّثان در تعریف آن اتفاق نظر ندارند. برخی تاریخ نگاران تفسیر (ذهبی ØŒ 1409ØŒ ج 1ØŒ ص 154Ø› صغیر، ص 55)ØŒ تفسیر آیات قرآن با آیات دیگر را قسمی از تفسیر مأثور دانسته اند اما ظاهراً با توجه به معنای لغوی ( رجوع کنید به فراهیدی ØŒ ج 8ØŒ ص 236ØŒ ذیل «اثر»؛ مرتضی زبیدی ØŒ ج 10ØŒ ص 13) Ùˆ اصطلاØ‌ÛŒ اثر (تهانوی ØŒ ج 1ØŒ ص 65Ø› قاسمی ØŒ ص 62) اینگونه تفسیر، قسمی از تفسیر اثری یا مأثور به شمار نمی آید.

در بارة روایات تفسیری پیامبر، مفسران معتقدند Ú©Ù‡ رسول اکرم ØŒ علاوه بر ابلاغ پیام ÙˆØ‌ÛŒ ØŒ تفسیر Ùˆ تبیین Ùˆ توضیØ‌ کلام الاهی را نیز بر عهده داشته است ( رجوع کنید به بخش 2: تفسیر پیامبر). مفسران ØŒ آیة 44 Ùˆ 64 سورة Ù†Ø‌Ù„ را ناظر به این بُعد از مقام نبوت Ù…ÛŒ دانند ( رجوع کنید به طوسی ØŒ ج 6ØŒ ص 398Ø› فخررازی ØŒ ج 20ØŒ ص 57Ø› طباطبائی ØŒ ج 12ØŒ ص 284Ø› ابن عاشور، ج 14ØŒ ص 196) Ùˆ نتیجه Ù…ÛŒ گیرند Ú©Ù‡ سخنان یا اØ‌ادیث تفسیری منسوب به پیامبر، در صورت اثبات صØ‌ت آنها، در شمار بهترین Ùˆ استوارترین گونه های تفسیر است (ابن عاشور، ج 6ØŒ ص 47ØŒ ج 14ØŒ ص 163Ù€ 164). علاوه بر این ØŒ Ù…Ø‌دّثان Ùˆ فقیهان عموماً از همین طریق Ùˆ بر پایة آیات ذکر شده Ùˆ نیز آیات مشابه ØŒ سنّت نبوی را منبعی مهم Ùˆ معتبر در شناخت اØ‌کام Ùˆ دستورهای الاهی دانسته Ùˆ پیوسته در استنباط اØ‌کام به آن استناد کرده اند ( رجوع کنید به شاطبی ØŒ ج 4ØŒ ص 34Ø› Ù…Ø‌مدسعید منصور، ص 121Ø› عبدالغنی ØŒ ص 291Ù€ 308).

در باب اعتبار Ùˆ Ø‌ُجیت تفسیر صØ‌ابة پیامبر، Ùˆ به قولی تابعین ØŒ میان اهل سنّت Ùˆ شیعیان اختلاف نظر وجود دارد Ùˆ با جایگاه Ùˆ اعتبار صØ‌ابه در تفسیر Ùˆ تشریع دستورهای الاهی در پیوند است . این موضوع ریشه در مسئلة کهنتری دارد، Ú©Ù‡ همان عدالت صØ‌ابه است Ùˆ اصولیان Ùˆ متکلمان Ùˆ Ù…Ø‌دّثان از دیر باز در اثبات یا انکار آن کوشیده اند ( رجوع کنید به صØ‌ابه * Ø› ابن قیّم جوزیّه ØŒ ج 4ØŒ ص 118Ø› شوکانی ØŒ ص 213Ø› Ø‌کیم ØŒ ص 135). مدافعان با استناد به برخی آیات قرآن ( رجوع کنید به بقره : 143Ø› آل عمران : 110) Ùˆ شماری از اØ‌ادیث نبوی ( رجوع کنید به ابن منیر، ج 2ØŒ ص 628) تلاش کرده اند Ú©Ù‡ عدالت همة اصØ‌اب پیامبر را ثابت کنند ( رجوع کنید به ابن ابی Ø‌اتم ØŒ ج 1ØŒ ص 7Ø› ابن عبدالبرّ، ج 1ØŒ ص 19Ø› ابن اثیر، ج 1ØŒ ص 14Ø› ابن Ø‌جرعسقلانی ØŒ ج 1ØŒ ص 10). اینان روایات تفسیری صØ‌ابه را معتبر Ù…ÛŒ دانند Ùˆ آنها را برای شناخت Ùˆ فهم قرآن منبعی اصیل معرفی Ù…ÛŒ کنند. در مقابل ØŒ مخالفان (غالباً شیعیان Ùˆ برخی عالمان اهل سنّت ) عدالت صØ‌ابه را، در Ø´Ú©Ù„ مطلق آن ØŒ منکر شده Ùˆ آیات مورد استناد را به گونه ای دیگر تفسیر کرده Ùˆ در صØ‌ت Ùˆ اعتبار بسیاری از اØ‌ادیث منقول از پیامبر، در این باره ØŒ تردید کرده اند ( رجوع کنید به ابن قیّم جوزیّه ØŒ ج 4ØŒ ص 144Ø› شاطبی ØŒ ج 4ØŒ ص 54 Ù€ 55Ø› Ø‌کیم ØŒ ص 138). برخی عالمان اهل سنّت نیز با این دیدگاه شیعی موافق اند Ùˆ معتقدند Ú©Ù‡ Ø‌Ú©Ù… صØ‌ابه در عدالت مانند دیگران است Ùˆ در مقام نقل Ø‌دیث باید عدالت آنها اØ‌راز شود (آمدی ØŒ ج 2ØŒ ص 102Ø› عضدالدین ایجی ØŒ ج 2ØŒ ص 67). بر پایة این دیدگاه سخنان صØ‌ابه در تفسیر آیه های قرآنی اعتبار ویژه ای نداشته Ùˆ در بهترین صورت ØŒ همسنگ تلاش یا اجتهاد عالمان Ùˆ مفسران دیگر در فهم Ùˆ تبیین آیات قرآنی است (برای تفصیل بیشتر رجوع کنید به بخش 4: تفسیر صØ‌ابه ).

در باب Ø‌جیت تفسیر مأثور از اهل بیت علیهم السلام همین اختلاف نظر میان اهل سنّت Ùˆ شیعیان به چشم Ù…ÛŒ خورد. شیعیان با استناد به آیاتی از قرآن (مثلاً Ù†Ø‌Ù„ : 43Ø› رجوع کنید به Ø‌سکانی ØŒ ج 1ØŒ ص 432Ø› شوشتری ØŒ ج 3ØŒ ص 482Ø› مرعشی نجفی ØŒ ج 14ØŒ ص 371) Ùˆ روایتهای متواتری نظیر Ø‌دیث ثقلین Ùˆ Ø‌دیث غدیر Ú©Ù‡ بر امامت Ùˆ عصمت امامان دلالت دارد Ùˆ نیز شماری از اØ‌ادیث معتبر Ú©Ù‡ Ø‌اکی از پیوند دو سویة قرآن Ùˆ Ø‌ضرت علی علیه السلام است ( رجوع کنید به شوشتری ØŒ ج 5ØŒ ص 639) یا اØ‌ادیثی Ú©Ù‡ بر پیوند بین قرآن Ùˆ اهل بیت تأکید دارد (همان ØŒ ج 5ØŒ ص 41Ø› مرعشی نجفی ØŒ ج 20ØŒ ص 361) جایگاه ویژه ای برای امامان معصوم قائل شده اند Ùˆ آنان را مرجع علمی امت اسلامی Ùˆ معتبرترین شارØ‌ان Ùˆ مفسران قرآن دانسته اند.

از مجموع اØ‌ادیث نبوی دانسته Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ پیامبر علاوه بر تبیین آیات قرآن برای عموم مردم ØŒ تفسیری خاص برای برخی اصØ‌اب Ùˆ در صدر آنها Ø‌ضرت علی ارائه کرده است ( رجوع کنید به ترمذی ØŒ ج 6ØŒ ص 85Ø› کلینی ØŒ ج 1ØŒ ص 64Ø› ابن شعبه ØŒ ص 196Ø› ابن بابویه ØŒ ص 257Ø› مزّی ØŒ ج 7ØŒ ص 415Ø› مجلسی ØŒ ج 2ØŒ ص 230). بعلاوه ØŒ پیامبر با مرجعیت بخشیدن به اهل بیت (بویژه در Ø‌دیث ثقلین ) گام مهمی در تفسیر آیات الاهی بر داشته Ùˆ جاودانگی تفسیر آیات الاهی را با جاودانگی قرآن پیوند داده است . نتیجه اینکه روایات تفسیری مأثور از امامان در صورت صØ‌ت صدور آنها هم ردیف کلام رسول اللّه Ùˆ منبعی معتبر در شناخت Ùˆ فهم آیات قرآن است . Ø‌اصل آنکه از دیدگاه امامیه ØŒ بیانات پیامبر Ùˆ امامانِ جانشین پیامبر در شرØ‌ Ùˆ تفسیر Ùˆ توضیØ‌ مرادات قرآنی ØŒ جزئی از سنّت است Ùˆ قطعاً Ø‌جیت Ùˆ اعتبار دارد.

بØ‌Ø« دیگر در تفسیر مأثور، جایگاه روایات Ø‌اویِ این مباØ‌Ø« تفسیری است . به طور Ú©Ù„ÛŒ ØŒ روایات تفسیری اگر از نظر سند متواتر بوده یا «خبر واØ‌دِ Ù…Ø‌فوف به قرائن » باشند، اعتبار دارند Ùˆ در Ø‌جیت اینگونه روایات ØŒ Ú©Ù‡ نوع اول آن بسیار اندک است ØŒ سخنی نیست . بØ‌Ø« در روایاتی است Ú©Ù‡ صدور Ùˆ دلالت Ùˆ جهت آنها یقینی نیست Ùˆ در Ø‌جیت Ùˆ اعتبار آنها اختلاف هست . متکلمان Ùˆ اصولیان ØŒ از دیرباز بصراØ‌ت بر عدم Ø‌جیت اینگونه روایات در مباØ‌Ø« اعتقادی تأکید کرده اند، از آنرو Ú©Ù‡ اعتقاد، دایر مدار علم است Ùˆ خبری Ú©Ù‡ علم آفرین نیست مستند یک اصل اعتقادی قرار نمی گیرد (برای نمونه رجوع کنید به خطیب بغدادی ØŒ ص 472Ø› انصاری ØŒ ص 109Ø› Ù…Ø‌قق Ø‌لّی ØŒ ص 187Ø› طباطبائی ØŒ ج 10ØŒ ص 351). در واقع ØŒ بØ‌Ø« Ø‌جیت خبر واØ‌د در قلمرو اØ‌کام شرعی مطرØ‌ Ù…ÛŒ شود با این توضیØ‌ Ú©Ù‡ شخص مکلف ØŒ ناگزیر از عمل است Ùˆ در صورت فقدان علم باید به گزینه های دیگر روی آورد Ú©Ù‡ مهمترین Ùˆ کارآمدترین آنها خبر واØ‌د است ( رجوع کنید به خبر واØ‌د * ). در عین Ø‌ال ØŒ نمی توان این واقعیت را از نظر دور داشت Ú©Ù‡ از نظر اصولیان ØŒ یکی از ادلة مهم Ø‌جیت خبر واØ‌د، سیرة عقلاست ( رجوع کنید به خوئی ØŒ ص 398) Ùˆ بر این اساس گفته شده است Ú©Ù‡ Ø‌جیت خبر واØ‌د شامل مباØ‌Ø« معرفتی ØŒ از جمله بیانات تفسیری ØŒ نیز Ù…ÛŒ شود ( رجوع کنید به همان ØŒ ص 399).

در تفسیر مأثور، موضوعات دیگری نیز چون ضعف اسانید، جعل Ùˆ وضع در روایات تفسیری Ùˆ اسرائیلیات شایان توجه است . گذشته از سخن کسانی چون اØ‌مدبن Ø‌نبل Ú©Ù‡ نقلهای سه موضوع مغازی Ùˆ مَلاØ‌ِم Ùˆ تفسیر را از بن بی اعتبار Ù…ÛŒ دانستند (زرکشی ØŒ ج 2ØŒ ص 156)ØŒ این واقعیت را نمی توان انکار

کرد Ú©Ù‡ اØ‌ادیث تفسیری از Ø‌یث سند ضعف جدّی دارند، تفسیرپژوهانی نیز به آن پرداخته اند (برای نمونه رجوع کنید به معرفت ØŒ ج 2ØŒ ص 33). وضع Ùˆ جعل Ú©Ù‡ به انگیزه ها Ùˆ علل گونه گونی ــ از جمله تثبیت Ùˆ تقویت یک عقیده یا ارتقای مقام Ùˆ منزلت یکی از صØ‌ابه Ùˆ عکس آن ØŒ رد یک عقیده یا فرو کاستن منزلت یکی از یاران پیامبر ــ Ø´Ú©Ù„ Ù…ÛŒ گرفته ØŒ به مباØ‌Ø« تفسیری نیز راه یافته است (همان ØŒ ج 2ØŒ ص 35Ù€56Ø› ذهبی ØŒ 1409ØŒ ج 1ØŒ ص 159Ù€ 165). نمونة روشن آن جَعل شأن نزول برای آیه 113 سورة توبه است . شماری از مفسران آورده اند Ú©Ù‡ این آیه در بارة ابوطالب Ùˆ هنگام مرگ ÙˆÛŒ نازل شده Ùˆ متضمن شرک او تا پایان عمر است (بخاری جعفی ØŒ ج 5ØŒ ص 208Ø› طبری ØŒ ج 7ØŒ ص 30). ابوطالب سه سال قبل از هجرت درگذشته Ùˆ این آیه در نهم هجرت نازل شده است Ø› بنابراین ØŒ چگونه Ù…ÛŒ شود Ø‌ادثة درگذشت ابوطالب در Ø‌ال شرک ØŒ سبب نزول آیه باشد؟

توجه به اسرائیلیات ØŒ Ú©Ù‡ به نقلهایِ دخیل در Ø‌وزة معارف Ùˆ تفسیر Ùˆ غالباً منقول از راویان یهودی تبار گفته Ù…ÛŒ شود (ذهبی ØŒ 1405ØŒ ص 19)ØŒ نیز در تفاسیر نقلی از اهمیت شایان توجهی بر خوردار است ( رجوع کنید به اسرائیلیات * ). کمتر مفسری از جریان نقلهایِ اسرائیلیات یکسر در امان بوده است ( رجوع کنید به ذهبی ØŒ 1405ØŒ ص 119Ù€ 197Ø› ابوشهبه ØŒ ص 260ØŒ 265ØŒ 271Ø› معرفت ØŒ ج 2ØŒ ص 79Ù€ 311Ø› برای بررسی یکی از این موارد رجوع کنید به ربیع ØŒ 1422).

به هر Ø‌ال ØŒ به Ù„Ø‌اظ تاریخی ØŒ تفسیر مأثور از جمله کهنترین گونه های تدوین یافتة تفسیر قرآن مجید است . در منابع موجود شیعی از تفاسیری چون تفسیر امام Ø‌سن عسکری علیه السلام ØŒ تفسیر علی بن ابراهیم قمی ØŒ تفسیر عیاشی ØŒ تفسیر فرات کوفی Ùˆ در سده های متأخر از تفاسیری چون البرهان فی تفسیرالقرآن از هاشم بن سلیمان بØ‌رانی * ØŒ تفسیرنورالثقلین از عبدعلی بن جمعة Ø‌ویزی * ØŒ تفسیر کنزالدقائق Ùˆ بØ‌رالغرائب از Ù…Ø‌مدرضا مشهدی قمی * Ùˆ در میان تفاسیر اهل سنّت با این شیوه Ùˆ رویکرد Ù…ÛŒ توان از تفاسیری چون تفسیرالقرآن العظیم مسنداً عن رسول اللّه ( ص ) Ùˆ الصØ‌ابه Ùˆ التابعین از عبدالرØ‌مان بن Ù…Ø‌مدبن ادریس رازی ØŒ معروف به ابن ابی Ø‌اتِمِ رازی * ØŒ تفسیر القرآن العظیم از عمادالدین اسماعیل بن عمر مشهور به ابن کثیر * Ùˆ الدّرالمنثور فی التفسیر بالمأثور * از جلال الدین سیوطی نام برد. در برخی منابع از تفسیر طبری یا جامع البیان عن تأویل Ø¢ÛŒ القرآن * Ù…Ø‌مدبن جریر طبری ØŒ المØ‌ررالوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز ابن عطیه * ØŒ الکشف Ùˆ البیان عن تفسیرالقرآن ابواسØ‌اق اØ‌مدبن Ù…Ø‌مد ثعالبی * ØŒ الجواهرالØ‌سان عبدالرØ‌مان بن Ù…Ø‌مد ثعالبی ØŒ بØ‌رالعلوم علی بن ÛŒØ‌یی سمرقندی * ØŒ معالم التنزیل بغوی فراء * با عنوان تفاسیر مأثور یاد شده است ( رجوع کنید به معرفت ØŒ ج 2ØŒ ص 312Ù€346Ø› ذهبی ØŒ 1409ØŒ ج 1ØŒ ص 201Ù€245) Ú©Ù‡ با توجه به تعریف دقیق «تفسیر مأثور» به نظر Ù…ÛŒ رسد هیچیک از تفاسیر یاد شده را نمی توان تفسیر مأثور دانست . در تفسیر طبری ØŒ اگرچه نقل Ùˆ گزارش مأثور از رسول اللّه Ùˆ صØ‌ابه Ùˆ تابعین غالب است ØŒ Ù…Ø‌تویات آن نقل Ù…Ø‌ض نیست Ùˆ اجتهاد Ùˆ استنباط Ùˆ نقد Ùˆ بررسی روایات در آن دیده Ù…ÛŒ شود.

منابع : علاوه بر قرآن Ø› علی بن Ù…Ø‌مد آمدی ØŒ الاØ‌کام فی اصول الاØ‌کام ØŒ بیروت 1406Ø› ابن ابی Ø‌اتم ØŒ کتاب الجرØ‌ Ùˆ التعدیل ØŒ Ø‌یدرآباد دکن 1371Ù€1373/1952Ù€1953ØŒ چاپ افست بیروت ( بی تا. ) Ø› ابن اثیر، اسدالغابة فی معرفة الصØ‌ابة ØŒ چاپ عادل اØ‌مد رفاعی ØŒ بیروت 1417/1996Ø› ابن بابویه ØŒ کتاب الخصال ØŒ چاپ علی اکبر غفاری ØŒ قم 1362 Ø´ Ø› ابن Ø‌جر عسقلانی Ø› ابن شعبه ØŒ تØ‌ف العقول عن آل الرسول ØŒ چاپ علی اکبر غفاری ØŒ قم 1363 Ø´ Ø› ابن عاشور (Ù…Ø‌مدطاهربن Ù…Ø‌مد)ØŒ تفسیرالتØ‌ریر والتنویر ØŒ تونس 1984Ø› ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصØ‌اب ØŒ چاپ علی Ù…Ø‌مد بجاوی ØŒ بیروت 1412/1992Ø› ابن قیّم جوزیّه ØŒ اعلام الموقعین عن رب العالمین ØŒ قاهره : دارالØ‌دیث ØŒ ( بی تا. ) Ø› ابن منیر، الانتصاف ØŒ در زمخشری Ø› Ù…Ø‌مد ابوشهبه ØŒ الاسرائیلیات والموضوعات فی کتب التفسیر ØŒ بیروت 1413/1992Ø› مرتضی بن Ù…Ø‌مدامین انصاری ØŒ فرائد الاصول ØŒ چاپ عبداللّه نورانی ØŒ قم 1365 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدبن اسماعیل بخاری جعفی ØŒ صØ‌ÛŒØ‌ البخاری ØŒ استانبول 1401/1981Ø› Ù…Ø‌مدبن عیسی ترمذی ØŒ الجامع الکبیر ØŒ چاپ بشار عواد معروف ØŒ ( بیروت ) 1998Ø›

Ù…Ø‌مداعلی بن علی تهانوی ØŒ کتاب کشاف اصطلاØ‌ات الفنون ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد وجیه Ùˆ دیگران ØŒ کلکته 1862ØŒ چاپ افست تهران 1967Ø› عبیداللّه بن عبداللّه Ø‌سکانی ØŒ شواهدالتنزیل لقواعدالتفضیل ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدباقر Ù…Ø‌مودی ØŒ تهران 1411/1990Ø› Ù…Ø‌مدتقی Ø‌کیم ØŒ الاصول العامة للفقه المقارن ØŒ قم 1418/1997Ø› اØ‌مدبن علی خطیب بغدادی ØŒ الکفایة فی علم الروایة ØŒ چاپ اØ‌مد عمر هاشم ØŒ بیروت 1406/1986Ø› ابوالقاسم خوئی ØŒ البیان فی تفسیرالقرآن ØŒ بیروت 1408/1987Ø› Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ الاسرائیلیات فی التفسیر والØ‌دیث ØŒ دمشق 1405/1985Ø› همو، التفسیر والمفسرون ØŒ قاهره 1409/ 1989Ø› آمال Ù…Ø‌مد عبدالرØ‌مان ربیع ØŒ الاسرائیلیات فی التفسیرالطبری : دراسة فی اللغة Ùˆ المصادر العبریة ØŒ قاهره 1422/2001Ø› Ù…Ø‌مدبن بهادر زرکشی ØŒ البرهان فی علوم القرآن ØŒ چاپ یوسف عبدالرØ‌مان مرعشلی ØŒ جمال Ø‌مدی ذهبی ØŒ Ùˆ ابراهیم عبداللّه کردی ØŒ بیروت 1410/1990Ø› ابراهیم بن موسی شاطبی ØŒ الموافقات فی اصول الشریعة ØŒ بیروت 1411/1991Ø› نوراللّه بن شریف الدین شوشتری ØŒ اØ‌قاق الØ‌Ù‚ Ùˆ ازهاق الباطل ØŒ با تعلیقات شهاب الدین مرعشی نجفی ØŒ چاپ Ù…Ø‌مود مرعشی ØŒ قم ØŒ ج 3ØŒ 1378ØŒ ج 5ØŒ ( بی تا. ) Ø› Ù…Ø‌مدبن علی شوکانی ØŒ ارشاد الفØ‌ول الی تØ‌قیق الØ‌Ù‚ من علم الاصول ØŒ ( قاهره ) 1347ØŒ چاپ افست بیروت ( بی تا. ) Ø› Ù…Ø‌مدØ‌سین علی صغیر، دراسات قرآنیة ØŒ 2: المبادی العامة لتفسیرالقرآن الکریم ØŒ قم 1413Ø› طباطبائی Ø› طبری Ø› طوسی Ø› عبدالخالق عبدالغنی ØŒ Ø‌جیة السنة ØŒ ( بی جا ) : دارالسعداوی ØŒ ( بی تا. ) Ø› Ù…Ø‌مدبن عمر فخررازی ØŒ التفسیرالکبیر ØŒ قاهره ( بی تا. ) ØŒ چاپ افست تهران ( بی تا. ) Ø› خلیل بن اØ‌مد فراهیدی ØŒ کتاب العین ØŒ چاپ مهدی مخزومی Ùˆ ابراهیم سامرائی ØŒ قم 1409Ù€1410Ø› Ù…Ø‌مد جمال الدین قاسمی ØŒ قواعدالتØ‌دیث



من فنون مصطلØ‌ الØ‌دیث ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد بهجة بیطار، بیروت 1407/ 1987ØŒ چاپ افست 1414/1993Ø› کلینی Ø› مجلسی Ø› جعفربن Ø‌سن Ù…Ø‌قق Ø‌لّی ØŒ معارج الاصول ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدØ‌سین رضوی ØŒ قم 1403Ø› Ù…Ø‌مدسعید منصور، منزلة السنة من الکتاب Ùˆ اثرها فی الفروع الفقهیة ØŒ قاهره 1413/1993Ø› Ù…Ø‌مدبن Ù…Ø‌مد مرتضی زبیدی ØŒ تاج العروس من جواهرالقاموس ØŒ ج 10ØŒ چاپ ابراهیم ترزی ØŒ کویت 1392/1972Ø› شهاب الدین مرعشی نجفی ØŒ ملØ‌قات اØ‌قاق الØ‌Ù‚ ØŒ در نورالدین بن شریف الدین شوشتری ØŒ همان منبع ØŒ ج 14ØŒ ( 1398 ) ØŒ ج 20ØŒ 1408Ø› یوسف بن عبدالرØ‌مان مِزّی ØŒ تØ‌فة الاشراف بمعرفة الاطراف ØŒ چاپ عبدالصمد شرف الدین Ùˆ زهیر شاویش ØŒ بیروت 1403/1983Ø› Ù…Ø‌مدهادی معرفت ØŒ التفسیر والمفسرون فی ثوبه القشیب ØŒ مشهد 1418Ù€1419.

/ Ù…Ø‌مدعلی مهدوی راد /

7) تفسیر ادبی ØŒ تفسیری مشتمل بر مباØ‌Ø« زبانی Ùˆ ادبی قرآن ØŒ مانند لغت ØŒ اِعراب Ùˆ بلاغت . بسیاری از دانشمندان Ùˆ مؤلفان علوم قرآنی ØŒ تسلط بر علوم ادبی ØŒ همچون لغت Ùˆ صرف Ùˆ Ù†Ø‌Ùˆ Ùˆ اشتقاق Ùˆ علوم بلاغی را لازمة کار مفسر دانسته اند ( رجوع کنید به زمخشری ØŒ ج 1ØŒ مقدمة مؤلف ØŒ ص Ù† Ø› زرکشی ØŒ ج 2ØŒ ص 168ØŒ 173Ù€174Ø› کافِیَجی ØŒ ص 10Ù€11Ø› تهانَوی ØŒ ج 1ØŒ ص 25Ù€26). ابن خَلدون (متوفی 808Ø› ج 1: مقدمه ØŒ ص 554Ù€555) در یک تقسیم بندی Ú©Ù„ÛŒ ØŒ تفاسیر را به دو گونه تقسیم کرده است : تفاسیر روایی (مبتنی بر آثار Ùˆ روایات ) Ùˆ تفاسیر ادبی . تفسیر لغوی نوع بارزی از تفسیر ادبی است . در روایاتی Ú©Ù‡ از پیامبر اسلام Ùˆ امامان علیهم السلام در بارة مفاهیم آیات قرآنی نقل شده ØŒ برخی واژگان قرآن معنا Ùˆ تفسیر شده است (مثلاً رجوع کنید به عَیّاشی ØŒ ج 3ØŒ ص 48ØŒ 84Ø› ابن بابویه ØŒ ص 188 Ùˆ جاهای دیگر؛ Ø‌اکم نیشابوری ØŒ ج 2ØŒ ص 436ØŒ 464). عبداللّه بن عباس (متوفی 68) در تفسیر لغات قرآن پیشقدم بوده Ùˆ به اشعار عرب استشهاد Ù…ÛŒ کرده است (ابن سعد، ج 2ØŒ قسم 2ØŒ ص 121) تا آنجا Ú©Ù‡ او را بنیانگذار Ùˆ پیشوای این شیوه از تفسیر دانسته اند (سزگین ØŒ ج 1ØŒ جزء 1ØŒ ص 59Ù€61ØŒ 63Ù€64Ø› Ú©Ø‌ّاله ØŒ ص 62Ø› نیز رجوع کنید به ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 74Ù€76). از ابن عباس نقل کرده اند Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ گفته است برای فهم معنای واژه های غریب قرآن به شعر عرب مراجعه Ù…ÛŒ کند زیرا شعر، دیوانِ عرب است . او این روش را به دیگران نیز توصیه Ù…ÛŒ کرده است (سیوطی ØŒ 1363 Ø´ ØŒ ج 2ØŒ ص 67). نافع بن اَزرَق (متوفی 65) پرسشهایی از ابن عباس راجع به واژگان غریب قرآن کرده Ùˆ ابن عباس با استشهاد از اشعار عرب به آنها پاسخ داده ØŒ Ú©Ù‡ خود نمونه ای از تفسیر ادبی قرآن کریم است ( رجوع کنید به مُبَرَّد، 1339ØŒ ج 3ØŒ ص 130Ù€132Ø› سیوطی ØŒ 1363 Ø´ ØŒ ج 2ØŒ ص 68Ù€105Ø› گولدتسیهر ØŒ ص 90Ø› برای آثار ابن عباس در تفسیر رجوع کنید به سزگین ØŒ ج 1ØŒ جزء 1ØŒ ص 59 Ù€60ØŒ 66Ù€ 68Ø› ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 81 Ù€83Ø› آقابزرگ طهرانی ØŒ ج 4ØŒ ص 243Ù€244). مجموعه هایی به نام ابن عباس گرد آمده Ú©Ù‡ Ù…Ø‌ور آنها مسائل لغوی قرآن کریم است . بیشتر مطالب این مجموعه ها شرØ‌ معانی واژگان آیات یا بیان مفاهیم تفسیری آنهاست ( رجوع کنید به تفسیرِ ابن عباس * ).

عبداللّه بن عَطیّه (متوفی 383) از جمله مفسرانی است Ú©Ù‡ امتیاز تفسیرش در استشهاد از شعر برای درک معانی قرآن است ولی از تفسیر او مطلب چندانی باقی نمانده است (سزگین ØŒ ج 1ØŒ جزء 1ØŒ ص 104Ù€105). ابن انباری نیز، با استناد به روش صØ‌ابه Ùˆ تابعین در استدلال به لغت Ùˆ شعر عرب برای تبیین مشکلات قرآن ØŒ شیوة Ù†Ø‌ویان را در این امر، صØ‌ÛŒØ‌ Ùˆ عقیدة مخالفان را باطل Ù…ÛŒ داند (قُرْطُبی ØŒ ج 1ØŒ جزء 1ØŒ ص 24). در مقابل ØŒ مخالفتهایی نیز با استشهاد از شعر برای بیان معانی کلمات قرآن ØŒ صورت گرفت با این استدلال Ú©Ù‡ قرآن ØŒ برای

همه چیز Ø‌جت Ùˆ دلیل است Ùˆ چیزی نمی تواند Ø‌جت بر

قرآن باشد ( رجوع کنید به نظام الاعرج ، ج 1، ص 6 ؛ سیوطی ، 1363 ش ، ج 2، ص 67).

شیوة ابن عباس را برخی شاگردانش ØŒ همچون مُجاهِدبن جَبْر، عِکْرِمه ØŒ سعیدبن جُبَیْر، قَتادة بن دِعامه Ùˆ ضَØ‌ّاک بن مزاØ‌Ù… ØŒ گسترش دادند (سزگین ØŒ ج 1ØŒ جزء 1ØŒ ص 65). در قرن دوم نیز در بارة مسائل لغوی قرآن کریم پژوهشهایی صورت گرفت Ùˆ آثاری با عناوین غریب القرآن ØŒ معانی القرآن ØŒ مشکل القرآن Ùˆ مجازالقرآن تألیف شد (همان ØŒ ج 1ØŒ جزء 1ØŒ ص 83). پیشینیان این عناوین را مترادف Ù…ÛŒ دانستند Ùˆ آنها را به جای یکدیگر

به کار می بردند (ابن قُتَیبَه ، 1378، مقدمة صقر، ص ج ).

ابن ندیم (ص 37) نیز کتاب مُفَضَّل بن سَلَمَه (متوفی Ø‌ 290)

را اینگونه معرفی کرده است : ضیاءالقلوب من معانی القرآن و غریبه و مشکله .

برخی از لغت شناسان ضمن توضیØ‌ لغات ØŒ از آیات قرآن استشهاد Ù…ÛŒ کردند Ùˆ علاوه بر معانی مفردات آیات ØŒ به مباØ‌Ø« Ù†Ø‌ÙˆÛŒ Ùˆ قرائتهای مختلف آنها نیز Ù…ÛŒ پرداختند (مثلاً رجوع کنید به فراهیدی ØŒ ج 8ØŒ ص 208ØŒ 397Ù€ 398Ø› صاØ‌ب بن عَبّاد، ج 7ØŒ ص 89). دیدگاههای تفسیری خلیل بن اØ‌مد فراهیدی در کتاب العین به طور جداگانه گردآوری شده Ùˆ با نام بَواکیرالتفسیرالقرآنی عندالخلیل بن اØ‌مدالفراهیدی به چاپ رسیده است .

آثار پراکنده ای نیز در سدة دوم در بارة لغات قرآن تألیف شد، از جمله اللّغات فی القرآن از مُقاتِل بن سلیمان (متوفی 150Ø› سزگین ØŒ ج 1ØŒ جزء 1ØŒ ص 86) Ùˆ شرØ‌های لغوی ابن اَسلَم (متوفی 182) Ú©Ù‡ یکی از مصادر تفسیر طبری بوده است (همان ØŒ ج 1ØŒ جزء 1ØŒ ص 88). Ø‌کیم تِرمِذی (متوفی Ø‌ 320) با این دیدگاه به تفسیر Ùˆ شرØ‌ برخی واژگان قرآن پرداخت Ú©Ù‡ لغات ØŒ هر چند در معانی گوناگون به کار روند، همة معانیشان به یک معنای اصلی باز Ù…ÛŒ گردد Ùˆ دیگر معانی از آن معنای اصلی انشعاب Ù…ÛŒ یابند (مثلاً رجوع کنید به ص 19Ù€24). ÙˆÛŒ در کتاب خود 81 واژة قرآنی را بررسی کرده Ùˆ برای معانی مختلف هر واژه ØŒ از آیات قرآن (مانند ص 30ØŒ 33) Ùˆ گاه از اØ‌ادیث نبوی (مانند ص 36ØŒ 93Ù€94) استشهاد جسته است .

در سده های بعد نیز آثاری با عنوان «لغات القرآن » تألیف شد (برای آگاهی از آنها رجوع کنید به ابن ندیم ØŒ ص 38Ù€41Ø› آقابزرگ طهرانی ØŒ ج 18ØŒ ص 330Ù€331). ابوØ‌یّان غرناطی (متوفی 745) واژگان قرآن را دو قسم Ù…ÛŒ داند: قسمی Ú©Ù‡ عموم مُسْتَعْربِه (عربهای غیر خالص ) آن را در Ù…ÛŒ یابند Ùˆ قسمی Ú©Ù‡ فقط متبØ‌ران در عربی آن را Ù…ÛŒ فهمند؛ ازینرو، مؤلفان «غریب القرآن » برای شرØ‌ Ùˆ توضیØ‌ قسم دوم ØŒ کتاب نوشته اند (ابوØ‌یان غرناطی ØŒ 1397ØŒ ص 27Ù€ 28). عبدالقاهر جرجانی (متوفی 471 یا 474)ØŒ با تأمل در کتابهای غریب القرآن ØŒ معتقد است Ú©Ù‡ اصولاً تعداد واژه های غریب در قرآن Ù…Ø‌دود Ùˆ اندک است Ùˆ غرابت معانی این واژه ها بیشتر به سبب وجه استعاری آیات قرآن است نه دشواری الفاظ آنها (ص 303).

نخستین مؤلف در زمینة غریب القرآن ØŒ اَبان بن تَغْلِب شیعی (متوفی 141) بود (سزگین ØŒ ج 1ØŒ جزء 1ØŒ ص 62Ø› زرکلی ØŒ ج 1ØŒ ص 26Ù€27). کتابی با عنوان تفسیر غریب القرآن به زیدبن علی بن Ø‌سین علیه السلام (مقتول در 121) منسوب است ØŒ هر چند Ú©Ù‡ این کتاب فقط در تفسیر لغات نیست (سزگین ØŒ همانجا). ابوفَیْد مُؤَرِّج سَدوسی (متوفی 195)ØŒ شاگرد خلیل بن اØ‌مد، نیز تألیفی با عنوان غریب القرآن دارد (خطیب بغدادی ØŒ ج 13ØŒ ص 258Ø› زرکلی ØŒ ج 7ØŒ ص 318). از مهمترین مؤلفان غریب القرآن ØŒ ابن قتیبه (متوفی 276) است Ú©Ù‡ کتاب ÙˆÛŒ مصدر مهمی برای تفاسیر سپسین گشت ( رجوع کنید به ابن قتیبه ØŒ 1378ØŒ مقدمة صقر، ص د). ÙˆÛŒ در این کتاب ØŒ نخست راجع به اشتقاق اسما Ùˆ صفات الاهی سخن Ù…ÛŒ گوید ( رجوع کنید به ص 6Ù€20) سپس در بارة واژگان پُربسامد قرآن (مانند شرک ØŒ ظلم ØŒ جن Ùˆ انس ) بØ‌Ø« Ù…ÛŒ کند ( رجوع کنید به ص 21Ù€37) Ùˆ پس از آن ØŒ به ترتیب سوره های قرآن ØŒ واژه های دشوار را معنی Ùˆ تفسیر Ù…ÛŒ کند Ùˆ به اشعار عرب (مانند ص 42ØŒ 314) Ùˆ اقوال لغویان (مانند ص 311) استشهاد Ù…ÛŒ نماید. در دیگر کتابهای غریب القرآن ØŒ شرØ‌ Ùˆ تفسیر واژگان دشوار به ترتیب الفبایی Ùˆ با بهره گیری از اشعار عرب (مانند سجستانی ØŒ ص 153ØŒ 184) Ùˆ اَمثال (مانند ابوعبید هروی ØŒ ج 1ØŒ ص 223ØŒ ج 2ØŒ ص 146Ù€147) صورت پذیرفته است . راغب اصفهانی (متوفی 502)ØŒ علاوه بر تفسیر واژگان ØŒ به تفاوت واژه هایی Ú©Ù‡ ظاهراً یک معنا دارند نیز اشاره کرده (ص 6) Ùˆ معانی استعاری (برای نمونه رجوع کنید به ص 354ØŒ 390) Ùˆ کنایی آنها را (برای نمونه رجوع کنید به ص 158ØŒ 253) توضیØ‌ داده است . در برخی از این کتابها نیز به مباØ‌Ø« صرفی Ùˆ Ù†Ø‌ÙˆÛŒ (مانند ابوØ‌یّان غرناطی ØŒ 1397ØŒ ص 46ØŒ 107ØŒ 241) Ùˆ به اصل غیر عربی برخی مفردات قرآن (همان ØŒ ص 226) اشاره شده است . به گفتة سزگین (ج 1ØŒ جزء 1ØŒ ص 61Ù€62) استناد ابن عباس به ابیات عربی نزد عالمان لغت سدة دوم Ú©Ù‡ کتاب «غریب » Ù…ÛŒ نگاشتند به معیاری معتبر بدل شد. در هر صورت ØŒ به موضوع غریب القرآن ØŒ در سده های گوناگون توجه شده Ùˆ در بارة آن کتابهای متعدد نگاشته شده است ( رجوع کنید به ابن ندیم ØŒ ص 37Ø› سیوطی ØŒ 1408ØŒ ص 91Ù€92Ø› Ø‌اجی خلیفه ØŒ ج 2ØŒ ستون 1203Ù€1204ØŒ 1207Ù€ 1208Ø› آقابزرگ طهرانی ØŒ ج 16ØŒ ص 31Ù€32ØŒ 46Ù€50Ø› گنونی ØŒ ج 1ØŒ ص 230Ù€231Ø› زیدبن علی (ع )ØŒ مقدمة Ø‌سینی جلالی ØŒ ص 64Ù€ 95Ø› نیز رجوع کنید به غریب القرآن * ).

عنوان دیگر کتابهایی Ú©Ù‡ در شرØ‌ لغات قرآن تألیف شده ØŒ «معانی القرآن » است . به گفتة ابن صَلاØ‌ (متوفی 643) هرگاه در کتابهای تفسیر، عبارت «اهل المعانی » به کار رود، مراد کسانی هستند Ú©Ù‡ در بارة معانی القرآن کتابی تألیف کرده اند (به نقل طاشکوپری زاده ØŒ ج 2ØŒ ص 273). یکی از نخستین کسانی Ú©Ù‡ معانی القرآن تألیف کرده Ù…Ø‌مدبن Ø‌سن بن ابی ساره رُؤاسی کوفی (متوفی 187)ØŒ صØ‌ابی امام باقر Ùˆ امام صادق علیهماالسلام Ùˆ استاد کسائی Ùˆ فَرّاء، است (داوودی ØŒ ج 2ØŒ ص 134Ø› زرکلی ØŒ ج 6ØŒ ص 271). اثر دیگر، معانی القرآنِ Ù…Ø‌مدبن مُسْتَنیر قُطرُب Ù†Ø‌ÙˆÛŒ (متوفی 206Ø› زرکلی ØŒ ج 7ØŒ ص 95) است Ú©Ù‡ به نوشتة Ø‌اجی خلیفه (ج 2ØŒ ستون 1730) کتابی است بی مانند Ùˆ مورد اعتماد اهل قرائت . بغدادی (ج 3ØŒ ستون 100) نام کتاب را اعراب القرآن ضبط کرده است .

دو کتاب مهم دیگر در این زمینه ØŒ معانی القرآن ÛŒØ‌یی بن زیاد فَرّاء (متوفی 207) Ùˆ معانی القرآن Ùˆ اعرابـُه از ابواسØ‌اق زَجّاج (متوفی 311) است . ویژگیهای مهم این آثار عبارت اند از: مباØ‌Ø« مبسوط لغوی (مثلاً رجوع کنید به فرّاء، ج 1ØŒ ص 114ØŒ 123Ø› زجّاج ØŒ ج 1ØŒ ص 107ØŒ 278)ØŒ اشاره به مباØ‌Ø« Ù†Ø‌ÙˆÛŒ ( رجوع کنید به فرّاء، ج 1ØŒ ص 3Ø› زجّاج ØŒ ج 1ØŒ ص 252)ØŒ تØ‌لیل Ù†Ø‌ÙˆÛŒ قرائتهای قرآن ( رجوع کنید به زجّاج ØŒ ج 1ØŒ ص 253ØŒ 313ØŒ 384)ØŒ استشهاد از اشعار Ùˆ شرØ‌ شواهد شعری ( رجوع کنید به فرّاء، ج 1ØŒ ص 129ØŒ 173Ø› زجّاج ØŒ ج 1ØŒ ص 254Ù€340)ØŒ استفاده از امثال ( رجوع کنید به زجّاج ØŒ ج 1ØŒ ص 47Ù€ 48) Ùˆ اشاره به گویشهای گوناگون در ضبط Ùˆ قرائت کلمات ( رجوع کنید به فرّاء، ج 1ØŒ ص 174ØŒ 212). کتاب فرّاء، تفسیر لغوی Ùˆ Ù†Ø‌ÙˆÛŒ قرآن کریم است Ú©Ù‡ جنبة Ù†Ø‌ÙˆÛŒ آن قویتر است . ÙˆÛŒ در بارة برخی از مباØ‌Ø« علم معانی Ùˆ بیان (مانند ایجاز Ùˆ اطناب ØŒ تشبیه ØŒ استعاره Ùˆ کنایه ) نیز مطالبی آورده است (ضیف ØŒ ص 29). فرّاء، علاوه بر معانی القرآن ØŒ کتابهای دیگری دارد با عنوان الجمع Ùˆ التثنیة فی القرآن Ùˆ المصادر فی القرآن (ابن ندیم ØŒ ص 73Ø› سیوطی ØŒ 1384ØŒ ج 2ØŒ ص 333).

ابوعلی فارسی (متوفی 377) کاستیهای کتاب استادش ØŒ زجّاج ØŒ را در کتاب الأَغفال ذکر کرده است (آقابزرگ طهرانی ØŒ ج 2ØŒ ص 253). کتابهای دیگری نیز با عنوان معانی القرآن تألیف شده است (برای آگاهی از آنها رجوع کنید به ابن ندیم ØŒ ص 37ØŒ 81ØŒ 89 Ù€90ØŒ 142Ø› Ø‌اجی خلیفه ØŒ ج 2ØŒ ستون 1730Ø› آقابزرگ طهرانی ØŒ ج 21ØŒ ص 205Ù€206).

از دیگر آثار مهم در تفسیر واژگان قرآن ØŒ مجازالقرآن از ابوعُبَیده مَعْمَربن مُثَنّی ' (متوفی 210) است . به گفتة زبیدی Ùˆ اشبیلی ØŒ کتابهای دیگری با عنوان غریب القرآن Ùˆ معانی القرآن به ابوعبیده نسبت داده اند ولی اینها در واقع نامهای دیگر همان مجازالقرآن است (ابوعبیده ØŒ ج 1ØŒ مقدمة سزگین ØŒ ص 18). گفتنی است Ú©Ù‡ مراد ابوعبیده از کلمة مجاز، روشهایی است Ú©Ù‡ قرآن برای بیان مقاصدش به کار برده است Ùˆ مرادِ ÙˆÛŒ معنای اصطلاØ‌ÛŒ بلاغی مجاز نیست (همان مقدمه ØŒ ص 18Ù€19). کلمة مجاز در این کتاب به معنای تفسیر Ùˆ توضیØ‌ ØŒ معنای لغوی ØŒ

وزن صرفی ، و وجه اِعرابی کلمه به کار رفته است ( رجوع کنید به صاوی جوینی ، ص 76ـ77). ابوعبیده در کتاب خود، بیشتر

به معانی لغوی واژگان قرآن پرداخته و به اشعار عربی استناد فراوان نموده و غالباً نام شاعران را نیز آورده است (مثلاً رجوع کنید به ج 1، ص 232، 258).

دیگر اثر ارزشمند سدة سوم ØŒ تأویل مشکل القرآن از ابن قتیبه است Ú©Ù‡ مباØ‌Ø« گوناگونی را مطرØ‌ کرده است ØŒ مانند مخارج Ø‌روف ØŒ اِعراب ØŒ اشتقاق (مثلاً رجوع کنید به ص 14Ù€20)ØŒ وجوه قرائتهای مختلف ØŒ الفاظ واØ‌دی Ú©Ù‡ در معانی گوناگون به کار رفته اند (مثلاً رجوع کنید به ص 439Ù€515) Ùˆ Ø‌روف معانی (Ø‌روفی Ú©Ù‡ دارای معنی هستند؛ مثلاً رجوع کنید به 517 Ù€563). استناد فراوان به اشعار عربی (برای نمونه رجوع کنید به ص 446ØŒ 540) Ùˆ کاربرد اصطلاØ‌ات دو مکتب Ù†Ø‌ÙˆÛŒ بصره Ùˆ کوفه (مثلاً رجوع کنید به مقدمة صقر، ص 82) از ویژگیهای این کتاب است . ÙˆÛŒ گاهی به مباØ‌Ø« بلاغی آیات نیز Ù…ÛŒ پردازد (مثلاً رجوع کنید به ضیف ØŒ ص 58).

شروØ‌ Ù†Ø‌ÙˆÛŒ قرآن کریم نوع دیگری از تفاسیر ادبی قرآن به Ø‌ساب Ù…ÛŒ آیند. زرکشی (متوفی 794Ø› ج 2ØŒ ص 165) آگاهی سطØ‌ÛŒ از دانش اِعراب را برای مفسر کافی نمی داند بلکه معتقد است Ú©Ù‡ مفسر باید مسلط بر اِعراب باشد. از سدة دوم ØŒ شرØ‌های Ù†Ø‌ÙˆÛŒ بر قرآن کریم نگاشته شد Ùˆ دانشمندانی همچون عیسی بن عمر ثَقفی (متوفی 149) Ùˆ ابوعَمرو زَبّان بن علاء (متوفی 154) از نخستین کسانی بودند Ú©Ù‡ در این موضوع ØŒ کتاب تألیف کردند ولی آثار آنان به دست ما نرسیده است (سزگین ØŒ ج 1ØŒ جزء 1ØŒ ص 62). برخی Ù†Ø‌ویان نیز هر چند به عنوان تفسیر، کتاب مستقلی تألیف نکردند ولی در آثار Ù†Ø‌ÙˆÛŒ خود به

اِعراب آیات قرآن توجه بسیار نشان دادند (برای نمونه رجوع کنید به سیبویه ØŒ ج 5ØŒ بخش فهارس ØŒ ص 7Ù€ 28Ø› مبرّد، 1382ØŒ ج 4ØŒ بخش فهارس ØŒ ص 229Ù€ 245Ø› ابن جنّی ØŒ 1372Ù€1376ØŒ ج 3ØŒ ص 130ØŒ 256ØŒ 314Ø› ابن هشام ØŒ ج 2ØŒ ص 531ØŒ 635). مباØ‌Ø« تفسیری کتاب مغنی اللبیب ابن هشام انصاری (متوفی 761) به طور مستقل با عنوان اِعراب القرآن الکریم من مغنی اللبیب

به چاپ رسیده است .

بخشی از کتابهای اَشباه Ùˆ نظایر هم به شرØ‌ Ù†Ø‌ÙˆÛŒ آیات قرآن اختصاص دارد. برخی از Ù†Ø‌ویان نیز مباØ‌Ø« Ù†Ø‌ÙˆÛŒ خود را کاملاً با استناد به آیات قرآن مطرØ‌ ساخته Ùˆ اساس کتاب Ù†Ø‌Ùˆ خود را بر Ù†Ø‌Ùˆ قرآن بنیان نهاده اند. گاهی نیز در تأیید مطالب خود به شعر جاهلی استشهاد کرده اند (مثلاً رجوع کنید به Ø‌دادی سمرقندی ØŒ ص 368Ù€370ØŒ 434). بخش مهمی از کتابهای علم قرائت نیز بر اساس مباØ‌Ø« Ù†Ø‌ÙˆÛŒ تألیف شده Ùˆ علتهای صرفی Ùˆ Ù†Ø‌ÙˆÛŒ قرائتهای گوناگون آیات ØŒ با توجه به اشعار، بررسی گردیده است (مثلاً رجوع کنید به ابن خالویه ØŒ 1413ØŒ ج 1ØŒ ص 197ØŒ 225Ø› ابوعلی فارسی ØŒ ج 1ØŒ ص 20ØŒ 89Ø› ابن جنّی ØŒ 1419ØŒ ج 1ØŒ ص 117) Ùˆ در ضمن به گویشهای مختلف نیز اشاره شده است ( رجوع کنید به ابوعلی فارسی ØŒ ج 1ØŒ ص 86Ø› ابن جنّی ØŒ 1419ØŒ ج 1ØŒ ص 137).

کتابهای اِعراب القرآن قسمت اصلی تفاسیر Ù†Ø‌ÙˆÛŒ قرآن را Ø´Ú©Ù„ Ù…ÛŒ دهند Ùˆ مؤلفان آنها در تألیف از شیوه های گوناگون پیروی Ù…ÛŒ کنند، مانند پرداختن به اِعراب آیات مشکل قرآن ØŒ همچون کار Ù…Ú©Ù‘ÛŒ بن ابی طالب Ø‌َموش (متوفی 437) در کتاب مشکل اعراب القرآن Ø› پرداختن به اِعراب غریب قرآن ØŒ مانند کار ابن انباری (متوفی 577) در کتاب البیان فی اِعراب غریب القرآن Ø› پرداختن به اِعراب تمام آیات قرآن ØŒ مانند کار عُکْبَری (متوفی 616) در کتاب التّبیان فی اِعراب القرآن یا اِمْلاءُ مامَنَّ به الرّØ‌من Ø› جمع بین قرائت آیات Ùˆ اِعراب Ø› بنا نهادن بابی برای هر یک از انواع Ùˆ اَشکالِ اِعراب ØŒ مانند کتاب منسوب به زجّاج : اِعراب القرآن (عکبری ØŒ قسم 1ØŒ مقدمة بجاوی ØŒ ص ج Ù€ د).

برخی از ویژگیهای مشترک کتابهای مهم اعراب القرآن عبارت اند از: بررسی اصل واژگان قرآن Ùˆ معانی آنها (برای نمونه رجوع کنید به ابن خالویه ØŒ 1411ØŒ ص 6Ù€ 8Ø› عکبری ØŒ چاپ ابراهیم عَطْوَه عوض ØŒ ج 1ØŒ ص 206)ØŒ طرØ‌ برخی مباØ‌Ø« علم تصریف (زجّاج ØŒ 1406ØŒ قسم 3ØŒ ص 866Ù€882Ø› ابن انباری ØŒ ج 1ØŒ ص 171)ØŒ استشهاد از اشعار عربی برای مسائل لغوی Ùˆ Ù†Ø‌ÙˆÛŒ (زجّاج ØŒ 1406ØŒ قسم 1ØŒ ص 283Ø› عکبری ØŒ چاپ ابراهیم عطوه عوض ØŒ ج 2ØŒ ص 10)ØŒ اشاره به آرای Ù†Ø‌ویان بصره Ùˆ کوفه Ùˆ بغداد (زجّاج ØŒ 1406ØŒ قسم 1ØŒ ص 214ØŒ 283Ù€284Ø› Ù…Ú©Ù‘ÛŒ بن ابی طالب Ø‌موش ØŒ قسم 1ØŒ ص 66)ØŒ پرداختن به برخی مسائل بلاغی (زجّاج ØŒ 1406ØŒ قسم 1ØŒ ص 156ØŒ قسم 3ØŒ ص 909) Ùˆ اشاره به قرائتهای گوناگون آیات ( رجوع کنید به همان ØŒ قسم 3ØŒ ص 946Ù€957Ø› عکبری ØŒ چاپ ابراهیم عطوه عوض ØŒ ج 2ØŒ ص 51ØŒ 218Ø› برای آگاهی از دیگر کتابهای تألیف شده در اِعراب القرآن رجوع کنید به طاشکوپری زاده ØŒ ج 2ØŒ ص 279Ø› Ø‌اجی خلیفه ØŒ ج 1ØŒ ستون 121Ù€123Ø› آقابزرگ طهرانی ØŒ ج 2ØŒ ص 235Ù€236Ø› زجّاج ØŒ 1406ØŒ قسم 3ØŒ مؤخرة ابیاری ØŒ ص 1092Ø› گنونی ØŒ ج 1ØŒ ص 177Ù€ 178).

نوع سوم تفاسیر ادبی قرآن ØŒ تفاسیر بلاغی قرآن کریم اند. علوم بلاغی بخشی از علوم قرآنی معرفی شده است ØŒ زیرا مسلمانان برای اثبات اعجاز قرآن به تدوین علوم بلاغی پرداختند Ùˆ مباØ‌Ø« مهم بلاغی را در کتابهای اعجاز قرآن مطرØ‌ کردند. عبدالقاهر جرجانی (ص 236) مفسرانی را Ú©Ù‡ با علوم بلاغی آشنا نیستند Ùˆ معانی مجازی Ùˆ تمثیلی را Ø‌قیقی Ù…ÛŒ پندارند، نادان Ùˆ گمراه Ù…ÛŒ داند. زمخشری (متوفی 538Ø› ج 1ØŒ ص Ù† ) شرط دستیابی به Ø‌قایق قرآن را تسلط بر دو دانش معانی Ùˆ بیان Ù…ÛŒ داند Ú©Ù‡ مختص قرآن اند. سکّاکی (متوفی 626) نیز مفسری را Ú©Ù‡ به معانی Ùˆ بیان مسلط نباشد سرزنش Ù…ÛŒ کند (ص 77)ØŒ زیرا Ù¾ÛŒ بردن به لطایف Ùˆ اسرار قرآن Ùˆ مراد پروردگار برای کسی ممکن خواهد بود Ú©Ù‡ در خدمت معانی Ùˆ بیان باشد ( رجوع کنید به ص 196Ù€199).

از نخستین مؤلفان در زمینة تفسیر ادبی جاØ‌ظ (متوفی 255) بوده است . ÙˆÛŒ کتابی راجع به آیات قرآن از Ø‌یث ایجاز Ùˆ Ø‌ذف Ùˆ استعاره فراهم کرده بود ( رجوع کنید به جاØ‌ظ ØŒ ج 3ØŒ ص 86). ابن ندیم (ص 41) از چندین مؤلف یاد کرده است ØŒ از جمله از ابن اِخْشید (متوفی 326) Ùˆ ابوعلی Ø‌سن بن علی بن نصر Ú©Ù‡ کتابهایی با عنوان نظم القرآن داشته اند. برخی از دانشمندان علوم بلاغی نیز آثار خود را با استناد فراوان به آیات قرآن مطرØ‌ ساختند، مانند ابن ابی اِصْبَع (متوفی 654) در دو کتاب تَØ‌ریرالتَّØ‌ْبیر Ùˆ بدیع القرآن ( رجوع کنید به بیان * )ØŒ زرکشی (برای نمونه رجوع کنید به ج 2ØŒ ص 254Ù€299ØŒ ج 3ØŒ ص 414Ù€444) Ùˆ سیوطی (برای نمونه رجوع کنید به 1363 Ø´ ØŒ ج 3ØŒ ص 142Ù€165).

نخستین تفسیر بلاغی قرآن کریم از شریف رضی (متوفی 406) با نام تَلْخیص البَیان فی مَجازات القرآن است . شریف رضی در این کتاب ØŒ مجازها Ùˆ استعاره ها Ùˆ کنایه های قرآن کریم را به ترتیب سوره ها Ùˆ آیات Ùˆ با استشهاد فراوان به اشعار عربی ØŒ تØ‌ت عنوان Ú©Ù„ÛŒ «مجاز» آورده است (مثلاً رجوع کنید به ص 143ØŒ 169ØŒ 179Ø› برای تفصیل رجوع کنید به تلخیص البیان فی مَجازات القرآن * ).

علاوه بر شروØ‌ Ùˆ تفاسیر مذکور، در زمینة تفسیر ادبی قرآن باید به تفاسیری پرداخت Ú©Ù‡ علاوه بر مسائل ادبی مسائل دیگر را نیز مطرØ‌ کرده اند اما جنبه های ادبی آنها مهم است . جامع البیان فی تفسیرالقرآن ØŒ از Ù…Ø‌مدبن جَریر طبری (متوفی 310)ØŒ یکی از مهمترین تفاسیر قرآن کریم ØŒ از آن جمله است . این اثر گنجینه ای در لغت Ùˆ مسائل ادبی است Ùˆ از منابع معتبر برای مباØ‌Ø« لغوی Ùˆ Ù†Ø‌ÙˆÛŒ قرآن کریم Ù…Ø‌سوب Ù…ÛŒ شود (مانند استشهاد به اشعار عربی Ùˆ اشاره به گویشهای مختلف Ø› برای نمونه رجوع کنید به طبری ØŒ ج 1ØŒ ص 83 Ù€84Ø› ج 2ØŒ ص 12Ù€13Ø› تفسیر طبری * ).

پس از جامع البیان ، این آثار شایان ذکرند: 1) تفسیر ابوعلی فارسی ، که شیخ طوسی در تبیان از او نقل کرده است ( رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج 4، ص 255).

2) البرهان فی تفسیرالقرآن ØŒ از علی بن ابراهیم Ø‌َوْفی (متوفی 430) Ú©Ù‡ به نوشتة Ø‌اجی خلیفه (ج 1ØŒ ستون 241) در بارة اِعراب Ùˆ غریب قرآن است .

3) الاَمالی یا غُرَرُالفوائد Ùˆ دُرَرُالقلائد ØŒ از سید مرتضی عَلَم الهُدی (متوفی 436) Ú©Ù‡ از تفاسیر لغوی ØŒ Ù†Ø‌ÙˆÛŒ ØŒ بلاغی Ùˆ کلامی Ùˆ از کتابهای مهم سدة پنجم Ùˆ Ø‌اکی از قوّت Ø‌افظه Ùˆ مهارت مؤلف در لغت Ùˆ شعر است . مؤلف در بررسیهای لغوی ØŒ آرایی را پذیرفته Ú©Ù‡ متکی برلغات اصیل Ùˆ اشعار قدیم عرب است (برای تفصیل رجوع کنید به گولدتسیهر، ص 137Ù€139Ø› ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 388Ù€ 399). برخی ویژگیهای ادبی این کتاب عبارت است از: پرداختن به مباØ‌Ø« لغوی ( رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 13)ØŒ مباØ‌Ø« Ù†Ø‌ÙˆÛŒ ( رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 504Ù€505)ØŒ استشهاد به اشعار شاعران قدیم برای تبیین معانی الفاظ قرآن ( رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 453)ØŒ توجه به گویشهای گوناگون ( رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 293) Ùˆ مباØ‌Ø« بلاغی ( رجوع کنید به ج 2ØŒ ص 71Ù€75ØŒ 144Ù€145ØŒ 154Ù€155)

4) التبیان فی تفسیرالقرآن * ، از ابوجعفر طوسی (متوفی 460)، که از تفاسیر مهمِ شیعه است .

5) البسیط ØŒ از واØ‌دی نیشابوری (متوفی 468)ØŒ Ú©Ù‡ به نوشتة Ø‌اجی خلیفه (ج 1ØŒ ستون 431) تفسیری Ù†Ø‌ÙˆÛŒ است .

6) کشف المشکلات ØŒ از علی بن Ø‌سین اصفهانی جامع (متوفی پس از 535)ØŒ Ú©Ù‡ به نوشتة زرکلی (ج 4ØŒ ص 279) در بارة علتهای Ù†Ø‌ÙˆÛŒ Ùˆ لغویِ قرائتهای قرآن است .

7) الکشّاف عن Ø‌َقائق غوامض التنزیل Ùˆ عیون الاَقاویل فی وجوه التأویل ØŒ از Ù…Ø‌مودبن عمر زمخشری ØŒ Ú©Ù‡ از کاملترین تفاسیر بلاغی Ùˆ Ù†Ø‌ÙˆÛŒ قرآن کریم است ( رجوع کنید به الکشاف عن Ø‌قایق التنزیل * ). ابن خَلْدون (ج 1: مقدمه ØŒ ص 555 Ù€556) آن را از بهترین تفاسیر ادبی Ù…ÛŒ داند ولی نسبت به دیدگاههای اعتزالی او معترض است (برای تفصیل این مسئله Ùˆ ارزش ادبی تفسیر او رجوع کنید به ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 433Ù€446Ø› ضیف ØŒ ص 243Ù€265). در این تفسیر، مباØ‌Ø« Ù†Ø‌ÙˆÛŒ بتفصیل مطرØ‌ شده است (مثلاً رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 245Ù€ 246ØŒ 387Ù€ 388). برخی از آرا Ùˆ مباØ‌Ø« بلاغی زمخشری در این تفسیر عبارت اند از: بØ‌Ø« در بارة تشبیه ( رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 79Ù€81)ØŒ مجاز بودن کنایه ( رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 654Ù€655) Ùˆ تفاوت تعریض Ùˆ کنایه ( رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 282Ù€283). در این کتاب مسائل مهم علوم معانی Ùˆ بیان Ùˆ بدیع بتفصیل مطرØ‌ شده است (برای تفصیل رجوع کنید به ابراهیم عطوه عوض ØŒ ص 158Ù€189Ø› Ø‌وفی ØŒ ص 205Ù€231).

8) المُØ‌َرَّرالوَجیز فی تفسیرالکتاب العَزیز ØŒ از ابن عَطیّه اندلسی (متوفی 541 یا 546). اهتمام او در این تفسیر به مسائل ادبی بوده است ( رجوع کنید به منیع عبدالØ‌لیم Ù…Ø‌مود، ص 126Ø› ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 233). ÙˆÛŒ به بسیاری از کتابهای لغت Ùˆ Ù†Ø‌Ùˆ مراجعه کرده ØŒ ازینرو، کتابش در این دو زمینه بسیار معروف است (برای آگاهی از این کتابها رجوع کنید به ابن عطیّه ØŒ ج 1ØŒ مقدمه ØŒ ص 4ØŒ 8). به نوشتة ابن خلدون (ج 1: مقدمه ØŒ ص 555)ØŒ این تفسیر در میان مردم مغرب Ùˆ اندلس شهرت داشته Ùˆ قُرطُبی ( رجوع کنید به دنبالة مقاله ) از شیوة او پیروی کرده است . چند ویژگی عمدة این تفسیر عبارت است از: تفصیل مباØ‌Ø« Ù†Ø‌ÙˆÛŒ (برای نمونه رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 225Ù€226ØŒ 281)ØŒ استشهاد فراوان به اشعار عربی (برای نمونه رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 351ØŒ 354) Ùˆ تØ‌لیل Ù†Ø‌ÙˆÛŒ قرائتها (برای نمونه رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 434ØŒ 444).

9) مَجْمَع البَیان فی تفسیرالقرآن ØŒ از فضل بن Ø‌سن طَبْرِسی (متوفی 548) Ú©Ù‡ به گفتة مؤلف (ج 1ØŒ ص 77)ØŒ در مباØ‌Ø« ادبی Ùˆ Ù†Ø‌ÙˆÛŒ تکیه گاه دیگران است . ویژگی بارز این تفسیر، نظم Ùˆ ترتیب در عرضة مباØ‌Ø« است . در مباØ‌Ø« لغوی ØŒ به طور دقیق با استعانت از اشعار عربی مباØ‌Ø«ÛŒ را مطرØ‌ Ù…ÛŒ کند (مثلاً رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 196) Ùˆ در مباØ‌Ø« Ù†Ø‌ÙˆÛŒ به اندازة لازم به بØ‌Ø« Ù…ÛŒ پردازد (مثلاً رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 176Ø› برای تفصیل رجوع کنید به ابراهیم عطوه عوض ØŒ ص 124Ù€125Ø› ذهبی ØŒ ج 2ØŒ ص 95Ù€ 98Ø› مجمع البیان فی تفسیرالقرآن * ).

10) تفسیر جوامع الجامع ØŒ از همان مؤلف . ÙˆÛŒ در آن به تفسیر زمخشری نظر داشته است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 2Ù€3) Ùˆ به مباØ‌Ø« لغوی ØŒ Ù†Ø‌ÙˆÛŒ Ùˆ بلاغی پرداخته (برای نمونه رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 9ØŒ 249ØŒ 340) Ùˆ آرای Ù†Ø‌ویان بصره Ùˆ کوفه را بررسی کرده (مثلاً رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 15) Ùˆ از اَمثال رایج نیز بهره برده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 23ØŒ 207).

11) مَفاتیØ‌ الاَسرار Ùˆ مَصابیØ‌ الاَبرار ØŒ از Ù…Ø‌مدبن عبدالکریم شهرستانی (متوفی 548). در این تفسیر پس از هر آیه ØŒ مباØ‌Ø«ÛŒ در بارة لغت Ùˆ معانی (مثلاً رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 243)ØŒ Ù†Ø‌Ùˆ (مثلاً رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 228) با استشهاد به اشعار عربی (برای نمونه رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 219ØŒ 229) مطرØ‌ شده است . مؤلف در آغاز تفسیر (ج 1ØŒ ص 172Ù€174) از دانشمندان لغت Ùˆ Ù†Ø‌Ùˆ Ùˆ تفسیر، همچون فَرّاء، زَجّاج ØŒ کَسائی ØŒ ابن سَلّام ØŒ ابوعُبَیْده Ùˆ قُطْرُب ØŒ Ú©Ù‡ از آثار آنان استفاده کرده ØŒ یاد نموده است .

12) التفسیرالکبیر یا مَفاتیØ‌ الغَیْب ØŒ از فخررازی (متوفی 606Ø› رجوع کنید به تفسیر کبیر * ). برخی از ویژگیهای ادبی این تفسیر عبارت است از: بررسیهای عمیق لغوی با استناد به اشعار عربی ( رجوع کنید به فخررازی ØŒ ج 1ØŒ ص 156Ù€164ØŒ ج 2ØŒ ص 12Ù€13ØŒ 68) Ùˆ پرداختن به مباØ‌Ø« Ù†Ø‌ÙˆÛŒ ( رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 96Ù€100) Ùˆ مباØ‌Ø« بلاغی ( رجوع کنید به ج 2ØŒ ص 72ØŒ 74Ù€ 75 Ø› برای تفصیل مطالب بلاغی در تفسیر فخررازی رجوع کنید به ماهر مهدی هِلال ØŒ ص 187Ù€255).

13) الجامع لِأَØ‌کام القرآن ØŒ از Ù…Ø‌مدبن اØ‌مدانصاری قُرْطُبی (متوفی 671) Ú©Ù‡ به تفسیر فقهی شهرت یافته ولی مباØ‌Ø« ادبی آن بسیار شایان توجه است (مانند بررسیهای لغوی ØŒ توجه فراوان به مباØ‌Ø« Ù†Ø‌ÙˆÛŒ Ùˆ مسائل بلاغی ØŒ برای نمونه رجوع کنید به قرطبی ØŒ ج 1ØŒ جزء 1ØŒ ص 136Ù€ 138ØŒ 210Ù€211ØŒ جزء 2ØŒ ص 239Ù€241Ø› نیز رجوع کنید به تفسیر قرطبی * ).

14) اَنوارالتَّنزیل Ùˆ اَسرارالتّأویل ØŒ از عبداللّه بن عمر بَیْضاوی (متوفی 685 یا 691). پرداختن به مباØ‌Ø« لغوی Ùˆ Ù†Ø‌ÙˆÛŒ (برای نمونه رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 15ØŒ 66ØŒ 103)ØŒ استشهاد فراوان به اشعار عرب (برای نمونه رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 18ØŒ 137)ØŒ اشاره به اختلافات Ù†Ø‌ÙˆÛŒ دو مکتب بصره Ùˆ کوفه (برای نمونه رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 83) Ùˆ تØ‌لیل Ù†Ø‌ÙˆÛŒ قرائتها (برای نمونه رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 121ØŒ 123) برخی از ویژگیهای ادبی این تفسیر است (نیز رجوع کنید به بیضاوی * ØŒ عبداللّه بن عمر).

15) مَدارِکُالتَّنزْیل Ùˆ Ø‌َقائِقُالتّأویل ØŒ از عبداللّه بن اØ‌مد نَسَفی (متوفی 701 یا 710) Ú©Ù‡ تلخیصی است از دو تفسیر زمخشری Ùˆ بَیْضاوی با افزودن وجوه اِعراب Ùˆ ذکر گفته های Ù†Ø‌ویان Ùˆ اشاره ای مستمر به شاهکارهای بلاغی قرآن (جُبوری ØŒ قسم 1ØŒ ص 114Ø› صالØ‌ ØŒ ص 293Ø› نیز برای نمونه رجوع کنید به نسفی ØŒ ج 1ØŒ ص 5ØŒ 23ØŒ 386ØŒ 565).

16) غَرائبُالقرآن Ùˆ رغائب الفرقان ØŒ از نظام الدین اَعْرَج نیشابوری (متوفی 728) Ú©Ù‡ به گفتة مؤلف (ج 1ØŒ ص 6Ù€7) در Ø‌Ù„ مشکلات تفسیر کشّاف زمخشری است Ùˆ در توضیØ‌ الفاظ قرآن کریم ØŒ کنایه ها، مجازها Ùˆ استعاره ها تألیف شده است . ÙˆÛŒ در پایان تفسیر ( رجوع کنید به ج 6ØŒ ص 606)ØŒ منابع کتابش را بر شمرده Ùˆ از جمله منابع خود در مسائل ادبی از الصØ‌اØ‌ جوهری ØŒ الکشّاف زمخشری ØŒ تفسیرکبیر فخررازی Ùˆ المفتاØ‌ یا مفتاØ‌ العلوم سکاکی نام برده است .

17) البَØ‌ْرالمُØ‌یط ØŒ از ابوØ‌َیّان غرناطی (متوفی 745). به نوشتة مؤلف ( رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 3Ù€5)ØŒ نکته های لطیف علم بیان Ùˆ دقایق علم اِعراب در آن آمده Ùˆ پس از بررسیهای لغوی Ùˆ Ù†Ø‌ÙˆÛŒ ØŒ به طور جداگانه به نکات علم بیان Ùˆ بدیع اشاره شده است . مؤلف ( رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 9Ù€11) تصریØ‌ کرده Ú©Ù‡ از تفسیر زمخشری Ùˆ ابن عَطیّه استفاده کرده است . ÙˆÛŒ در ذکر مسائل صرفی ( رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 23) Ùˆ Ù†Ø‌ÙˆÛŒ ( رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 191Ù€192) زیاده روی کرده تا بدانجا Ú©Ù‡ برخی ØŒ کتاب او را به کتابهای Ù†Ø‌Ùˆ نزدیکتر Ù…ÛŒ بینند تا به کتابهای تفسیر ( رجوع کنید به ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 301). مؤلف در کنار مسائل صرفی Ùˆ Ù†Ø‌ÙˆÛŒ به مسائل بلاغی قرآن کریم هم پرداخته ( رجوع کنید به ابوØ‌یّان غرناطی ØŒ ج 1ØŒ ص 50Ù€51ØŒ 186) Ùˆ به اشعار عربی نیز استشهاد فراوان کرده است ( رجوع کنید به همان ØŒ ج 1ØŒ ص 172ØŒ 202). ابوØ‌یّان تفسیر خود را تلخیص نمود Ùˆ آن را النَّهْرالمادّ من البَØ‌ْر نامید (Ø‌اجی خلیفه ØŒ ج 1ØŒ ستون 226).

18) تفسیرالقرآن ØŒ از اØ‌مدبن یوسف سَمین Ø‌لبی (متوفی 756) Ú©Ù‡ به نوشتة Ø‌اجی خلیفه (ج 1ØŒ ستون 122) از بهترین تفاسیری است Ú©Ù‡ به دانشهای پنج گانة اِعراب ØŒ تصریف ØŒ لغت ØŒ معانی Ùˆ بیان پرداخته است ولی برخی آن را مشتمل بر Ø‌شو Ùˆ تطویل دانسته اند. مؤلف ØŒ آثار دیگری نیز در اِعراب Ùˆ غریب القرآن دارد ( رجوع کنید به زرکلی ØŒ ج 1ØŒ ص 274).

19) تفسیرالقرآن العظیم ØŒ از ابن کثیر دمشقی (متوفی 774) Ú©Ù‡ علاوه بر پرداختن به مسائل لغت Ùˆ Ù†Ø‌Ùˆ Ùˆ بلاغت ØŒ توجه فراوانی به اشعار عربی نموده است . اهداف او را از این کار Ù…ÛŒ توان چنین دسته بندی کرد: استشهاد به اشعار برای معانی لغات (مثلاً رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 88ØŒ 277Ù€ 278)ØŒ اشاره به وقایع Ùˆ اشعار مهم در تفسیر آیات Ùˆ بیان مسائل تاریخی (مثلاً رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 255ØŒ 499Ù€500) Ùˆ اشاره به اشعاری Ú©Ù‡ با توجه به مضامین قرآن کریم سروده شده (مثلاً رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 471Ù€ 498) Ùˆ بیانگر تأثیر قرآن بر شعر عربی است .

20) بَصائِر ذَوِی التَّمْییزفی لَطائفِالکتابِالعزیز ØŒ از مجدالدین Ù…Ø‌مدبن یعقوب فیروزآبادی . مؤلف به ترتیب الفبایی ØŒ مطالبی را تØ‌ت عنوان «بصیرت » آورده Ùˆ در آغاز هر یک از بابها مباØ‌Ø« ادبی راجع به آن Ø‌رف را گرد آورده است . مثلاً، مباØ‌Ø« Ø‌رف الف را از جهت Ù†Ø‌ÙˆÛŒ Ùˆ صرفی Ùˆ زبان شناسی ØŒ با تکیه بر اشعار مطرØ‌ کرده ( رجوع کنید به ج 2ØŒ ص 4Ù€11) Ú©Ù‡ Ø‌اوی مطالب ارزشمندی است . ÙˆÛŒ در ضمن مباØ‌Ø« لغوی ØŒ به اصل واژگان اشاره کرده Ùˆ از معانی Ùˆ وجوه کاربرد آنها یاد نموده (برای نمونه رجوع کنید به ج 2ØŒ ص 113Ù€114) Ùˆ مباØ‌Ø« Ù†Ø‌ÙˆÛŒ را نیز با تکیه بر کاربرد آنها در آیات قرآن مطرØ‌ کرده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 2ØŒ ص 190Ù€ 195).

21) ارشادالعقل السَّلیم الی مَزایاالقرآن الکریم ØŒ از ابوالسُّعود Ù…Ø‌مد عِمادی (متوفی 982) Ú©Ù‡ با ذوق بلاغی ØŒ مباØ‌Ø« اعجاز قرآن را مطرØ‌ ساخته است (صالØ‌ ØŒ ص 293). این تفسیر اهمیت خاصی دارد تا بدانجا Ú©Ù‡ آن را معتبرترین تفسیر، پس از تفسیر زمخشری Ùˆ بَیْضاوی ØŒ دانسته اند ( رجوع کنید به ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 328Ù€329). ابوالسّعود در کنار مباØ‌Ø« بلاغی ØŒ مباØ‌Ø« صرفی Ùˆ Ù†Ø‌ÙˆÛŒ را با استناد به اشعار عربی مطرØ‌ کرده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 10ØŒ 15ØŒ 24ØŒ 174).

22) تفسیر روØ‌ البیان ØŒ از اسماعیل Ø‌قّی (متوفی 1137) Ú©Ù‡ تفسیری صوفیانه Ùˆ Ø‌اوی مباØ‌Ø« لغوی Ùˆ بیانی است Ùˆ ابیات Ùˆ جملاتی به فارسی Ùˆ ترکی در آن آمده است (منیع عبدالØ‌لیم Ù…Ø‌مود، ص 267Ù€ 268). مؤلف ØŒ استشهاد فراوانی به ابیات فارسی کرده Ùˆ غالباً نام شاعران را نیز ذکر نموده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 3ØŒ 252ØŒ «از مولوی »؛ ج 1ØŒ ص 6ØŒ «از سعدی Ùˆ Ø‌افظ »؛ ج 1ØŒ ص 192ØŒ «از امیر خسرو دهلوی »).

23) فَتØ‌ القدیرالجامعُ بینَ فَنّیِالروایة والدرایة من علم التفسیر ØŒ از Ù…Ø‌مدبن علی شَوْکانی (متوفی 1250). به تصریØ‌ مؤلف ( رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 13)ØŒ بیشترین نصیب ÙˆÛŒ از معانی لغوی ØŒ اِعراب Ùˆ مطالب بیانی بوده است . ÙˆÛŒ مطالب فراوانی از دانشمندان لغت ØŒ همچون ابن فارِس Ùˆ اَزْهَری هروی ØŒ نقل کرده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 33ØŒ 97) Ùˆ به مسائل Ù†Ø‌ÙˆÛŒ Ùˆ بلاغی با استناد به اشعار عرب توجه فراوان دارد (برای نمونه رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 45ØŒ 52ØŒ 208).

24) روØ‌ المعانی فی تفسیرالقرآن العظیم والسَّبع المَثانی ØŒ از Ù…Ø‌مود آلوسی بغدادی (متوفی 1270). توجه جدّی مؤلف به مسائل Ù†Ø‌ÙˆÛŒ تا بدانجاست Ú©Ù‡ ÙˆÛŒ را از مفسّر بودن دور Ù…ÛŒ کند (ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 338). برخی از ویژگیهای ادبی این تفسیر، تفصیل در مطالب Ù†Ø‌ÙˆÛŒ (برای نمونه رجوع کنید به آلوسی ØŒ ج 1ØŒ ص 232Ù€ 233ØŒ ج 2ØŒ ص 87 Ù€ 88)ØŒ استشهاد بسیار به اشعار عربی (برای نمونه رجوع کنید به همان ØŒ ج 1ØŒ ص 282Ù€361) Ùˆ پرداختن به مسائل بلاغی است (برای نمونه رجوع کنید به همان ØŒ ج 1ØŒ ص 160Ù€163).

منابع : آقابزرگ طهرانی Ø› Ù…Ø‌مودبن عبداللّه آلوسی ØŒ روØ‌ المعانی ØŒ بیروت : داراØ‌یاءالتراث العربی ØŒ ( بی تا. ) Ø› ابراهیم عطوه عوض ØŒ من الطبری الی سید قطب : دراسات فی مناهج التفسیر Ùˆ مذاهبه ØŒ قاهره 1421/2000Ø› ابن انباری ØŒ البیان فی غریب اعراب القرآن ØŒ چاپ طه عبدالØ‌میدطه ØŒ مصر ( بی تا. ) ØŒ چاپ افست قم 1362 Ø´ Ø› ابن بابویه ØŒ معانی الاخبار ØŒ چاپ علی اکبر غفاری ØŒ ( قم ) 1361 Ø´ Ø› ابن جنّی ØŒ الخصائص ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدعلی نجار، ( قاهره 1372Ù€1376/ 1952Ù€1957 ) ØŒ چاپ افست بیروت ( بی تا. ) Ø› همو، المØ‌تسب فی تبیین وجوه شواذالقراءات والایضاØ‌ عنها ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد عبدالقادر عطا، بیروت 1419/ 1998Ø› ابن خالویه ØŒ اعراب القراءات السبع Ùˆ عللها ØŒ چاپ عبدالرØ‌مان بن سلیمان عثیمین ØŒ قاهره 1413/1992Ø› همو، اعراب ثلاثین سورة من القرآن الکریم ØŒ بیروت 1411/1991Ø› ابن خلدون Ø› ابن سعد؛ ابن عطیه ØŒ تفسیر ابن عطیة المØ‌ررالوجیز فی تفسیرالکتاب العزیز ØŒ ج 1ØŒ چاپ رØ‌الی فاروق Ùˆ دیگران ØŒ دوØ‌Ù‡ 1398/1977Ø› ابن قتیبه ØŒ تأویل مشکل القرآن ØŒ چاپ اØ‌مد صقر، قاهره 1393/1973Ø› همو، تفسیر غریب القرآن ØŒ چاپ اØ‌مد صقر، قاهره 1378/1958Ø› ابن کثیر، تفسیر القرآن

العظیم ØŒ بیروت 1412Ø› ابن ندیم Ø› ابن هشام ØŒ مغنی الَّبیب عن کتب الاعاریب ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد Ù…Ø‌یی الدین عبدالØ‌مید، قاهره ( بی تا. ) Ø› Ù…Ø‌مدبن Ù…Ø‌مد ابوالسعود، تفسیر ابی السعود، المسمی ارشادالعقل السلیم الی مزایاالقرآن الکریم ØŒ بیروت : داراØ‌یاءالتراث العربی ØŒ ( بی تا. ) Ø› ابوØ‌یان غرناطی ØŒ تØ‌فة الاریب بما فی القرآن من الغریب ØŒ چاپ اØ‌مد مطلوب Ùˆ خدیجه Ø‌دیثی ØŒ بغداد 1397/1977Ø› همو، تفسیرالبØ‌رالمØ‌یط ØŒ بیروت 1403/1983Ø› معمربن مثنی ابوعبیده ØŒ مجازالقرآن ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد فؤاد سزگین ØŒ قاهره 1988Ø› اØ‌مدبن Ù…Ø‌مد ابوعبید هروی ØŒ کتاب الغریبین : غریبی القرآن Ùˆ الØ‌دیث ØŒ Ø‌یدرآباد دکن 1406Ù€1407/ 1985Ù€1986Ø› ابوعلی فارسی ØŒ الØ‌جة للقُراء السبعة ØŒ چاپ بدرالدین قهوجی Ùˆ بشیر جویجاتی ØŒ دمشق 1404/1984Ø› اسماعیل بغدادی ØŒ ایضاØ‌ المکنون ØŒ ج 1ØŒ در Ø‌اجی خلیفه ØŒ ج 3Ø› عبداللّه بن عمر بیضاوی ØŒ انوارالتنزیل Ùˆ اسرارالتأویل ØŒ مصر 1388/1968ØŒ چاپ افست تهران 1363 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مداعلی بن علی تهانوی ØŒ کتاب کشاف اصطلاØ‌ات الفنون ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد وجیه Ùˆ دیگران ØŒ کلکته 1862ØŒ چاپ افست تهران 1967Ø› عمرو بن بØ‌ر جاØ‌ظ ØŒ کتاب الØ‌یوان ØŒ چاپ عبدالسلام Ù…Ø‌مدهارون ØŒ مصر ?( 1385Ù€1389/ 1965Ù€ 1969 ) ØŒ چاپ افست بیروت 1388/ 1969Ø› ابوالیقضان عطیه جبوری ØŒ دراسات فی التفسیر Ùˆ رجاله ØŒ قاهره ( 1971Ø› ) Ø› عبدالقاهربن عبدالرØ‌مان جرجانی ØŒ دلائل الاعجاز ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد رشیدرضا، بیروت 1398/1978Ø› Ø‌اجی خلیفه Ø› Ù…Ø‌مدبن

عبداللّه Ø‌اکم نیشابوری ØŒ المستدرک علی الصØ‌ÛŒØ‌ین ØŒ بیروت : دارالمعرفه ØŒ ( بی تا. ) Ø› اØ‌مدبن Ù…Ø‌مد Ø‌دادی سمرقندی ØŒ المدخل

لعلم تفسیر کتاب اللّه تعالی ØŒ چاپ صفوان عدنان داوودی ØŒ دمشق 1408/ 1988Ø› اسماعیل بن مصطفی Ø‌Ù‚ÛŒ ØŒ تفسیر روØ‌ البیان ØŒ بیروت 1405/ 1985Ø› Ù…Ø‌مدبن علی Ø‌کیم ترمذی ØŒ تØ‌صیل نظائرالقرآن ØŒ چاپ Ø‌سنی نصرزیدان ØŒ ( قاهره ) 1389/1969Ø› اØ‌مدمØ‌مد Ø‌وفی ØŒ الزمخشری ØŒ مصر: الهیئة المصریة العامة للکتاب ØŒ ( بی تا. ) Ø› خطیب بغدادی Ø› Ù…Ø‌مدبن علی داوودی ØŒ طبقات المفسرین ØŒ بیروت 1403/ 1983Ø› Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ التفسیروالمفسرون ØŒ قاهره 1409/1989Ø› Ø‌سین بن Ù…Ø‌مد راغب اصفهانی ØŒ المفردات فی غریب القرآن ØŒ

چاپ Ù…Ø‌مد سیدکیلانی ØŒ بیروت ( بی تا. ) Ø› ابراهیم بن سری زجاج ØŒ اعراب القرآن ØŒ چاپ ابراهیم ابیاری ØŒ بیروت 1406/1986Ø› همو، معانی القرآن Ùˆ اعرابه ØŒ چاپ عبدالجلیل عبده شلبی ØŒ قاهره 1414/ 1994Ø› Ù…Ø‌مدبن بهادر زرکشی ØŒ البرهان فی علوم القرآن ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد ابوالفضل ابراهیم ØŒ بیروت 1408/1988Ø› زرکلی Ø› زمخشری Ø› زیدبن علی (ع )ØŒ تفسیر غریب القرآن ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدجواد Ø‌سینی جلالی ØŒ قم 1376 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدبن عزیز سجستانی ØŒ غریب القرآن ØŒ المسمی بنزهة القلوب ØŒ بیروت 1402/1982Ø› فؤاد سزگین ØŒ تاریخ التراث العربی ØŒ ج 1ØŒ جزء 1ØŒ نقله الی العربیة Ù…Ø‌مود فهمی Ø‌جازی ØŒ ریاض 1403/1983Ø› یوسف بن ابی بکر سکاکی ØŒ مفتاØ‌ العلوم ØŒ قاهره 1356/1937Ø› عمروبن عثمان سیبویه ØŒ کتاب سیبویه ØŒ چاپ عبدالسلام Ù…Ø‌مد هارون ØŒ قاهره ?( 1385/ 1966 ) ØŒ چاپ افست بیروت 1411/1991Ø› عبدالرØ‌مان بن ابی بکر سیوطی ØŒ الاتقان فی علوم القرآن ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد ابوالفضل ابراهیم ØŒ ( قاهره 1967 ) ØŒ چاپ افست قم 1363 Ø´ Ø› همو، بغیة الوعاة فی طبقات

اللغویین Ùˆ النØ‌اة ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد ابوالفضل ابراهیم ØŒ قاهره 1384Ø› همو، التØ‌بیر فی علم التفسیر ØŒ بیروت 1408/1988Ø› Ù…Ø‌مدبن Ø‌سین شریف رضی ØŒ تلخیص البیان فی مجازات القرآن ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد عبدالغنی Ø‌سن ØŒ بیروت 1406/1986Ø› Ù…Ø‌مدبن علی شوکانی ØŒ فتØ‌ القدیر ØŒ بیروت : داراØ‌یاءالتراث العربی ØŒ ( بی تا. ) Ø› Ù…Ø‌مدبن عبدالکریم شهرستانی ØŒ تفسیرالشهرستانی ØŒ المسمی مفاتیØ‌ الاسرار Ùˆ مصابیØ‌ الابرار ØŒ ج 1ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدعلی آذرشب ØŒ تهران 1376 Ø´ Ø› صاØ‌ب بن عباد، المØ‌یط فی اللغة ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدØ‌سن آل یاسین ØŒ بیروت 1414/1994Ø› صبØ‌ÛŒ صالØ‌ ØŒ مباØ‌Ø« فی علوم القرآن ØŒ بیروت 1990Ø› مصطفی صاوی جوینی ØŒ مدارس التفسیر القرآنی ØŒ اسکندریه 1992Ø› شوقی ضیف ØŒ البلاغة : تطور Ùˆ تاریخ ØŒ قاهره ?( 1965 ) Ø› اØ‌مدبن مصطفی طاشکوپری زاده ØŒ کتاب مفتاØ‌ السعادة Ùˆ مصباØ‌ السیادة ØŒ ج 2ØŒ Ø‌یدرآباد دکن 1400/1980Ø› فضل بن Ø‌سن طبرسی ØŒ تفسیر جوامع الجامع ØŒ ج 1ØŒ چاپ ابوالقاسم گرجی ØŒ تهران 1347 Ø´ Ø› همو، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن ØŒ چاپ هاشم رسولی Ù…Ø‌لاتی Ùˆ فضل اللّه یزدی طباطبائی ØŒ بیروت 1408/1988Ø› طبری ØŒ جامع Ø› عبداللّه بن Ø‌سین عکبری ØŒ املاء مُامَنّ به الرّØ‌من من وجوه الاعراب والقراءات فی جمیع القرآن ØŒ چاپ ابراهیم عطوه عوض ØŒ قاهره 1389ØŒ چاپ افست تهران 1361 Ø´ Ø› همان : التبیان فی اعراب القرآن ØŒ چاپ علی Ù…Ø‌مد بجاوی ØŒ ( قاهره 1976 ) ØŒ چاپ افست بیروت 1407/1987Ø› علی بن Ø‌سین علم الهدی ØŒ امالی المرتضی : غررالفوائد ودررالقلائد ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد ابوالفضل ابراهیم ØŒ قاهره 1373/1954ØŒ چاپ افست تهران ( بی تا. ) Ø› Ù…Ø‌مدبن مسعود عیّاشی ØŒ التفسیر ØŒ قم 1421Ø› Ù…Ø‌مدبن عمر فخررازی ØŒ التفسیرالکبیر ØŒ قاهره ( بی تا. ) ØŒ چاپ افست تهران ( بی تا. ) Ø› ÛŒØ‌یی بن زیادفراء، معانی القرآن ØŒ ج 1ØŒ چاپ اØ‌مد یوسف نجاتی Ùˆ Ù…Ø‌مدعلی نجار، مصر 1955ØŒ چاپ افست تهران ( بی تا. ) Ø› خلیل بن اØ‌مد فراهیدی ØŒ کتاب العین ØŒ چاپ مهدی مخزومی Ùˆ ابراهیم سامرائی ØŒ قم 1405Ø› Ù…Ø‌مدبن یعقوب فیروزآبادی ØŒ بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز ØŒ ج 2ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدعلی نجار، بیروت ( بی تا. ) Ø› Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد قرطبی ØŒ الجامع لاØ‌کام القرآن ØŒ ج 1ØŒ قاهره 1387/1967ØŒ چاپ افست تهران 1364 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدبن سلیمان کافیجی ØŒ کتاب التَیسیر فی قواعد علم التفسیر ØŒ چاپ اسماعیل جراØ‌ اوغلی ØŒ آنکارا 1974Ø› عمررضا Ú©Ø‌ّاله ØŒ علوم الدین الاسلامی ØŒ دمشق 1394/1974Ø› عبدالسلام اØ‌مد گنونی ØŒ المدرسة القرآنیة فی المغرب من الفتØ‌ الاسلامی الی ابن عطیة ØŒ ج 1ØŒ رباط 1401/1981Ø› ایگناتس گولدتسیهر، مذاهب التفسیر الاسلامی ØŒ ترجمة عبدالØ‌لیم نجار، قاهره 1374/1955Ø› ماهر مهدی هلال ØŒ فخرالدین الرازی بلاغیاً ØŒ بغداد 1397/1977Ø› Ù…Ø‌مدبن یزید مبرّد، الکامل ØŒ چاپ ابراهیم دلجمونی ازهری ØŒ قاهره 1339Ø› همو، المقتضب ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد عبدالخالق عضیمه ØŒ بیروت ?( 1382/1963 ) Ø› Ù…Ú©ÛŒ بن ابی طالب Ø‌موش ØŒ مشکل اعراب القرآن ØŒ چاپ Ø‌اتم صالØ‌ ضامن ØŒ بیروت 1407/1987Ø› منیع عبدالØ‌لیم Ù…Ø‌مود، مناهج المفسرین ØŒ قاهره 1421/2000Ø› عبداللّه بن اØ‌مد نسفی ØŒ تفسیرالقرآن الجلیل ØŒ المسمی بمدارک التنزیل Ùˆ Ø‌قائق التأویل ØŒ بیروت : دارالکتاب العربی ØŒ

( بی تا. ) Ø› Ø‌سن بن Ù…Ø‌مد نظام الاعرج ØŒ تفسیرغرائب القرآن Ùˆ رغائب الفرقان ØŒ چاپ زکریا عمیرات ØŒ بیروت 1416/1996.

/ باقر قربانی زرّین /

8) تفسیر فقهی ØŒ یکی از گرایشهای تفسیری قرآن Ú©Ù‡ به تفکیک Ùˆ دسته بندی Ùˆ تØ‌لیل Ùˆ تفسیر آیاتی Ù…ÛŒ پردازد Ú©Ù‡ با اØ‌کام فقهی ارتباط Ù…ÛŒ یابد، تفسیر فقهی است . بدون Ø´Ú© دو دانش تفسیر Ùˆ فقه در یک بستر تاریخی به وجود آمدند ( رجوع کنید به شهابی ØŒ ج 1ØŒ ص 478) Ùˆ ازینرو در اصول Ùˆ شیوه های فهم Ùˆ منابع با یکدیگر در ارتباط اند، زیرا در اعتقاد اسلامی اولین Ùˆ مهمترین منبع تشریع Ùˆ استنباط اØ‌کام ØŒ قرآن است . به نظر معرفت (ج 2ØŒ ص 354ØŒ پانویس 1) اگر از زاویة خاص سیاسی Ùˆ اجتماعی ØŒ Ú©Ù‡ گذشتگان از آن غافل مانده اند، به قرآن توجه شود، شمار آیات فقهی متجاوز از دوهزار خواهد بود، اما بنا بر قول مشهور شیعه (برای نمونه رجوع کنید به علامه Ø‌لّی ØŒ ج 1ØŒ ص 526Ø› فاضل مقداد، ج 1ØŒ ص 5Ø› شهید ثانی ØŒ ج 3ØŒ ص 63Ù€64Ø› بØ‌رانی ØŒ ج 1ØŒ ص 27) تعداد این قسم از آیات ØŒ Ø‌دود پانصدتاست . این آیات Ú©Ù‡ بیانگر اØ‌کام عملی Ùˆ تکالیف فقهی مسلمانان است ØŒ موضوعات متنوعی نظیر اØ‌کام خانواده Ùˆ اØ‌کام اجتماعی Ùˆ اقتصادی را در بر دارد (برای تفصیل بیشتر در بارة دسته بندی آیات اØ‌کام رجوع کنید به مسعودی ØŒ ص 55 Ù€61).

در قرآن اØ‌کام عملی معمولاً به صورت Ú©Ù„ÛŒ بیان شده است . در بسیاری از آیات نیز Ø‌Ú©Ù… با الفاظی بیان Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ دلالت آن قطعی Ùˆ ظاهر نیست Ùˆ راه را برای اجتهاد Ùˆ دخالت ذهن هموار Ù…ÛŒ سازد. علاوه بر این ØŒ گاهی تأثیر رأی لغوی Ùˆ Ù†Ø‌ویِ مفسر یا فقیه Ùˆ نظر او در بارة برخی از مباØ‌Ø« اصول فقه ØŒ مانند عموم Ùˆ خصوص یا اطلاق Ùˆ تقیید Ùˆ همچنین مسئلة صØ‌ت Ùˆ سقم Ùˆ درجة اعتبار روایات ØŒ باعث ایجاد اختلاف در استنباط اØ‌کام Ù…ÛŒ شود ( رجوع کنید به آل جعفر، ص 157Ø› رومی ØŒ ج 2ØŒ ص 416Ø› نیز برای نمونة اختلافات رجوع کنید به آل جعفر، ص 232Ù€ 255). این اختلافات از همان ابتدا با وفات پیامبر آغاز شد، چنانکه گاهی صØ‌ابه نیز در فهم یک آیه Ùˆ اØ‌کام ناشی از آن اختلاف نظر پیدا Ù…ÛŒ کردند (برای نمونه رجوع کنید به خضری ØŒ ص 97Ù€ 105Ø› ذهبی ØŒ ج 2ØŒ ص 415). این وضع تا زمان Ø´Ú©Ù„ گیری رسمی مذاهب فقهی ادامه یافت ØŒ ضمن اینکه مسائل جدیدی نیز برای مسلمانان پیش آمد. در این میان پیشوایان مذاهب با ادله Ùˆ براهین مختلف Ùˆ به دور از اغراض شخصی به آنچه از نظر خود صØ‌ÛŒØ‌ Ù…ÛŒ دانستند، فتوا Ù…ÛŒ دادند اما پس از این دوران ØŒ جریان تقلید از فقیهان Ùˆ مکاتب فقهی Ø´Ú©Ù„ گرفت Ùˆ هر مکتب فقهی با جانبداری از اØ‌کام Ùˆ آرای فقهی پیشوای خود سعی در ترویج آن Ùˆ ابطال آرای مخالفان داشت Ùˆ با روی آوردن به تأویل Ùˆ اØ‌یاناً قول به نسخ یا تخصیص تلاش Ù…ÛŒ کرد آیات قرآن را شاهد بر رأی فقهی خود یا دست Ú©Ù… غیر معارض با آن نشان دهد (ذهبی ØŒ ج 2ØŒ ص 414Ù€417)ØŒ به گونه ای Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ توان قرن دوم Ùˆ سوم را علاوه بر Ø´Ú©Ù„ گیری مذاهب فقهی ØŒ عصر تنظیم Ùˆ ترتیب یافتن فقه Ùˆ تفسیر فقهی بر پایة مذاهب دانست (ایازی ØŒ ص 89 Ù€90).

پس از این دوره ØŒ پیروان هر مذهب فقهی برØ‌سب قواعدشان به استنباط اØ‌کام از آیات پرداختند Ùˆ تفاسیری برای آیات اØ‌کام نوشتند Ú©Ù‡ اختلافات مذاهب فقهی در آنها منعکس بود. در این آثار معمولاً مؤلف به هنگام تفسیر آیات ØŒ ابتدا آرای فقها Ùˆ بزرگان مذاهب دیگر را به همراه دلایل آنان بیان Ù…ÛŒ کند، سپس با استفاده از دانش لغوی Ùˆ Ù†Ø‌ÙˆÛŒ Ùˆ اصولی خود Ùˆ با ارائة شواهد قرآنی Ùˆ Ø‌دیثی نظرش را، Ú©Ù‡ همواره منطبق بر یکی از مذاهب شناخته شدة فقهی است ØŒ به اثبات Ù…ÛŒ رساند. مثلاً، در آیة ششم سورة مائده (آیة وضو) Ú©Ù‡ دارای مسائل Ùˆ اØ‌کام عبادی بسیاری است (ابن عربی ØŒ قسم 2ØŒ ص 557 Ù€ 558)ØŒ قواعد Ù†Ø‌ÙˆÛŒ Ùˆ اصولی ØŒ اشتراک معنایی Ø‌رف «واو» Ùˆ روایات رسیده در این باب باعث اختلاف فراوان Ùˆ در نتیجه قول به وجوب یا عدم وجوب ترتیب در وضو گردیده است ( رجوع کنید به جَصّاص ØŒ ج 2ØŒ ص 360Ù€364Ø› ابن عربی ØŒ قسم 2ØŒ ص 561 Ù€ 562Ø› قرطبی ØŒ ج 3ØŒ جزء 6ØŒ ص 98Ù€99Ø› فاضل مقداد، ج 1ØŒ ص 19Ù€22).

تفسیر فقهی تنها به اØ‌کام تکلیفی Ùˆ وضعی Ù…ÛŒ پردازد (معرفت ØŒ ج 2ØŒ ص 354). در این روش سعی مفسر بر استنباط Ø‌Ú©Ù… از آیاتی است Ú©Ù‡ به صراØ‌ت یا اشاره متضمن Ø‌Ú©Ù…ÛŒ شرعی است (ایازی ØŒ ص 88)ØŒ ازینرو Ù…ÛŒ توان آن را یکی از قدیمترین انواع تفسیر موضوعی به Ø‌ساب آورد. این نوع تفسیر را، از آن جهت Ú©Ù‡ فقها آن را بر عهده دارند، از دقیقترین تفاسیر دانسته اند ( رجوع کنید به انصاری ØŒ مقدمة معرفت ØŒ ص 9). تفاسیر فقهی همة اØ‌کام مرتبط با موضوع آیه ØŒ را مطرØ‌ Ù…ÛŒ نمایند، چنانکه به نظر رومی (ج 2ØŒ ص 417) بین این تفاسیر Ùˆ کتب فقه فرق چندانی نیست Ø› اما در تفاسیر دیگر، مفسران در ذیل آیات مربوط به اØ‌کام ØŒ تنها به ارائة Ø‌Ú©Ù… فقهی صریØ‌ Ùˆ رأی خودشان بسنده Ù…ÛŒ کنند (برای تفصیل بیشتر رجوع کنید به آل جعفر، ص 146).

مؤلفان تفاسیر فقهی در ترتیب این کتب معمولاً دو روش را به کار برده اند: 1) تفسیر آیات اØ‌کام به ترتیب سوره ها Ùˆ آیات Ø› 2) تنظیم آیات فقهی قرآن براساس ابواب رایج در کتب فقه . مفسران اهل سنّت غالباً روش اول را بر گزیده اند Ùˆ مفسران شیعه به طریق دوم رفته اند (ایازی ØŒ ص 90Ù€91Ø› قس مدیرشانه Ú†ÛŒ ØŒ ص 5).

اØ‌ادیث فقهی پیامبر اکرم Ùˆ توضیØ‌ Ùˆ تبیین آنها از جانب صØ‌ابه Ùˆ امامان شیعه ØŒ بخشی از تفاسیر فقهی Ù…Ø‌سوب Ù…ÛŒ گردد (معرفت ØŒ ج 2ØŒ ص 355)ØŒ هر چند به گفتة ذهبی (ج 2ØŒ ص 418) قبل از عصر تدوین جز مطالبی پراکنده از فقهای صØ‌ابه Ùˆ تابعین ØŒ تفسیر فقهی دیگری یافت نمی شود. ابن ندیم (ص 40Ù€41) در میان مؤلفان کتب اØ‌کام القرآن نام Ù…Ø‌مدبن سائب کلبی (متوفی 146)ØŒ از اصØ‌اب خاص امام باقر Ùˆ امام صادق علیهماالسلام ØŒ را ذکر کرده Ùˆ سیدØ‌سن صدر (ص 321) بر این اساس ÙˆÛŒ را اولین نویسندة اØ‌کام القرآن دانسته است . اثری از این کتاب در دست نیست .

قدیمترین تفسیر فقهیِ بر جای مانده ØŒ متعلق به Ù…Ø‌مدبن ادریس شافعی (متوفی 204) است Ú©Ù‡ اØ‌مدبن Ø‌سین بیهقی (متوفی 458) آن را گرد آورده است . پس از ÙˆÛŒ ابوبکر اØ‌مدبن علی جَصّاص (متوفی 370)ØŒ از علمای Ø‌نفی ØŒ اØ‌کام القرآن را نوشت Ùˆ از آن پس تألیف این قبیل کتابها ادامه یافت (انصاری ØŒ همان مقدمه ØŒ ص 9Ù€10)ØŒ چنانکه ابوالØ‌سن علی بن Ù…Ø‌مد کیاهراسی (متوفی 504) از عالمان شافعی ØŒ ابوبکر Ù…Ø‌مدبن عبداللّه ابن عربی (متوفی 543) Ùˆ ابوعبداللّه Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد قرطبی (متوفی 671) از مالکیان Ùˆ Ù…Ø‌مدبن Ø‌سین بن قاسم (متوفی 1067) از زیدیان کتابهایی در این زمینه تألیف کردند (ذهبی ØŒ ج 2ØŒ ص 418Ù€ 419). تفسیر زادالمسیر فی علم التفسیر ابن جوزی (متوفی 597) نیز اگر Ú†Ù‡ خاص آیات الاØ‌کام نیست ØŒ اما بر مبنای آرای فقهی مذهب Ø‌نبلی نوشته شده است (ابن جوزی ØŒ ص 72Ø› قس ذهبی ØŒ ج 2ØŒ ص 414Ù€420 Ú©Ù‡ اشاره ای به تفاسیر فقهی Ø‌نبلیان نکرده است Ø› رومی ØŒ ج 2ØŒ ص 417Ø› برای آگاهی از تفاسیر فقهی اهل سنّت رجوع کنید به Ø‌اجی خلیفه ØŒ ج 1ØŒ ستون 20Ø› ایازی ØŒ ص 837). در میان امامیه نیز قدیمترین کتاب مستقل در این باب ØŒ نوشتة قطب الدین ابوالØ‌سین سعیدبن هبة اللّه راوندی (متوفی 573) است (انصاری ØŒ همان مقدمه ص 10). پس از او فاضل مقداد سیّوری (متوفی 826) یکی از جامعترین این تفاسیر را نوشت (برای آگاهی از تفاسیر فقهی شیعه رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ØŒ ج 1ØŒ ص 40Ù€44Ø› ایازی ØŒ ص 91Ù€92).

تألیفات جدید در زمینة تفسیر فقهی اندک است Ùˆ تفاوتهای بسیاری با کتب کهن Ùˆ متقدم دارد. اهمّ ویژگیهای تفاسیر فقهی جدید بدین قرار است : بیان کلیات Ùˆ مطالب مهم Ùˆ اجتناب از تطویل Ø› دوری از تعصب Ùˆ عدم پایبندی به یک مذهب فقهی خاص Ø› اهتمام به رد برخی شبهات نسبت به اØ‌کامی چون قطع دست سارق Ùˆ رجم زانی Ø› Ùˆ پرداختن به بخشی از آیات اØ‌کام ØŒ نه همة آنها از آنرو Ú©Ù‡ این کتابها بیشتر برای دانشجویان رشته های علوم قرآنی نوشته شده Ùˆ جنبة آموزشی دارد (رومی ØŒ ج 2ØŒ ص 418Ù€419Ø› برای آگاهی از تفاسیر جدید رجوع کنید به همان ØŒ ج 2ØŒ ص 436Ø› مدیرشانه Ú†ÛŒ ØŒ ص 3Ù€4).

امروزه گاهی به دلیل شخصیت ممتاز علمی یک مفسر یا فقیه متقدم ØŒ Ú©Ù‡ خود تفسیر فقهی مستقلی ننوشته است ØŒ آرای پراکندة فقهی ÙˆÛŒ در ذیل آیات اØ‌کام ØŒ از لابلای تفسیر یا کتب فقهی او، جمع آوری Ù…ÛŒ شود Ùˆ به صورت مجموعه ای مستقل به چاپ Ù…ÛŒ رسد، نظیر الاØ‌کام الفقهیة للامام الطبری : مجموعة من کتاب التفسیرله (بیروت 1420/2000) تدوین Ù…Ø‌مدØ‌سن Ù…Ø‌مدØ‌سن اسماعیل Ú©Ù‡ به ترتیب ابواب فقه سامان یافته Ùˆ الانظار التفسیریة للشیخ الانصاری (قم 1376 Ø´ ) تدوین صاØ‌بعلی Ù…Ø‌بّی Ú©Ù‡ به ترتیب سوره های قرآن تنظیم شده است (برای آگاهی از کتاب شناسی آثار تألیف شده در باب تفسیر فقهی رجوع کنید به هاشم زاده ØŒ ص 169Ù€184).

منابع : آقابزرگ طهرانی Ø› مساعد مسلم عبداللّه آل جعفر، أثرالتطور الفکری فی التفسیر فی العصر العباسی ØŒ بیروت 1405/1984Ø› ابن جوزی ØŒ الباز الاشهب المنقص علی مخالفی المذهب لابن الجوزی ØŒ چاپ علی دØ‌روج ØŒ در الابØ‌اث ØŒ سال 38 (1990)Ø› ابن عربی ØŒ اØ‌کام القرآن ØŒ چاپ علی Ù…Ø‌مد بجاوی ØŒ بیروت : دارالجیل ØŒ ( بی تا. ) Ø› ابن ندیم Ø› مرتضی بن Ù…Ø‌مدامین انصاری ØŒ الانظار التفسیریة للشیخ الانصاری ØŒ تدوین صاØ‌بعلی Ù…Ø‌بّی ØŒ قم 1376 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدعلی ایازی ØŒ المفسرون : Ø‌یاتهم Ùˆ منهجهم ØŒ تهران 1414Ø› یوسف بن اØ‌مد بØ‌رانی ØŒ الØ‌دائق الناضرة فی اØ‌کام العترة الطاهرة ØŒ قم 1363Ù€1367 Ø´ Ø› اØ‌مدبن علی جَصّاص ØŒ کتاب اØ‌کام القرآن ØŒ ( استانبول ) 1335Ù€ 1338ØŒ چاپ افست بیروت 1406/ 1986Ø› Ø‌اجی خلیفه Ø› Ù…Ø‌مد خضری ØŒ تاریخ التشریع الاسلامی ØŒ بنارس 1403/ 1983Ø› Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ التفسیر والمفسّرون ØŒ قاهره 1409/ 1989Ø› فهدبن عبدالرØ‌مان رومی ØŒ اتجاهات التفسیر فی القرن الرابع عشر ØŒ ریاض 1407/1986Ø› Ù…Ø‌مود شهابی ØŒ ادوارفقه ØŒ ج 1ØŒ تهران 1372 Ø´ Ø› زین الدین بن علی شهید ثانی ØŒ الروضة البهیة فی شرØ‌ اللمعة الدمشقیة ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد کلانتر، بیروت 1403/1983Ø› Ø‌سن صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام ØŒ ( بغداد 1370 ) ØŒ چاپ افست تهران ( بی تا. ) Ø› Ø‌سن بن یوسف علامه Ø‌لّی ØŒ قواعد الاØ‌کام ØŒ قم 1413Ù€1419Ø› مقدادبن عبداللّه فاضل مقداد، کنزالعرفان فی فقه القرآن ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدباقر بهبودی ØŒ چاپ افست تهران 1384Ù€1385Ø› Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد قرطبی ØŒ الجامع لاØ‌کام القرآن ØŒ ج 3ØŒ جزء 6ØŒ بیروت 1965ØŒ چاپ افست تهران 1364 Ø´ Ø› کاظم مدیرشانه Ú†ÛŒ ØŒ آیات الاØ‌کام ØŒ تهران 1378 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدمهدی مسعودی ØŒ «گسترة مباØ‌Ø« فقهی قرآن »، فصلنامة پژوهشهای قرآنی ØŒ سال 1ØŒ Ø´ 4 (زمستان 1374)Ø› Ù…Ø‌مدهادی معرفت ØŒ التفسیر والمفسّرون فی ثوبه القشیب ØŒ مشهد 1418Ù€1419Ø› Ù…Ø‌مدعلی هاشم زاده ØŒ «کتابشناسی اØ‌کام قرآن (بر اساس ترتیب قرن )»، فصلنامة پژوهشهای قرآنی ØŒ سال 1ØŒ Ø´ 3 (پاییز 1374).

/ مهرداد عباسی /

9) تفسیر عقلی Ù€ کلامی ØŒ یکی از گرایشهای تفسیری Ú©Ù‡ در آن مفسر در تفسیر آیات به جای اتکا به روایات به اجتهاد Ùˆ رأی خود اتکا Ù…ÛŒ کند Ùˆ با بهره گیری از کلام Ùˆ فلسفه به تفسیر آیات Ùˆ اØ‌یاناً به اثبات دیدگاههای کلامی خود یا رد آرای کلامی مخالفان خود Ù…ÛŒ پردازد. در پژوهشهای تفسیری از این گرایش با عناوین تفسیر اجتهادی Ùˆ تفسیر به رأی نیز یاد شده است ( رجوع کنید به Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 256Ø› زرقانی ØŒ ج 2ØŒ ص 49Ø› ایازی ØŒ 1414ØŒ ص 40).

پیدایش Ùˆ Ø´Ú©Ù„ گیری تفاسیر عقلی Ù€ کلامی ØŒ بیش از هر چیز به وجود آیات نسبتاً زیادی در قرآن باز Ù…ÛŒ گردد Ú©Ù‡ متضمن داده های عقلی Ùˆ نظری است ØŒ مثل آیاتی Ú©Ù‡ دعوت به تعقل Ùˆ تدبر Ù…ÛŒ کند (برای نمونه رجوع کنید به بقره : 242Ø› انبیاء: 67Ø› مؤمنون : 80Ø› نور: 61) یا آیاتی Ú©Ù‡ خود صبغة استدلالی دارند، مانند آیاتِ نفی شرک (برای نمونه رجوع کنید به انبیاء: 22Ø› نمل : 63). علاوه بر این در قرآن آیاتی هست Ú©Ù‡ تفسیر Ùˆ تبیین آنها بدون توضیØ‌ Ùˆ تأویل عقلی Ùˆ صرفاً با اتکا به ظاهر لفظ ناممکن است یا با آموزه های صریØ‌ قرآن همخوانی ندارد. از این قبیل است آیاتی Ú©Ù‡ در آنها به خدا «ید» (دست ) Ùˆ «وجه » (صورت ) نسبت داده شده ( رجوع کنید به فتØ‌ : 10Ø› بقره : 115Ø› الرØ‌من : 27) Ùˆ از استوای خدا بر عرش (طه : 5) Ùˆ رؤیت خدا سخن به میان آمده است (قیامت : 22Ù€23). این آیات ØŒ Ú©Ù‡ با مفاهیم کلامی نظیر تشبیه Ùˆ تنزیه پیوند دارد، سبب طرØ‌ مباØ‌Ø« کلامی در تفسیر این آیات Ù…ÛŒ شده است . علاوه بر این در قرآن آیاتی هست Ú©Ù‡ در ظاهر غیرقابل جمع Ù…ÛŒ نماید، مثلاً در آیاتی آمده Ú©Ù‡ خداوند هرکس را Ú©Ù‡ بخواهد هدایت Ù…ÛŒ کند Ùˆ هرکس را Ú©Ù‡ بخواهد گمراه Ù…ÛŒ سازد (برای نمونه رجوع کنید به ابراهیم : 4Ø› Ù†Ø‌Ù„ : 93Ø› مدثر: 31) Ùˆ از سوی دیگر در آیاتی گفته شده است Ú©Ù‡ کفر نورزید Ùˆ ایمان بیاورید (برای نمونه رجوع کنید به آل عمران : 79Ø› اعراف : 158Ø› نساء: 136). در تفسیر این آیات نیز مباØ‌Ø« مختلفی ØŒ Ú©Ù‡ بیشتر جنبة کلامی Ù€ فلسفی دارد، مطرØ‌ گردیده است ØŒ مثل مباØ‌Ø«ÛŒ در بارة جبر Ùˆ اختیار، کسب ØŒ افعال بندگان Ùˆ Ø‌سن Ùˆ قبØ‌ِ افعال . این قبیل آیات Ùˆ برخی عوامل دیگر، موجب Ø´Ú©Ù„ گیری مباØ‌Ø« Ùˆ مناقشاتی میان مسلمانان در قرون اولیة اسلام شد Ùˆ بتدریج به تأسیس علم کلام انجامید Ùˆ بر تفسیر قرآن ØŒ Ú©Ù‡ در آغاز متکی بر منقولاتی از پیامبر اکرم Ùˆ آرای صØ‌ابیان بود، تأثیر مستقیم گذاشت . تفسیر عقلی Ù€ کلامی Ø‌داقل در Ø‌وزة آثار مکتوب ØŒ نسبت به تفسیر مأثور، متأخر است ØŒ هرچند Ú©Ù‡ ریشة آن را به عصر تابعین رسانده (معرفت ØŒ ج 2ØŒ ص 349Ø› قس رومی ØŒ ص 100) Ùˆ از مکتب عراقی سخن گفته اند Ú©Ù‡ در مقابل مکتب Ù…Ú©ÛŒ Ùˆ مدنی ØŒ رویکردی مبتنی بر رأی Ùˆ اجتهاد بوده است ( رجوع کنید به Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 121Ù€122Ø› خضیری ØŒ ج 2ØŒ ص 722Ù€723).

در قرن سوم Ùˆ چهارم با بسط Ùˆ اشاعة علم کلام ØŒ تفسیر کلامی نیز رواج یافت Ùˆ در این میان ØŒ تفاسیر معتزلی را Ù…ÛŒ توان نقطة عطفی به Ø‌ساب آورد. معتزله بر اساس مشرب کلامی خود، Ú©Ù‡ مبتنی بر عقل گرایی بود، به تفسیر عقلی آیات پرداختند Ùˆ آیاتی را Ú©Ù‡ معنای ظاهری آن موافق آرا Ùˆ نظریاتشان بود «مØ‌Ú©Ù… » Ùˆ آیاتی را Ú©Ù‡ با اصول فکری آنان ناسازگار بود «متشابه » Ù…ÛŒ نامیدند Ùˆ در تفسیر آیاتی Ú©Ù‡ با مبانی عقلی ایشان ناسازگار بود به تأویل روی Ù…ÛŒ آوردند (صاوی جوینی ØŒ ص 108Ø› برای آگاهی بیشتر در بارة نقش تأویل در تفسیر آیات نزد معتزله Ùˆ نیز دیدگاه جاØ‌ظ معتزلی Ùˆ قاضی عبدالجباربن اØ‌مد همدانی در این باره رجوع کنید به همان ØŒ ص 108Ù€112ØŒ 118Ù€297Ø› ابوزید، ص 180Ù€ 239). معتزله از نخستین کسانی بودند Ú©Ù‡ به اهمیت عقل Ùˆ رأی در تفسیر آیات تأکید کرده آن را در تفاسیر خود به کار بردند. بدین جهت مخالفان فکری آنان ØŒ اینگونه عمل تفسیری را تفسیر به رأی خوانده اند Ú©Ù‡ بنا بر چندین Ø‌دیث نبوی از آن نهی شده است ( رجوع کنید به بخش 1: کلیات ). بعدها بسیاری از مفسران Ùˆ متکلمان غیرمعتزلی ØŒ مثل ابوالØ‌سن اشعری Ùˆ ماتریدی Ùˆ فخررازی ØŒ از مفسران اشعری نیز برای رد آرای کلامی معتزله در تفاسیر خود از عقل Ùˆ رأی بهره بردند Ú©Ù‡ خود منشأ تقسیم بندی جدیدی شد. تفسیر پژوهان Ùˆ عالمان اشعری در دوره های بعد در ارزیابی تفاسیر، این تفسیرها را «تفسیر به رأی ممدوØ‌ » یا «جایز» Ùˆ تفاسیر اهل اعتزال Ùˆ دیگر مذاهب Ùˆ فرق را «تفسیر به رأی مذموم » خواندند ( رجوع کنید به Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 288Ù€ 289ØŒ 362Ù€477Ø› زرقانی ØŒ ج 2ØŒ ص 65Ù€69Ø› رومی ØŒ ص 102Ù€ 104Ø› نیز رجوع کنید به سیوطی ØŒ 1363 Ø´ ØŒ ج 4ØŒ ص 205Ù€207). در عین Ø‌ال ØŒ به این نکته باید توجه داشت Ú©Ù‡ دامنة تفسیر به رأی از تفسیر عقلی Ùˆ کلامی وسیعتر است Ùˆ شامل تفاسیر عرفانی هم Ù…ÛŒ شود.

بنا به تعریفی که از تفسیر عقلی ـ کلامی داده شد، تفاسیر بسیاری در این گروه جای می گیرند. از شماری از این تفاسیر فقط نامی در کتابها باقی مانده ، از برخی دیگر فقراتی در دیگر کتب نقل شده یا فقط بخشهایی باقی مانده است . برخی از آنها هم به صورت کامل در دست است و بعضاً به چاپ رسیده است .

برخی از مهمترین تفاسیر کلامی به ترتیب تاریخی عبارت اند از: تفسیر ابوبکر عبدالرØ‌مان بن کیسان الاصمّ (متوفی 200 یا 201)ØŒ عالم Ùˆ مفسر معتزلی ØŒ Ú©Ù‡ به جهت تمایل به شیعه ØŒ معتزله او را طرد کردند (ابن ندیم ØŒ ص 214)ØŒ قاضی عبدالجبار همدانی ( فضل الاعتزال ØŒ ص 267) نیز تفسیر او را تفسیری عجیب دانسته است Ø› کتابهای تفسیر القرآن Ùˆ تأویل القرآن ØŒ هر دو اثر ضِراربن عمرو معتزلی ØŒ معاصر اØ‌مدبن Ø‌نبل ØŒ Ú©Ù‡ میان آن دو کینه Ùˆ عداوتی وجود داشت (ابن ندیم ØŒ ص 215Ø› ابن Ø‌جر عسقلانی ØŒ ج 3ØŒ ص 203)Ø› تفسیر ابوعلی جبّائی (متکلم معتزلی ØŒ متوفی 303)ØŒ شیخ طوسی (ج 1ØŒ ص 1) در مقدمة



تفسیرش ØŒ التبیان ØŒ آن را تفسیری کلامی دانسته Ùˆ از آن بسیار نقل کرده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 102ØŒ ج 2ØŒ ص 12ØŒ ج 5ØŒ ص 6). ابن طاووس (ص 252Ù€303) نیز بخشهایی از آن را آورده است . دانیل ژیماره این تفسیر را در 1373 Ø´ / 1994 بازسازی کرده است . همچنین ابوعلی فارسی (متوفی 377)ØŒ Ù†Ø‌ÙˆÛŒ Ùˆ لغوی ایرانی ØŒ بر این تفسیر شرØ‌ÛŒ نوشته با نام التتبع لکلام ابی علی الجبّائی فی التفسیر Ú©Ù‡ Ø‌دود صد برگ بوده است (یاقوت Ø‌موی ØŒ ج 2ØŒ ص 814Ø› صفدی ØŒ ج 11ØŒ ص 379Ø› در بارة این تفسیر رجوع کنید به صادقی ØŒ ص 551Ù€557). فرزند او ابوهاشم جبّائی (متوفی 321) نیز ظاهراً تفسیری داشته Ú©Ù‡ سیوطی (1960ØŒ ص 33) جزئی از آن را دیده اما در دیگر منابع نامی از آن نیامده است . تفسیر ابوالقاسم عبداللّه بن اØ‌مد کعبی بلخی (متوفی 319)ØŒ متکلم معتزلی ØŒ با نام التفسیر الکبیر للقرآن (ابن ندیم ØŒ ص 219) نیز از تفاسیر کلامی است . به گفتة ابن طاووس (ص 314) نام این تفسیر، جامع علم القرآن بوده Ùˆ صَفَدی (ج 17ØŒ ص 26) آن را دوازده جلد دانسته است . ابن طاووس (ص 315Ù€337) Ùˆ طوسی (ج 5ØŒ ص 27Ù€29) بخشهایی از این تفسیر را نقل کرده Ùˆ به نقد دیدگاههای او پرداخته اند. از این منقولات Ù…ÛŒ توان به روش عقلی او در تفسیر همچون دیگر معتزله Ù¾ÛŒ برد.

از دیگر تفاسیر کلامی تفسیر ابومسلم Ù…Ø‌مدبن بØ‌ر اصفهانی (متوفی 322)ØŒ ادیب Ùˆ متکلم Ùˆ مفسر معتزلی ØŒ

با عنوان جامع التأویل لمØ‌Ú©Ù… التنزیل است Ú©Ù‡ آن را بر اساس

عقاید معتزله نوشته (ابن ندیم ØŒ ص 151) Ùˆ به گفتة یاقوت Ø‌موی (ج 6ØŒ ص 2438) در چهارده جلد بوده است . طوسی (ج 1ØŒ ص 1Ù€2) ضمن ستودن این تفسیر به طولانی بودن آن خرده گرفته است (برای اطلاع از شرØ‌ Ø‌ال Ùˆ آرای ابومسلم اصفهانی در تفسیر رجوع کنید به سرمدی ØŒ ص 23Ù€36). همچنین یکی از عالمان هندی به نام سعید الانصاری منقولات تفسیر ابومسلم اصفهانی را از کتابهای مختلف گردآوری کرده Ùˆ به نام ملتقط جامع

التأویل لمØ‌Ú©Ù… التنزیل (1340/1921) در کلکتة هند به چاپ رسانده است .

ابوالØ‌سن علی بن اسماعیل اشعری (متوفی 324)ØŒ متکلم Ùˆ بنیانگذار مکتب کلامی اشاعره Ùˆ شاگرد ابوعلی جبّائی ØŒ نیز تفسیری بزرگ بر قرآن نوشته است با نام کتاب فی تفسیرالقرآن Ùˆ الرد علی من خالف البیان من اهل الافک Ùˆ البهتان Ú©Ù‡ بعدها با نام المختزن شهرت یافت (ابن فرØ‌ون ØŒ ج 2ØŒ ص 95). ÙˆÛŒ در این تفسیر به رد تفاسیر معتزله مانند تفسیر جبّائی Ùˆ ابوالقاسم بلخی پرداخته است . ابن عساکر (ص 136Ù€139) مقدمة این تفسیر را نقل کرده است . ابومنصور Ù…Ø‌مدبن Ù…Ø‌مد ماتریدی سمرقندی (متوفی 333)ØŒ متکلم Ùˆ مفسر Ùˆ پیشوای مکتب کلامی ماتریدیه ØŒ نیز تفسیری نوشته است با نام تأویلات اهل السنة Ú©Ù‡ در آن به تفسیر آیات قرآن بر طبق عقاید Ùˆ دیدگاههای کلامی خویش پرداخته Ùˆ در تفسیر برخی آیات به رد دیدگاههای مخالفان خود پرداخته است . برای نمونه در تفسیر آیة 8 سورة بقره به رد دیدگاه کرامیه در بارة ایمان (ج 1ØŒ ص 44) Ùˆ در تفسیر آیة 24 سورة بقره به رد دیدگاه معتزله در بارة جاودان بودن صاØ‌ب گناه کبیره در آتش جهنم Ù…ÛŒ پردازد (ج 1ØŒ ص 73ØŒ نیز رجوع کنید به 179).

از دیگر تفاسیر کلامی Ù…ÛŒ توان به تفسیر علی بن عیسی رمانی (متوفی 384)ØŒ Ù†Ø‌ÙˆÛŒ Ùˆ مفسر معتزلی ØŒ اشاره کرد Ú©Ù‡ شیخ طوسی (همانجا) در مقدمة تفسیرش آن را ستوده Ùˆ به طولانی بودن آن خرده گرفته Ùˆ ابن طاووس (ص 394Ù€397) بخشهایی از آن را آورده Ùˆ در مواردی به رد عقاید رمانی پرداخته است . نسخه هایی از این تفسیر در کتابخانه های دنیا موجود است ( رجوع کنید به د. اسلام ØŒ چاپ دوم ØŒ ذیل «الرمانی »). قاضی عبدالجبار همدانی (متوفی 415)ØŒ متکلم Ùˆ مفسر معتزلی ØŒ علاوه بر آرای تفسیری در کتابهایش ØŒ از جمله المغنی ØŒ کتابی در تفسیر دارد با عنوان تنزیه القرآن عن المطاعن Ú©Ù‡ در آن به تفسیر عقلی Ù€ کلامی بعضی آیات Ú©Ù‡ از او در بارة آنها سؤال کرده اند، پرداخته Ùˆ در ذیل آیات شبهه هایی را Ú©Ù‡ ممکن است مخالفان معتزله بر آنها وارد کنند، پاسخ داده یا آنها را تأویل کرده است (زرقانی ØŒ ج 2ØŒ ص 74Ø› نیز رجوع کنید به Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 390Ù€401)ØŒ مثلاً در تفسیر آیة 26 سورة بقره به توجیه دیدگاه معتزله در بارة گمراهی Ùˆ ضلالت پرداخته (ص 19) یا در تفسیر آیة 30 سورة قصص ( رجوع کنید به ص 310) Ø‌ادث بودن کلام خدا را توضیØ‌ داده است . از دیگر کتابهایی Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ توان آن را در شمار تفاسیر عقلی Ù€ کلامی ذکر کرد، امالی شریف مرتضی علم الهدی (متوفی 436)ØŒ متکلم Ùˆ فقیه امامی ØŒ با نام غررالفوائد Ùˆ درر القلائد است شامل هشتاد مجلس بØ‌Ø« Ùˆ مذاکرة علمی در بارة تفسیر Ùˆ Ø‌دیث Ùˆ ادب Ú©Ù‡ در مواضع گوناگون آن به تفسیر کلامی برخی آیات پرداخته است (برای نمونه رجوع کنید به قسم 1ØŒ ص 25Ù€ 48ØŒ 526 Ù€ 529).

یکی از شاگردان قاضی عبدالجبار همدانی ØŒ ابویوسف عبدالسلام بن Ù…Ø‌مدبن یوسف بن بندار قزوینی (متوفی 483) است . ÙˆÛŒ تفسیر مفصّلی بر قرآن نوشته با نام Ø‌دائق ذات بهجة فی تفسیرالقرآن الکریم Ú©Ù‡ به اختلاف آن را بین سیصد تا هفتصد جزء دانسته اند به گونه ای Ú©Ù‡ تفسیر ÙˆÛŒ بر سورة فاتØ‌Ø© الکتاب در هفت مجلد Ùˆ تفسیر آیة 102 بقره در یک جلد بوده است . ÙˆÛŒ در این تفسیر به شیوة معتزلیان پیش از خود قرآن را تفسیر کرده است (رافعی قزوینی ØŒ ج 3ØŒ ص 178Ø› Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد ذهبی ØŒ ج 18ØŒ ص 616Ù€620Ø› Ø‌اجی خلیفه ØŒ ج 1ØŒ ستون 634). سلیمان بن Ø‌سن صهرشتی ØŒ فقیه Ùˆ متکلم امامی معاصرِ ÙˆÛŒ ØŒ در کتابی با نام النضیر فی نقض کلام صاØ‌ب التفسیر مواردی از آن را رد کرده است (ابن شهرآشوب ØŒ ص 56). ابوسعدمØ‌سن بن Ù…Ø‌مد مشهور به Ø‌اکم جشمی * ØŒ عالم Ùˆ متکلم زیدی ØŒ نیز تفسیری بر قرآن نوشته به نام التهذیب فی تفسیر القرآن . اهمیت کلامی این تفسیر در نقل قولهایی از معتزله است ( رجوع کنید به زرزور، ص 161Ù€ 162Ø› د. اسلام ØŒ چاپ دوم ØŒ تکملة 5 Ù€6ØŒ ذیل «الØ‌اکم الجشمی »).

از قرن پنجم به بعد تفاسیر بیشتری بر جای مانده Ùˆ بنابراین بهتر Ù…ÛŒ توان در بارة گرایش مفسران Ùˆ روش تفسیری آنان داوری کرد. یکی از تفاسیر مهم این قرن ØŒ التبیان فی تفسیرالقرآن اثر شیخ طوسی (متوفی 460)ØŒ فقیه Ùˆ مفسر Ùˆ متکلم امامی ØŒ است Ú©Ù‡ اولین تفسیر کامل شیعی از قرآن کریم است Ùˆ اگرچه در آن مباØ‌Ø« ادبی Ùˆ فقهی Ùˆ اصولی نیز به وفور وجود دارد، چون صبغة اصلی آن کلامی است ØŒ Ù…ÛŒ توان آن را تفسیرکلامی دانست (طباطبائی ،ص 50 Ù€51). طوسی در التبیان مباØ‌Ø« کلامی بسیاری در تفسیر آیات آورده Ùˆ در تفسیر برخی آیات به دفاع از عقاید امامیه پرداخته است . برای نمونه ØŒ او در تفسیر آیة 55 سورة مائده ØŒ علی علیه السلام را جانشین بلافصل پیامبر اکرم دانسته Ùˆ در تفسیر آیة 28 سورة آل عمران ØŒ به وجوب تقیه ØŒ در صورت خوف جانی ØŒ نزد امامیه اشاره کرده است (برای موارد دیگر رجوع کنید به التبیان فی تفسیرالقرآن * ). از دیگر ویژگیهای کلامی این تفسیر، نقل آرای کلامی مخالفان مثل معتزله Ùˆ اشاعره است Ú©Ù‡ در هر مورد به طور مستدل Ùˆ با رویکردی عقلی به آنها پاسخ داده است ( رجوع کنید به همانجا).

یکی دیگر از تفاسیر مهم کلامی ØŒ تفسیر الکشاف عن Ø‌قائق غوامض التنزیل Ùˆ عیون الاقأویل فی وجوه التأویل اثر جاراللّه Ù…Ø‌مودبن عمر زمخشری (متوفی 528)ØŒ ادیب Ùˆ مفسر Ùˆ متکلم معتزلی ØŒ است . به گفتة ابن خلدون (ج 1: مقدمه ØŒ ص 555 Ù€556) زمخشری در تفسیر آیات قرآن به عقاید معتزله اشاره کرده Ùˆ لذا Ù…Ø‌ققان اهل سنّت (اشاعره ) از آن تفسیر دوری Ù…ÛŒ کنند ولی اگر کسی Ú©Ù‡ آن را Ù…ÛŒ خواند کاملاً به مذهب اهل سنّت آگاه باشد Ùˆ راه استدلال خوب را بداند از عقاید معتزلی آن در امان خواهد ماند. از این قبیل طعن Ùˆ انتقادها بر کشّاف بسیار است (برای نمونه رجوع کنید به ابن تیمیّه ØŒ ص 34ØŒ 51Ø› Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 435Ù€442Ø› الکشاف عن Ø‌قائق التنزیل * )ØŒ با این Ø‌ال Ø‌تی مخالفان آن هم از Ù…Ø‌اسن بسیار این تفسیر سخن گفته اند ( رجوع کنید به ابن خلدون Ø› Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ همانجاها). از ویژگیهای تفسیر کشاف ارائة دیدگاههای کلامی معتزلی است Ú©Ù‡ زمخشری به مناسبتهای گوناگون به آنها اشاره کرده است . برای نمونه زمخشری در تفسیر آیة 10 سورة فتØ‌ ØŒ Ú©Ù‡ در آن از دست خدا (یداللّه ) سخن گفته شد، به نفی تشبیه پرداخته Ùˆ در تفسیر آیة 22 سورة ابراهیم به نفی جبر Ùˆ در تفسیر آیات 3 سورة بقره ØŒ 173 سورة آل عمران Ùˆ 33 سورة نجم به عقیدة معتزلی منزلت بین منزلتین اشاره کرده است (برای دیگر آرای معتزلی زمخشری در الکشاف رجوع کنید به Ø‌وفی ØŒ ص 122Ù€ 166Ø› فاضل ØŒ ص 318Ù€336). بر تفسیر الکشاف شروØ‌ Ùˆ Ø‌واشی بسیاری نوشته اند Ú©Ù‡ از جمله Ø‌واشی آن الانصاف فیماتضمّنه الکشاف من الاعتزال اثر ابوالعباس اØ‌مدبن منصور جذامی جَرمی معروف به ابن منیّر (متوفی 683)ØŒ مفسر Ùˆ فقیه مالکی مصری ØŒ است Ú©Ù‡ بارها در Ø‌اشیة الکشاف به چاپ رسیده است (برای آگاهی از دیگر شروØ‌ Ùˆ Ø‌واشی الکشاف رجوع کنید به Ø‌اجی خلیفه ØŒ ج 2ØŒ ستون 1477Ù€ 1484Ø› برای آگاهی از Ø‌واشی Ùˆ شروØ‌ عالمان شیعی رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ØŒ ج 3ØŒ ص 30ØŒ 332ØŒ 420ØŒ ج 4ØŒ ص 310ØŒ 425ØŒ ج 5ØŒ ص 99ØŒ ج 6ØŒ ص 46ØŒ 59).

یکی از مهمترین تفاسیر کلامی ØŒ مفاتیØ‌ الغیب ØŒ معروف به تفسیر کبیر ØŒ اثر فخرالدین Ù…Ø‌مدبن عمر رازی (متوفی 604)ØŒ متکلم Ùˆ مفسر اشعری ØŒ است Ú©Ù‡ به سبب طرØ‌ مباØ‌Ø« کلامی فراوان در آن ØŒ برخی آن را دایرة المعارفی در علم کلام دانسته اند (Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 295Ø› Ø´Ø‌اته ØŒ ص 163). فخرالدین رازی در این تفسیر با رویکردی عقلی به تفسیر آیات پرداخته Ùˆ در تفسیر آیات بسیاری از معارف Ùˆ علوم عصر خویش را به مناسبت ذکر کرده است (Ø´Ø‌اته ØŒ همانجا). بنابراین ØŒ تفسیر او مشØ‌ون از اقوال Ø‌کیمان Ùˆ فیلسوفان Ùˆ نزاعهای عقلی است ( رجوع کنید به بلتاجی ØŒ ص 120). فخررازی در تفسیر آیات مباØ‌Ø« مربوط به آیه را به طور منظم دسته بندی کرده Ùˆ برای رد کردن آرای مخالفان خود (مثل معتزله Ùˆ کرامیه ) مطالب آنان را بتفصیل ذکر نموده است (Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 294Ù€295Ø› بلتاجی ØŒ ص 126). چنانکه گفته شد یکی از ویژگیهای تفسیر کبیر فخررازی نقل نگرشها Ùˆ استدلالهای عقلی فلاسفه است ØŒ مثلاً در تفسیر آیة 48 سورة بقره ØŒ تأویل فلاسفه در بارة شفاعت را ذکر کرده Ùˆ به تبیین آن پرداخته است (برای موارد دیگر رجوع کنید به تفسیر کبیر * ).

در دوران معاصر نیز تفاسیر عقلی Ù€ کلامی بسیاری نوشته شده Ú©Ù‡ برخی از مهمترین آنها عبارت است از: تفسیر روØ‌ المعانی ØŒ تألیف شهاب الدین Ù…Ø‌مود آلوسی بغدادی (متوفی 1270)Ø› تفسیر القرآن الØ‌کیم معروف به تفسیر الخفاجی ØŒ تألیف Ù…Ø‌مد عبدالمنعم خفاجی (متوفی 1328 Ø´ )Ø› تØ‌ریر المعنی السدید Ùˆ تنویرالعقل الجدید معروف به التØ‌ریر Ùˆ التنویر تألیف Ù…Ø‌مدطاهربن عاشور (متوفی 1352 Ø´ )ØŒ عالم مالکی تونسی Ø› المیزان فی تفسیرالقرآن * ØŒ تألیف Ù…Ø‌مدØ‌سین طباطبائی (متوفی 1361 Ø´ )ØŒ مفسر Ùˆ فیلسوف امامی ØŒ Ú©Ù‡ در تفسیر خود ضمن دفاع کلامی از معتقدات شیعة امامیه به بØ‌ثهای فلسفی Ùˆ اجتماعی نیز پرداخته است Ø› آلاءالرØ‌من فی تفسیر القرآن ØŒ اثر شیخ Ù…Ø‌مدجواد بلاغی * (متوفی 1352) مفسر، متکلم Ùˆ ادیب امامی Ø› اطیب البیان فی تفسیر القرآن ØŒ تألیف سیدعبدالØ‌سین طیب اصفهانی (متوفی 1369 Ø´ )ØŒ عالم Ùˆ متکلم امامی .

نوع دیگری از تفاسیر کلامی ØŒ تفاسیری است Ú©Ù‡ پیروان فرق Ùˆ مذاهب مختلف نوشته Ùˆ دیدگاههای کلامی خود را مطرØ‌ کرده اند؛ مثلاً اباضیه (یکی از فرق خوارج ) تفاسیری بر قرآن نوشته اند Ú©Ù‡ مهمترین آنها تفسیر کتاب اللّه العزیز (بیروت 1990)ØŒ اثر هودبن Ù…Ø‌کّم هُواری ØŒ مفسر اباضی قرن سوم ØŒ است Ú©Ù‡ گرچه در اصل تفسیری مأثور است ØŒ مفسر برخی از مسائل مثل کفر Ùˆ ایمان ØŒ ارتکاب کبیره Ùˆ شفاعت Ùˆ دیگر دیدگاههای کلامی خویش را در تفسیر آیات وارد کرده است (ایازی ØŒ 1374 Ø´ ØŒ ص 147Ù€ 148). به تفسیر هَمْیان الزاد الی دارالمعاد (عمان ØŒ 1401Ù€1411) Ùˆ تیسیرالتفسیر (عمان ØŒ 1407Ù€1409)ØŒ هر دو اثر Ù…Ø‌مدبن یوسف اطفیش (متوفی 1332)ØŒ نیز Ù…ÛŒ توان اشاره کرد.

در نزد زیدیه نیز علاوه بر تفسیر غریب القرآن (قم 1414) منسوب به زیدبن علی Ùˆ تفسیر مقاتل بن سلیمان (قاهره 1979Ù€1989) ــ Ú©Ù‡ آن را در شمار تفاسیر زیدیه آورده اند (از جمله رجوع کنید به Ø´Ø‌اته ØŒ ص 190) ــ به تفسیر فتØ‌ القدیر الجامع بین فَنَّیِ الروایة Ùˆ الدرایة من علم التفسیر (بیروت ØŒ بی تا.)ØŒ اثر Ù…Ø‌مدبن علی بن عبداللّه شوکانی (متوفی 1250)ØŒ Ù…ÛŒ توان اشاره کرد. از اسماعیلیه هم اگرچه تفسیر کامل Ùˆ جامعی از قرآن گزارش نشده است ØŒ قاضی نعمان (متوفی 363) در آثارش از جمله در کتاب المجالس Ùˆ المسایرات (تونس 1398/ 1978) Ùˆ مؤید فی الدین هبة اللّه شیرازی در المجالس المؤیدیة (بیروت 1394/ 1974) به تفسیر برخی آیات به مناسبت مباØ‌Ø« مختلف کتابهایشان پرداخته اند (برای موارد دیگر رجوع کنید به Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ ج 2ØŒ ص 258Ù€274Ø› پوناوالا، ص 199Ù€ 222) همچنین اگر نظر کسانی Ú©Ù‡ Ù…Ø‌مدبن عبدالکریم شهرستانی (متوفی 548)ØŒ صاØ‌ب الملل Ùˆ النØ‌Ù„ ØŒ را اسماعیلی Ù…ÛŒ دانند، پذیرفته شود ( رجوع کنید به ابن Ø‌جر عسقلانی ØŒ ج 5ØŒ ص 263Ø› نیز رجوع کنید به بهرامی ØŒ ص 356Ù€ 381) Ù…ÛŒ توان تفسیر او به نام مفاتیØ‌ الاسرار Ùˆ مصابیØ‌ الابرار (تهران 1376 Ø´ ) را در شمار تفاسیر اسماعیلی آورد.

برخی از فیلسوفان مسلمان نیز با به کارگیری عنصر عقل Ùˆ معلومات فلسفی ØŒ تفاسیری فلسفی نوشته اند؛ مانند تفاسیر سوره های توØ‌ید، فلق ØŒ ناس Ùˆ اعلی از ابوعلی سینا (متوفی 428Ø› برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به Ø‌کمت ØŒ ص 159Ù€174)ØŒ تفسیر برخی آیات در آثار شهاب الدین سهروردی (متوفی 587) بویژه در التلویØ‌ات اللوØ‌یّة Ùˆ العرشیة ( مجموعه مصنّفات ØŒ ج 1ØŒ ص 83ØŒ 92Ù€93)ØŒ تفسیر القرآن الکریم (قم 1379 Ø´ ) Ùˆ مفاتیØ‌ الغیب (تهران 1363 Ø´ ) هر دو اثر Ù…Ø‌مدبن ابراهیم شیرازی مشهور به ملاصدرا (متوفی 1050)ØŒ Ú©Ù‡ هریک با گرایش خاص خود در فلسفه به تفسیر آیات Ùˆ سوره های قرآن پرداخته اند ( رجوع کنید به تفسیر ملاصدرا * ).

منابع : علاوه بر قرآن Ø› آقابزرگ طهرانی Ø› ابن تیمیّه ØŒ مقدمة فی اصول التفسیر ØŒ بیروت : دارمکتبة الØ‌یاة ØŒ ( بی تا. ) Ø› ابن Ø‌جرعسقلانی ØŒ لسان المیزان ØŒ Ø‌یدرآباد دکن 1329Ù€1331ØŒ چاپ افست بیروت 1390/1971Ø› ابن خلدون Ø› ابن شهر آشوب ØŒ معالم العلماء ØŒ نجف 1380/1961Ø› ابن طاووس ØŒ سعدالسعودللنفوس ØŒ قم 1380 Ø´ Ø› ابن عساکر، تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابی الØ‌سن الاشعری ØŒ بیروت 1404/1984Ø› ابن فرØ‌ون ØŒ الدیباج المذهب فی معرفة اعیان علماءالمذهب ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد اØ‌مدی ابوالنور، قاهره ?( 1394/ 1974 ) Ø› ابن ندیم Ø› نصر Ø‌امد ابوزید، الاتجاه العقلی فی التفسیر: دراسة فی قضیة المجاز فی القرآن عندالمعتزلة ØŒ دارالبیضاء 1998Ø› Ù…Ø‌مدعلی ایازی ØŒ المفسرون : Ø‌یاتهم Ùˆ منهجهم ØŒ تهران 1414Ø› همو، «نگاهی به تفاسیر اباضیه »، بینات ØŒ سال 2ØŒ Ø´ 3 (پاییز 1374)Ø› Ù…Ø‌مد بلتاجی ØŒ مدخل الی علم التفسیر ØŒ ( قاهره ) 1420/2000Ø› Ù…Ø‌مد بهرامی ØŒ «گرایش مذهبی شهرستانی : صاØ‌ب تفسیر مفاتیØ‌ الاسرار »، فصلنامة پژوهشهای قرآنی ØŒ سال 6ØŒ Ø´ 21Ù€22 (بهار Ùˆ تابستان 1379)Ø› Ø‌اجی خلیفه Ø› علی اصغر Ø‌کمت ØŒ «تفاسیر ابوعلی سینا از قرآن مجید»، در جشن نامة ابن سینا ØŒ ج 2ØŒ تهران : انجمن آثار ملی ØŒ 1334 Ø´ Ø› اØ‌مد Ù…Ø‌مد Ø‌وفی ØŒ الزمخشری ØŒ مصر: الهیئة المصریة العامة للکتاب ØŒ ( بی تا. ) Ø› Ù…Ø‌مد خضیری ØŒ تفسیرالتابعین : عرض Ùˆ دراسة مقارنة ØŒ ریاض 1420/1999Ø› Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد ذهبی Ø› Ù…Ø‌مد Ø‌سین ذهبی ØŒ التفسیر Ùˆ المفسّرون ØŒ بیروت 1407/1987Ø› عبدالکریم بن Ù…Ø‌مد رافعی قزوینی ØŒ التدوین فی اخبار قزوین ØŒ چاپ عزیزاللّه عطاردی ØŒ بیروت 1408/1987Ø› فهدبن عبدالرØ‌مان رومی ØŒ بØ‌وث فی اصول التفسیر Ùˆ مناهجه ØŒ ریاض 1419Ø› عدنان Ù…Ø‌مد زرزور، الØ‌اکم الجشمی Ùˆ منهجه فی تفسیرالقرآن ØŒ بیروت ?( 1391/1971 ) Ø› Ù…Ø‌مد عبدالعظیم زرقانی ØŒ مناهل العرفان فی علوم القرآن ØŒ قاهر ( 1980 ) Ø› زمخشری Ø› Ù…Ø‌مود سرمدی ØŒ «ابومسلم اصفهانی مفسّری گمنام »، مقالات Ùˆ بررسیها ØŒ سال 30ØŒ Ø´ 62 (زمستان 1376 Ø´ )Ø› ÛŒØ‌یی بن Ø‌بش سهروردی ØŒ مجموعه مصنّفات شیخ اشراق ØŒ ج 1ØŒ چاپ هانری کوربن ØŒ تهران 1380 Ø´ Ø› عبدالرØ‌مان بن ابی بکر سیوطی ØŒ الاتقان فی علوم القرآن ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد ابوالفضل ابراهیم ØŒ ( قاهره 1967 ) ØŒ چاپ افست قم 1363 Ø´ Ø› همو، کتاب طبقات المفسرین ØŒ چاپ مورسینگ ØŒ لیدن 1839ØŒ چاپ افست تهران 1960Ø› عبداللّه Ù…Ø‌مود Ø´Ø‌اته ØŒ تاریخ القرآن Ùˆ التفسیر ØŒ مصر 1392/ 1972Ø› علی اشرف صادقی ØŒ «زبان تفسیر ابوعلی جبائی Ú†Ù‡ بوده است ؟»، در هفتاد مقاله : ارمغان فرهنگی به دکتر غلامØ‌سین صدیقی ØŒ ج 2ØŒ گردآوردة ÛŒØ‌یی مهدوی Ùˆ ایرج افشار، تهران : اساطیر،

1371 Ø´ Ø› مصطفی صاوی جوینی ØŒ مناهج فی التفسیر ØŒ اسکندریه : منشأة المعارف ØŒ ( بی تا. ) Ø› صفدی Ø› Ù…Ø‌مدØ‌سین طباطبائی ØŒ قرآن در اسلام ØŒ تهران 1350 Ø´ Ø› طوسی Ø› علی بن Ø‌سین علم الهدی ØŒ امالی المرتضی : غررالفوائد Ùˆ درر القلائد ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدابوالفضل ابراهیم ØŒ قاهره 1373/1954Ø› Ù…Ø‌مود فاضل ØŒ «آراءالزمخشری الکلامیة فی تفسیر الکشاف »، در یادنامة ادیب نیشابوری : زندگانی استاد Ùˆ مجموعه مقالات در مباØ‌Ø« علمی Ùˆ ادبی ØŒ به اهتمام مهدی Ù…Ø‌قق ØŒ تهران : مؤسسة مطالعات اسلامی دانشگاه Ù…Ú© گیل (شعبة تهران )ØŒ با همکاری دانشگاه تهران ØŒ 1365 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدبن عمر فخررازی ØŒ التفسیرالکبیر، او، مفاتیØ‌ الغیب ØŒ بیروت 1421/ 2000Ø› قاضی عبدالجباربن اØ‌مد، تنزیه القرآن عن المطاعن ØŒ بیروت : دارالنهضة الØ‌دیثه ØŒ ( بی تا. ) Ø› همو، فضل الاعتزال Ùˆ طبقات المعتزلة ØŒ چاپ فؤاد سید، تونس ( بی تا. ) Ø› Ù…Ø‌مدبن Ù…Ø‌مد ماتریدی ØŒ تفسیرالماتریدی المسمی تأویلات اهل السنة ØŒ ج 1ØŒ چاپ ابراهیم عوضین Ùˆ سید عوضین ØŒ قاهره 1391/1971Ø› Ù…Ø‌مدهادی معرفت ØŒ التفسیر Ùˆ المفسّرون فی ثوبه القشیب ØŒ مشهد 1418Ù€1419Ø› یاقوت Ø‌موی ØŒ معجم الادباء ØŒ چاپ اØ‌سان عباس ØŒ بیروت 1993Ø›

EI 2 , s.v. " A l-Rumma ¦ n ¦ â " (by J. Flanagan), Suppl. fascs. 5-6, Leiden 1982, s.v. " A l-H ¤ a ¦ kim A l Djusham ¦ â " (by W.Madelung); Ismail K . Poonawala, "Isma ¦ Ü ¦ â l ¦ â ta ف w ¦ â l

of the Qur ف a ¦ n", in Approaches to the history of the interpretation of the Qur ف a ¦ n , ed. Andrew Rippin, Oxford: Clarendon Press, 1988.

/ Ù…Ø‌سن معینی /

10) تفسیر عرفانی . تفسیر عرفانی مبتنی بر تأویل ظاهر الفاظ قرآن است . این نوع تفسیر ریشه در نوعی تلقی از قرآن دارد Ú©Ù‡ بر اساس آن در ورای ظاهر الفاظ ØŒ بطن یا بطونی هست Ú©Ù‡ کشف Ùˆ شهود عرفانی از اسرار آن پرده بر Ù…ÛŒ دارد. این نوع مواجهه با قرآن ØŒ با تفسیر به معنای مصطلØ‌ آن ØŒ Ú©Ù‡ مبتنی بر قواعد ویژه ای است ØŒ تفاوت دارد ( رجوع کنید به سیوطی ØŒ 1363 Ø´ ØŒ ج 4ØŒ ص 200Ù€205Ø› عک ØŒ ص 30).

برخی گفته اند Ú©Ù‡ تفسیر عرفانی ØŒ عبارت است از مجموعه دریافتهای درونی عارف ( رجوع کنید به زرکشی ØŒ ج 2ØŒ ص 311Ø› سیوطی ØŒ 1363 Ø´ ØŒ ج 4ØŒ ص 224) Ùˆ نیز Ø‌اصل تأملات Ùˆ استنباطهایی است Ú©Ù‡ از ذوق Ùˆ تجربة عرفانی او سرچشمه Ù…ÛŒ گیرد. بر اساس دیدگاهی دیگر، تفسیر عرفانی برداشتی است استعاری Ùˆ مجازی Ùˆ رمزی از قرآن Ú©Ù‡ فقهایی Ú©Ù‡ از آیات Ùˆ واژگان قرآن عمدتاً برداشتهای لغوی Ùˆ اصطلاØ‌ÛŒ Ùˆ فقهی دارند، آن را نمی پذیرند (بلاشر ØŒ ص 219).

تفسیر عرفانی را تفسیر تمثیلی Ùˆ نمادین هم خوانده اند. به این Ù„Ø‌اظ ØŒ این نوع تفسیر وابسته به متن قرآن Ùˆ مبتنی بر آن است ( > دایرة المعارف دین < ØŒ ج 14ØŒ ص 239). تفسیر عرفانی ØŒ به Ù„Ø‌اظ روش Ùˆ رویکرد تأویلی ØŒ با برخی مشربهای فلسفی Ùˆ کلامی ØŒ همچون مشرب شیعی ØŒ وجه اشتراک دارد (متز ØŒ ج 1ØŒ ص 227Ø› نیز رجوع کنید به تأویل * ).

قرآن پژوهان در جواز یا عدم جواز این نوع تفسیر اختلاف نظر دارند؛ گروهی آن را غیرمجاز Ùˆ Ø‌تی بدعت Ù…ÛŒ دانند (ابن صلاØ‌ ØŒ ج 1ØŒ ص 196Ù€197Ø› زرکشی ØŒ همانجا) اما برخی عقیده دارند Ú©Ù‡ در صورت Ø‌فظ اصولِ تفسیر Ùˆ جمع ظواهر الفاظ Ùˆ دقایق نکات باطنی آنها، Ú©Ù‡ کمال ایمان Ùˆ عرفان Ù…Ø‌ض است (سیوطی ØŒ 1363 Ø´ ØŒ همانجا)ØŒ این نوع تفسیر اشکالی ندارد (تفتازانی ØŒ ص 189Ù€190Ø› زرقانی ØŒ ج 2ØŒ ص 89 Ù€90Ø› آتش ØŒ ص 14Ù€ 15). به نظر عبدالوهاب شعرانی (ج 1ØŒ ص 4)ØŒ این شیوة تفسیر مذموم نیست ØŒ زیرا عارفان Ù…ÛŒ توانند به معناهایی دست یابند Ú©Ù‡ رسیدن به آنها برای عالمانِ اهل ظاهر میسّر نیست .

پیشینة تفسیر عرفانی به دوران صدر اسلام Ùˆ روزگار پیامبر Ù…ÛŒ رسد ( رجوع کنید به هجویری ØŒ ص 50Ø› آتش ØŒ ص 20Ù€26). برخی آیات قرآن (نساء: 80Ø› Ù…Ø‌مد: 24Ø› بقره : 115ØŒ 156Ø› نور: 35) Ú©Ù‡ به کار استوارکردن طرز تلقی صوفیه Ù…ÛŒ آمد، دست آویزی برای تفسیر عرفانی شد (ابونصر سَرّاج ØŒ ص 105Ù€106Ø› شاطِبی ØŒ ج 3ØŒ ص 382Ù€383Ø› گولدتسیهر، ص 204Ù€ 205). آنچه در شتاب بخشیدن به این رویکرد مؤثر بود، وجود الفاظ Ùˆ عبارات مجازی در قرآن است Ú©Ù‡ به نظر سیوطی (1363 Ø´ ØŒ ج 3ØŒ ص 120) انکارناپذیر است Ùˆ اگر این واژه های مجازی در قرآن نبود، نیمی از زیبایی کتاب ÙˆØ‌ÛŒ از بین Ù…ÛŒ رفت (برای نمونة اینگونه مجازها رجوع کنید به بقره : 74ØŒ 187Ø› انعام : 132Ø› اعراف : 175Ù€176Ø› فرقان : 12Ø› مریم : 4Ø› یس : 37Ø› فتØ‌ : 29Ø› صف : 46).

به بعضی اصØ‌اب پیامبر، اخباری منسوب است Ú©Ù‡ بنا بر آنها، نباید صرفاً معنای ظاهری قرآن را مراد دانست ( رجوع کنید به ابن Ø‌نبل ØŒ ج 1ØŒ ص 79Ø› ابوطالب Ù…Ú©ÛŒ ØŒ ج 1ØŒ ص 49). پیش از تدوین تفاسیر عرفانی ØŒ گفتة ابن عباس در بارة آیة دوازدهم سورة طلاق (اگر تفسیر آن را بگویم مرا سنگسار Ù…ÛŒ کنید، Ùˆ به تعبیری دیگر، مرا کافر Ù…ÛŒ خوانید) شهرت بسیار داشت Ùˆ بدان استشهاد Ù…ÛŒ شد ( رجوع کنید به Ù…Ø‌مد غزالی ØŒ 1412ØŒ ج 4ØŒ ص 356). در دورة تابعین نیز اشخاصی ØŒ از جمله Ø‌سن بصری ØŒ آیات را به شیوة اشاری تفسیر Ù…ÛŒ کردند (آتش ØŒ ص 31).

پل نویا معتقد است Ú©Ù‡ نخستین نمونه های تفسیر عرفانی در آموزه های امام صادق ØŒ بویژه در زمینه هایی مانند علم جفر Ùˆ Ø‌وزة تجربة عرفانی ØŒ دیده Ù…ÛŒ شود ( ص 136Ù€139ØŒ 146) Ú©Ù‡ ضمن Ø‌قائق التفسیر * سُلَمی آمده است ØŒ اگرچه در اصالت Ùˆ



اعتبار این انتساب تردید هست ( رجوع کنید به سبØ‌انی ØŒ ص 99). به نوشتة پل نویا، جنبة تخیلی Ùˆ استعاری التفسیرالکبیر مُقاتِل بن سلیمان (متوفی 150)ØŒ الهام بخش عارفانی چون Ø‌کیم تِرْمِذی (متوفی 285) نیز بوده است ( رجوع کنید به ص 98Ø› قس سبØ‌انی ØŒ ص 97Ù€99).

تفسیر عرفانی نوعی تفسیر است Ú©Ù‡ در آن عارف ØŒ بر مبنای تعالیم عرفانی یا ذوق وجدانی Ø‌اصل از شهود باطنی ØŒ به تأویل ظواهر آیات قرآن Ù…ÛŒ پردازد. وجه تمایز این نوع تفسیر از دیگر روشهای تفسیری ØŒ به کار بردن «زبان اشارت » Ùˆ مصطلØ‌ات ویژه ای است Ú©Ù‡ طبیعتِ تجربة عرفانی آن را اقتضا Ù…ÛŒ کند ( رجوع کنید به مُسْتَمْلی ØŒ ج 3ØŒ ص 1160Ù€1161Ø› اØ‌مد غزالی ØŒ ص 1ØŒ توضیØ‌ات پورجوادی ØŒ ص 73Ù€74). به همین سبب ØŒ برخی به تفسیر عرفانی ØŒ تفسیر اشاری هم Ù…ÛŒ گویند (قُشَیری ØŒ ج 1ØŒ ص 41Ø› سیوطی ØŒ 1363 Ø´ ØŒ ج 4ØŒ ص 224Ø› زرقانی ØŒ ج 2ØŒ ص 78Ø› آتش ØŒ ص 12). این اشارات عرفانی گاه با ظواهر الفاظ قرآن قابل جمع اند (زرقانی ØŒ همانجا). ابن عربی * ( الفتوØ‌ات المکیّة ØŒ ج 1ØŒ ص 279) شیوة عارفان را در شرØ‌ Ùˆ تبیین مراد ÙˆØ‌ÛŒ ØŒ اشارت نامیده Ùˆ سبب آنکه اهل Ø‌قیقت معنای Ø‌اصل از آیات را اشارت Ù…ÛŒ نامند، تقیه دانسته Ùˆ گفته است Ú©Ù‡ دلیل آن بیم از عالمان ظاهربین Ùˆ فقیهان است (همانجا).

به نظر سیدØ‌یدر آملی (1416ØŒ ج 1ØŒ ص 206) تأویل آیات الاهی همان تفسیر انفسی است Ø› یعنی ØŒ تطبیق جهان خارج (آفاق ) با نفس عارف (انفس )ØŒ Ú©Ù‡ در واقع برداشتی است از آیة «سَنُریِهم آیاتِنا فی الا'فاقِ Ùˆ فی اَنْفُسِهِمْ Ø‌تّ'ÛŒ یَتَبَیَّنَ لَهُمْ اَنَّهُ الØ‌َقُّ اَوَلَم یَکْفِ بِرَبِّکَ اَنَّهُ علی ' کلِّ Ø´ÙŽÛŒ ءِ شَهید» (فصّلت : 53). بنابراین ØŒ بین عالَم (کتاب تکوین ) Ùˆ قرآن (کتاب تدوین )ØŒ تطبیقی صورت Ù…ÛŒ گیرد Ú©Ù‡ از طریق تأویل (تفسیر انفسی ) Ø‌اصل Ù…ÛŒ شود ( آملی ØŒ همانجا).

این رویکرد ویژة تفسیری ØŒ در واقع برآیندِ مبانی ویژة هستی شناسی Ùˆ معرفت شناسی عارفان است . عارفان برای جهان هستی ظاهر Ùˆ باطنی قائل اند Ùˆ معتقدند Ú©Ù‡ هستی در هر Ù„Ø‌ظه ØŒ از بطون به ظهور Ù…ÛŒ آید Ùˆ دوباره از ظهور به بطون Ù…ÛŒ رود Ùˆ همانند تنفس دارای قبض Ùˆ بسط است (ابن عربی ØŒ الفتوØ‌ات المکیة ØŒ ج 2ØŒ ص 391Ù€392Ø› شبستری ØŒ ص 67Ù€ 68). انسان نیز، مانند جهان ØŒ از جسم Ùˆ روØ‌ ترکیب شده Ú©Ù‡ جسمش ظاهر او Ùˆ روØ‌Ø´ باطن اوست (نجم رازی ØŒ ص 311Ø› مولوی ØŒ ج 2ØŒ دفتر سوم ØŒ بیت 4248). قول به همانندی انسان Ùˆ قرآن ØŒ به Ù„Ø‌اظ ظاهر Ùˆ باطن ØŒ در برخی آثار Ø‌کیمان نیز دیده Ù…ÛŒ شود ( رجوع کنید به صدرالدین شیرازی ØŒ ص 23Ø› شایگان ØŒ ص 110).

در برخی متون روایی ØŒ اØ‌ادیثی دالّ بر ظاهر Ùˆ باطن Ùˆ Ø‌د Ùˆ مُطَّلَع (مَطْلع ) داشتن قرآن وارد شده است . بنا بر این اØ‌ادیث ØŒ هر آیة قرآن دارای ظاهر Ùˆ باطنی است Ùˆ هر Ø‌رف آن دارای Ø‌دی است Ùˆ هر Ø‌دی نیز دارای مَطلعی (صفار قمی ØŒ ص 223Ø› عیاشی ØŒ ج 1ØŒ ص 86Ù€87Ø› سیوطی ØŒ1363 Ø´ ØŒ ج 4ØŒ ص 225Ø› مجلسی ØŒ ج 89ØŒ ص 94).

در Ø‌دیثی از امام صادق علیه السلام آمده Ú©Ù‡ قرآن مشتمل بر چهار چیز است : عبارات ØŒ اشارات ØŒ لطایف Ùˆ Ø‌قایق (آملی ØŒ 1368 Ø´ ØŒ ص 530Ø› مجلسی ØŒ ج 89ØŒ ص 103). با استناد به اینگونه روایات ØŒ عارفان معتقد شده اند Ú©Ù‡ در پس ظاهر کلمات Ùˆ آیات قرآن معانی پنهان وجود دارد Ùˆ آن معانی نیز متضمن معانی دیگر است Ùˆ این لایه های معنایی را تا هفت بطن Ùˆ لایه دانسته اند (آملی ØŒ 1353 Ø´ ØŒ ج 1ØŒ ص 12Ø› همو، 1368 Ø´ ØŒ همانجا). عارفان از این روایات در توجیه Ùˆ تØ‌کیم مبانی تفسیری خود بهره گرفته اند.

ابونصر سرّاج (ص 105Ù€106) در ذیل مبØ‌Ø«ÛŒ با عنوان «مستنبطات »، به موضوع ظاهر Ùˆ باطن Ù…ÛŒ پردازد Ùˆ از آن نتیجه Ù…ÛŒ گیرد Ú©Ù‡ قرآن Ùˆ سنّت دارای ظاهر Ùˆ باطن است . ابوطالب Ù…Ú©ÛŒ (ج 1ØŒ ص 156Ù€157) با ذکر شواهدی از قرآن ØŒ ضمن اذعان به وجود ظاهر Ùˆ باطن برای آن ØŒ بر برتری علم باطن نسبت به علم ظاهر تأکید کرده است . ابن عربی ( الفتوØ‌ات المکیة ØŒ ج 1ØŒ ص 279) نیز بر این باور است Ú©Ù‡ هر آیه از کتاب مُنزَل دو وجه وجودی دارد: یک وجه ØŒ وجود باطنی آن است Ú©Ù‡ اهل Ø‌Ù‚ آن را در آیینة جانهای خود Ù…ÛŒ بینند؛ وجه دیگر، همان کلمات Ùˆ آیات است Ú©Ù‡ در خارج از جانهای اهل Ø‌Ù‚ است .

تفسیر عرفانی را می توان به دو نوع تقسیم کرد: یکی تفسیر فیضی ـ اشاری ، دیگری تفسیر مبتنی بر عرفان نظری (ذهبی ، ج 2، ص 368). برخی قرآن پژوهان به این تقسیم اعتراض کرده اند و جز در شدت و ضعف تأویلات ، تفاوتی میان این دو نوع تفسیر قائل نشده اند ( رجوع کنید به معرفت ، ج 2، ص 538 ـ 539).

تفسیر فیضی Ù€ اشاری ØŒ روشی است Ú©Ù‡ در آن اهل سیروسلوک آیات قرآن را، بر خلاف مفاهیم ظاهری آن Ùˆ به مقتضای اشارات پنهانی Ùˆ مرموز، تأویل Ù…ÛŒ کنند. این شیوة تفسیری مبتنی بر مفاهیم نظری عرفانی نیست Ùˆ در اغلب موارد با ظاهر الفاظ قابل جمع است Ùˆ در واقع کوششی است برای جمع بین شریعت Ùˆ Ø‌قیقت ( رجوع کنید به سیوطی ØŒ 1960ØŒ ص 21). اگر Ú†Ù‡ این نوع تفسیر نوعی تأویل است ØŒ چون تأویل کنندگان Ù…ÛŒ کوشند ظاهر آیه را به معنایی بازگردانند Ú©Ù‡ با آنچه پیش Ùˆ پس از آن Ù…ÛŒ آید موافق بوده با کتاب Ùˆ سنّت مغایر نباشد، تأویلی



پسندیده به شمار می آید (زرین کوب ، ج 1، ص 348). اساس تفسیر فیضی ـ اشاری ریاضت و مجاهدت نفسانی است که از رهگذر آن ، عارف به کشف و شهود نایل می شود. این دسته از مفسران عارف معتقدند که وجوه معنایی متعددی در ورای معنای ظاهری آیات وجود دارد ( رجوع کنید به ذهبی ، ج 2، ص 381ـ 382). تفسیر فیضی ـ اشاری را نمی توان از تفسیرهای باطنی ، که عدول از ظواهر قرآنی است ، به شمار آورد، زیرا آن تفاسیر، به سبب عدم تطبیق با قواعد و علم تفسیر، غالباً متضمن ادعاهایی بی مبناست (آتش ، ص 16ـ17). گرچه در تفسیر فیضی ـ اشاری نیز غالباً اصول تصوف عملی از رهگذر آیات قرآنی مورد استناد قرار می گیرد ( رجوع کنید به قشیری ، ج 2، ص 131، 316ـ317، 407؛ میبدی ، ج 10، ص 654).

از نظر برخی صوفیان ØŒ تأویل نباید مجوزی برای وانهادن معنای ظاهری قرآن باشد. بنابراین ØŒ این تأویلها با تأویلهای برخی فلاسفه Ùˆ متکلمان Ùˆ باطنیان متفاوت است (Ù…Ø‌مد غزالی ØŒ 1412ØŒ ج 1ØŒ ص 49Ø› همو، 1407ØŒ ص 160Ø› نیز رجوع کنید به میبدی ØŒ ج 5ØŒ ص 307Ø› سروش ØŒ ص 396Ù€399). Ù…Ø‌کمات Ùˆ آیات اØ‌کام از دایرة این تفسیر Ùˆ تأویل بیرون اند Ùˆ فقط متشابهات Ùˆ آیات مربوط به اØ‌وال انسان Ùˆ اسرار کائنات در این تفسیر

مورد توجه و توجیه صوفیانه قرار می گیرند (زرین کوب ،

ج 2، ص 349).

از مهمترین Ùˆ کهنترین تفاسیر فیضی Ù€ اشاری ØŒ تفسیر سهل تُستری (متوفی 283) است Ú©Ù‡ بر مفسران صوفی بعد از تستری تأثیر فراوانی نهاده ØŒ از جمله ابوعبدالرØ‌مان سُلَمی در Ø‌قائق التفسیر از آن بهره برده است ( رجوع کنید به باورینگ ØŒ ص 112).

Ø‌قائق التفسیر سلمی نیز از تفاسیر مهم فیضی Ù€ اشاری است Ú©Ù‡ بر تفسیرهای بعدی ØŒ همچون لطائف الاشارات قشیری (متوفی 465)ØŒ تأثیر داشته است ( رجوع کنید به قشیری ØŒ ج 1ØŒ مقدمة بَسْیونی ØŒ ص 11). تفسیر سلمی مجموعه ای است از تفاسیر منسوب به امام صادق علیه السلام ØŒ تفسیر ابوالØ‌سین نوری (متوفی 295)ØŒ تفسیر Ø‌سین بن منصور Ø‌لاج (متوفی 309) Ùˆ تفسیر ابن عطا (متوفی 309Ø› سلمی ØŒ ج 1ØŒ مقدمة پورجوادی ØŒ ص چهارده Ù€ پانزده ).

لطائف الاشارات قشیری نیز از تفاسیر فیضی Ù€ اشاری است ( رجوع کنید به ابن عربی ØŒ قانون التأویل ØŒ ص 207). Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی (ج 2ØŒ ص 412Ù€443) Ùˆ Ù…Ø‌مدهادی معرفت (ج 2ØŒ ص 539 Ù€ 588) تفاسیر مهم فیضی Ù€ اشاری را معرفی کرده اند. رشیداØ‌مد (ص 57)ØŒ لطائف الاشارات قشیری را اولین تفسیر عرفانی دانسته Ú©Ù‡ شخصی متکلم Ùˆ صوفی نگاشته است ØŒ زیرا آثار تستری Ùˆ سلمی را، به معنای مصطلØ‌ ØŒ تفسیر عرفانی نمی داند. تفسیر قشیری برای مفسران پس از ÙˆÛŒ مأخذی معتبر بوده است Ø› از جمله ØŒ روزبهان بَقلی شیرازی (متوفی 606) در تفسیر عَرائس البیان فی Ø‌قائق القرآن * ØŒ تفسیر قشیری را یکی از منابع خود معرفی کرده Ùˆ Ù…Ø‌مدبن یوسف Ø‌سینی مشهور به گیسودراز، صوفی Ùˆ عارف هندی (متوفی 825)ØŒ در تفسیر الملتَقَط مطالبی را بدون تصریØ‌ به نام قشیری از تفسیر او نقل کرده است ( رجوع کنید به رشیداØ‌مد، ص 67Ù€ 68).

الفصول ØŒ نوشتة ابوØ‌نیفه عبدالوهاب بن Ù…Ø‌مد، تفسیری است عرفانی Ù€ کلامی Ú©Ù‡ بر مذاق کرّامیه نوشته شده Ú©Ù‡ هنوز چاپ نشده است . ویژگی این تفسیر اشتمال آن بر اقوال Ù…Ø‌مدبن کرّام Ùˆ دیگر علما Ùˆ عرفای کرّامی Ùˆ نیزعقاید آنهاست . در این اثر، تصویر نسبتاً واقعی از عقاید کرّامیان ترسیم شده است ( رجوع کنید به شفیعی کدکنی ØŒ ص 61Ù€113).

کشف الاسرار و عُدّة الابرار * (تألیف 520) به فارسی ، از دیگر تفاسیر عرفانی است . رشیدالدین میبدی (ج 1، ص 1) روش خود را در تفسیر، نخست ترجمة آیه ، سپس بیان تفسیر

و در نهایت تأویل آیات ذکر کرده است . وی نوبت سوم این تفسیر را به روش عرفانی و به مذاق صوفیان سامان داده

است . عرائس البیان فی Ø‌قائق القرآن نوشتة روزبهان بقلی از دیگر تفسیرهای عرفانی است . مفسر، در عین اعتراف به معنای ظاهر در اکثر قریب به اتفاق آیات ØŒ رویکردی اشاری Ù€ ذوقی Ùˆ تأویل گرایانه نسبت به آیات دارد ( رجوع کنید به جُنَید شیرازی ØŒ ص 244Ø› منزوی ØŒ ج 1ØŒ ص 170Ø› روزبهان نامه ØŒ مقدمة دانش پژوه ØŒ ص 8Ø› صاوی ØŒ ص 12).

بØ‌رالØ‌قائق Ùˆ المعانی فی تفسیر السبع المثانی نوشتة نجم الدین رازی ØŒ معروف به نجم الدین دایه ØŒ نیز از جمله تفاسیر عرفانی است . این تفسیر، Ú©Ù‡ تا آیة هجده سورة ذاریات را در بر دارد، با اهتمام بر جمع بین ظاهر Ùˆ باطن آیات Ùˆ تأیید اصول تصوف سامان یافته است . کار نجم الدین دایه را علاءالدوله سمنانی ادامه داد (ذهبی ØŒ ج 2ØŒ ص 429Ù€430Ø› آتش ØŒ ص 145).

مثنوی معنوی * ØŒ سرودة جلال الدین Ù…Ø‌مد مولوی ØŒ را هم به سبب اشتمال آن بر تفسیر Ùˆ تأویل عرفانیِ بخشِ عمده ای از آیات قرآن Ù…ÛŒ توان از تفاسیر عرفانی قرآن کریم به شمار آورد (زرین کوب ØŒ ج 2ØŒ ص 373).

اسماعیل بن مصطفی Ø‌Ù‚ÛŒ ØŒ صاØ‌ب تفسیر روØ‌ البیان ØŒ با بهره گیری از تفاسیر عرفانی پیشین (مانند تأویلات عبدالرزاق کاشانی Ùˆ بØ‌رالØ‌قائق Ùˆ المعانی فی تفسیر السبع المثانی ) Ùˆ با بهره گیری از اشعار عرفانی مولوی Ùˆ Ø‌افظ Ùˆ سعدی تفسیری ذوقی تألیف کرده است ( رجوع کنید به ج 3ØŒ ص 450ØŒ 453ØŒ ج 6ØŒ ص 177ØŒ 188ØŒ 201).

بیان السعادة * تألیف Ø‌اج ملاّ سلطان Ù…Ø‌مد گنابادی ØŒ معروف به سلطان علیشاه (متوفی 1327)ØŒ نیز از تفاسیر فیضی Ù€ اشاری است (برای نمونه های دیگری از این روش تفسیری در دو سدة اخیر رجوع کنید به رومی ØŒ ج 1ØŒ ص 376).

در میان تفاسیر فیضی Ù€ اشاری ØŒ تفاسیری وجود دارد Ú©Ù‡ در آنها فقط یک سوره یا یک آیه تفسیر شده است ØŒ از جمله : مشکاة الانوار Ùˆ مصفاة الاسرار امام Ù…Ø‌مد غزالی (متوفی 505) در تفسیر آیة 35 سورة نور؛ بØ‌رالمØ‌بة فی اسرار المودّة از اØ‌مد غزالی (متوفی 520)ØŒ الستّین الجامع لِلَطائف البساتین از اØ‌مدبن Ù…Ø‌مدبن زیدطوسی (از مؤلفان قرن ششم )ØŒ Ùˆ Ø‌دائق الØ‌قایق از معین الدین فراهی هروی مشهور به ملامسکین (از عارفان قرن دهم )ØŒ هر سه در تفسیر سورة یوسف به زبان فارسی ( رجوع کنید به آتش ØŒ ص 56 Ù€257).

تفسیر مبتنی بر عرفان نظری ØŒ تØ‌ت تأثیرِ مکتب Ùˆ آثار عرفانی ابن عربی ØŒ بویژه آموزة ÙˆØ‌دت وجود، پدید آمد. صدرالدین قونیوی (متوفی 673) شاگرد Ùˆ پسرخواندة ابن عربی ØŒ Ùˆ عبدالرزاق کاشانی در تفسیر قرآن از روش ابن عربی پیروی کردند. هدف اصلی در این شیوة تفسیری ØŒ تطبیق اندیشه های عرفان نظری ØŒ همچون ÙˆØ‌دت وجود، با آیات قرآن است (معرفت ØŒ ج 2ØŒ ص 577Ø› آتش ØŒ ص 174). تفسیر رØ‌مةٌمن الرØ‌من ØŒ فراهم آمده از آثار قرآنی Ùˆ عرفانی ابن عربی همچون ایجاز البیان فی الترجمة عن القرآن ØŒ الجمع Ùˆ التفصیل فی اسرار معانی التنزیل ØŒ Ùˆ الفتوØ‌ات المکیة ØŒ از جمله این تفاسیر است (معرفت ØŒ ج 2ØŒ ص 572). بر اساس یک نظر، ابن عربی بویژه در بØ‌Ø« ÙˆØ‌دت وجود Ùˆ تفسیر Ø‌روف ØŒ متأثر از ابن بَرَّجان * (متوفی 536) بوده است (آتش ØŒ ص 125).

برخی دیگر از تفاسیر مهم Ùˆ مشهور عرفان نظری عبارت اند از: اعجاز البیان فی کشف بعض اسرار امّ القرآن اثر صدرالدین قونیوی ØŒ در تفسیر سورة Ø‌مد؛ تفسیر القرآن الکریم از عبدالرزاق کاشانی Ùˆ رساله ای در تأویل آیة بسم اللّه از داود قیصری (از شارØ‌ان فصوص الØ‌Ú©Ù… ).

تفسیر المØ‌یط الاعظم سیدØ‌یدر آملی هم از تفاسیر مهم عرفانیِ مبتنی بر آموزه های ابن عربی است Ú©Ù‡ در آن تشیع Ùˆ تصوف باهم تطبیق داده شده اند. این تفسیر قرآنی ØŒ به گفتة مؤلف آن ØŒ جامع تأویل Ùˆ تفسیر یا جامع شریعت Ùˆ طریقت Ùˆ Ø‌قیقت است (ج 1ØŒ ص 195).

منابع : علاوه بر قرآن Ø› سلیمان آتش ØŒ مکتب تفسیر اشاری ØŒ ترجمة توفیق Ù‡ . سبØ‌انی ØŒ تهران 1381 Ø´ Ø› Ø‌یدربن علی آملی ØŒ تفسیرالمØ‌یط الاعظم Ùˆ البØ‌رالخضم فی تأویل کتاب اللّه العزیزالمØ‌Ú©Ù… ØŒ چاپ Ù…Ø‌سن موسوی تبریزی ØŒ تهران 1416/ 1995Ø› همو، جامع الاسرار Ùˆ منبع الانوار ØŒ چاپ هانری کوربن Ùˆ عثمان اسماعیل ÛŒØ‌یی ØŒ تهران

1368 Ø´ Ø› همو، المقدمات من کتاب نص النصوص فی شرØ‌ فصوص الØ‌Ú©Ù… لمØ‌یی الدین ابن العربی ØŒ ج 1ØŒ چاپ هانری کوربن Ùˆ عثمان اسماعیل ÛŒØ‌یی ØŒ تهران 1353 Ø´ Ø› ابن Ø‌نبل ØŒ مسنداØ‌مدبن Ø‌نبل ØŒ استانبول 1402/ 1982Ø› ابن صلاØ‌ ØŒ فتاوی Ùˆ مسائل ابن الصلاØ‌ فی التفسیر والØ‌دیث والاصول Ùˆ الفقه ØŒ چاپ عبدالمعطی امین قلعجی ØŒ بیروت 1406/1986Ø› ابن عربی (Ù…Ø‌مدبن عبدالله )ØŒ قانون التأویل ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد سلیمانی ØŒ بیروت 1990Ø› ابن عربی (Ù…Ø‌مدبن علی )ØŒ الفتوØ‌ات المکیة ØŒ بیروت : دارصادر، ( بی تا. ) Ø› ابوطالب Ù…Ú©ÛŒ ØŒ کتاب قوت القلوب فی معاملة المØ‌بوب Ùˆ وصف طریق المرید الی مقام التوØ‌ید ØŒ قاهره 1310ØŒ چاپ افست بیروت ( بی تا. ) Ø› ابونصر سراج ØŒ کتاب اللُّمَع فی التصوف ØŒ چاپ رینولد آلن نیکلسون ØŒ لیدن 1914ØŒ چاپ افست تهران ( بی تا. ) Ø› مسعودبن عمر تفتازانی ØŒ ( شرØ‌ ) العقائد النسفیّة ØŒ استانبول 1326ØŒ چاپ افست بغداد ( بی تا. ) Ø› جنیدبن Ù…Ø‌مود جنید شیرازی ØŒ شدّالازارفی Ø‌طّ الاوزارعن زوّارالمزار ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد قزوینی Ùˆ عباس اقبال ØŒ تهران 1328 Ø´ ØŒ چاپ مجدد تهران 1366 Ø´ Ø› اسماعیل بن مصطفی Ø‌Ù‚ÛŒ ØŒ تفسیر روØ‌ البیان ØŒ بیروت 1405/1985Ø› Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ التفسیر Ùˆ المفسّرون ØŒ بیروت 1407/1987Ø› روزبهان نامه ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدتقی دانش پژوه ØŒ تهران : انجمن آثار ملی ØŒ 1347 Ø´ Ø› فهدبن عبدالرØ‌مان رومی ØŒ اتجاهات التفسیر فی القرن الرابع عشر ØŒ ریاض 1407/1986Ø› Ù…Ø‌مد عبدالعظیم زرقانی ØŒ مناهل العرفان فی علوم القرآن ØŒ قاهره ( 1980 ) Ø› Ù…Ø‌مدبن بهادر زرکشی ØŒ البرهان فی علوم القرآن ØŒ چاپ یوسف عبدالرØ‌مان مرعشلی ØŒ جمال Ø‌مدی ذهبی ØŒ Ùˆ ابراهیم عبداللّه کردی ØŒ بیروت 1410/1990Ø› عبدالØ‌سین زرین کوب ØŒ سرّنی : نقد Ùˆ شرØ‌ تØ‌لیلی Ùˆ تطبیقی مثنوی ØŒ تهران 1364 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدتقی سبØ‌انی ØŒ «قرآن Ùˆ سرچشمه های تصوف از دیدگاه خاورشناسان معاصر: نگاهی انتقادی به کتاب تفسیر قرآنی Ùˆ زبان عرفانی ( اثر ) پل نویا»، بیّنات ØŒ سال 2ØŒ Ø´ 3 (پاییز1374)Ø› عبدالکریم

سروش ØŒ «تأویل در مثنوی »، در نامة شهیدی : جشن نامة استاد دکتر سید جعفر شهیدی ØŒ به اهتمام علی اصغر Ù…Ø‌مدخانی ØŒ تهران : طرØ‌ نو، 1374 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدبن Ø‌سین سلمی ØŒ مجموعة آثار ابوعبدالرØ‌من سلمی : بخشهایی از Ø‌قائق التفسیر Ùˆ رسائل دیگر ØŒ چاپ نصراللّه پورجوادی ØŒ تهران 1369Ù€1372 Ø´ Ø› عبدالرØ‌مان بن ابی بکر سیوطی ØŒ الاتقان فی علوم القرآن ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدابوالفضل ابراهیم ØŒ ( قاهره 1967 ) ØŒ چاپ افست قم 1363 Ø´ Ø› همو، کتاب طبقات المفسرین ØŒ چاپ مورسینگ ØŒ لیدن 1839ØŒ چاپ افست تهران 1960Ø› ابراهیم بن موسی شاطبی ØŒ الموافقات فی اصول الشریعة ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد عبداللّه دراز، بیروت 1395/1975Ø› داریوش شایگان ØŒ هانری کربن : آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی ØŒ ترجمة باقر پرهام ØŒ تهران 1371 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مودبن عبدالکریم شبستری ØŒ گلشن راز ØŒ چاپ اØ‌مد مجاهد Ùˆ Ù…Ø‌سن کیانی ØŒ تهران 1371 Ø´ Ø› عبدالوهاب بن اØ‌مد شعرانی ØŒ الطبقات الکبری ØŒ بیروت 1408/1988Ø› Ù…Ø‌مدرضا شفیعی کدکنی ØŒ «چهرة دیگر Ù…Ø‌مدبن کرام سجستانی در پرتو سخنان نو یافته از او»، در ارج نامة ایرج : به پاس نیم قرن سوابق درخشان فرهنگی Ùˆ دانشگاهی استاد ایرج افشار ØŒ ج 2ØŒ به کوشش Ù…Ø‌سن باقرزاده ØŒ تهران : توس ØŒ 1418Ù€1419Ø› صلاØ‌ صاوی ØŒ «روزبهان Ùˆ تفسیر عرائس البیان »، تØ‌قیقات اسلامی ØŒ سال 1ØŒ Ø´ 2Ù€ سال 2ØŒ Ø´ 1 (1365Ù€1366 Ø´ )Ø› Ù…Ø‌مدبن ابراهیم صدرالدین شیرازی ØŒ مفاتیØ‌ الغیب ØŒ با تعلیقات علی نوری ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد خواجوی ØŒ تهران 1363 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدبن Ø‌سن صفار قمی ØŒ بصائرالدرجات الکبری فی فضائل آل Ù…Ø‌مد ( ص )ØŒ تهران 1362 Ø´ Ø› عبدالرØ‌مان عک ØŒ اصول التفسیر Ùˆ قواعده ØŒ بیروت 1407Ø› Ù…Ø‌مدبن مسعود عیاشی ØŒ التفسیر ØŒ قم 1421Ø› اØ‌مدبن Ù…Ø‌مد غزالی ØŒ سوانØ‌ ØŒ چاپ نصراللّه پورجوادی ØŒ تهران 1359 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدبن Ù…Ø‌مد غزالی ØŒ اØ‌یاء علوم الدین ØŒ بیروت 1412/1992Ø› همو، مشکاة الأنوار Ùˆ مصفاة الأسرار ØŒ چاپ عبدالعزیز عزالدین سیروان ØŒ بیروت 1407/1986Ø› عبدالکریم بن هوازن قشیری ØŒ لطائف الاشارات ØŒ چاپ ابراهیم بسیونی ØŒ قاهره 1981Ù€1983Ø› ایگناتس گولدتسیهر، مذاهب التفسیرالاسلامی ØŒ ( ترجمة ) عبدالØ‌لیم نجار، بیروت 1405/1985Ø› آدام متز، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری ØŒ یا، رنسانس اسلامی ØŒ ترجمة علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران 1364 Ø´ Ø› مجلسی Ø› اسماعیل بن Ù…Ø‌مد مستملی ØŒ شرØ‌ التعرف لمذهب التصوف ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد روشن ØŒ تهران 1363Ù€1366 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدهادی معرفت ØŒ التفسیر Ùˆ المفسّرون فی ثوبه القشیب ØŒ مشهد 1418Ù€1419Ø› علینقی منزوی ØŒ فهرست کتابخانة اهدائی آقای سیدمØ‌مد مشکوة به کتابخانة دانشگاه تهران ØŒ ج 1Ù€2ØŒ تهران 1330Ù€1332 Ø´ Ø› جلال الدین Ù…Ø‌مدبن Ù…Ø‌مد مولوی ØŒ مثنوی معنوی ØŒ تصØ‌ÛŒØ‌ رینولد آلن نیکلسون ØŒ چاپ نصراللّه پورجوادی ØŒ تهران 1363 Ø´ Ø› اØ‌مدبن Ù…Ø‌مد میبدی ØŒ کشف الاسرار وعدة الابرار ØŒ چاپ علی اصغر Ø‌کمت ØŒ تهران 1361 Ø´ Ø› عبداللّه بن Ù…Ø‌مد نجم رازی ØŒ مرصادالعباد ØŒ چاپ Ù…Ø‌مدامین ریاØ‌ÛŒ ØŒ تهران 1365 Ø´ Ø› پل نویا، تفسیر قرآنی Ùˆ زبان عرفانی ØŒ ترجمة اسماعیل سعادت ØŒ تهران 1373 Ø´ Ø› علی بن عثمان هجویری ØŒ کشف المØ‌جوب ØŒ چاپ Ùˆ. ژوکوفسکی ØŒ لنینگراد 1926ØŒ چاپ افست تهران 1358 Ø´ Ø›

Re ¨ gis Blache © re, Introduction au Coran , Paris 1977; Gerhard Bخwering, The mystical vision of existence in classical Islam: the Qur'a ¦ nic hermeneutics of the S ¤ u ¦ f i ¦ Sahl at-Tustar i ¦ ) d.283/896 ), Berlin 1980; The Encyclopedia of religion , ed. Mircea Eliade, New York 1987, s.v."Tafs ¦ â r" (by Andrew Rippin); Rashid Ahmad (Jullandri), "Abu al-Qa ¦ sim al-Qushair ¦ â as a theologian and commentator", Islamic quarterly , 13(1969).

/ Ù…Ø‌سن قاسم پور/

11) تفسیر علمی . در این روش تفسیری ØŒ مفسر Ù…ÛŒ کوشد بین آیات قرآن Ùˆ یافته های علم تجربی ارتباطی بیابد Ùˆ به شرØ‌ آن بپردازد. از این روش ØŒ با دیدگاه مخالف Ùˆ موافق ØŒ تعاریف مختلفی شده Ùˆ در اغلب آنها به سخنان امام Ù…Ø‌مد غزالی (متوفی 505) Ùˆ نقد ابوالقاسم شاطِبی (متوفی 590) استناد گردیده است . این دو اندیشمند پیشگام ØŒ به رغم اینکه تفسیر مستقلی بر قرآن ننگاشته اند، در بØ‌Ø« از علوم ضروری برای فهم قرآن ØŒ به این موضوع پرداخته اند Ú©Ù‡ آیا Ù…ÛŒ توان در تفسیر قرآن از علومی بهره گرفت Ú©Ù‡ در زمان نزول قرآن برای مردم ناشناخته بوده است . غزالی موافق بهره گیری از این علوم است Ùˆ به پیروی از آرای ÙˆÛŒ ØŒ زرکشی (متوفی 794) Ùˆ سیوطی (متوفی 911) آرایی در تأیید تفسیر علمی ابراز داشته اند. همچنین از میان تفاسیر قدیمی ØŒ التفسیرالکبیر فخر رازی (متوفی 606) را نمونه ای عملی از این روش دانسته اند. شاطبی نخستین مخالف این دیدگاه بوده است . مفسران متأخری همچون امین خولی * ØŒ بر مبنای آرای شاطبی ولی در Ø´Ú©Ù„ÛŒ جدید، با تفسیر علمی مخالفت کرده اند ( رجوع کنید به رومی ØŒ ج 2ØŒ ص 572Ø› شریف ØŒ ص 627Ø› شرقاوی ØŒ ص 393).

ظاهراً اولین تعریف تفسیر علمی در دورة اخیر متعلق به امین خولی است Ùˆ دیگر Ù…Ø‌ققان این تعریف را با اندکی تغییر به کار برده اند ( رجوع کنید به ذهبی ØŒ ج 2ØŒ ص 519Ø› Ù…Ø‌تسب ØŒ ص 247Ø› رومی ØŒ ج 2ØŒ ص 548). از نظر مخالفان تفسیر علمی ØŒ در این روش تفسیری ØŒ قرآن اصل Ùˆ مبنا نیست ØŒ بلکه امری فرعی Ùˆ الØ‌اقی است Ùˆ به همین سبب این روش مردود است ( رجوع کنید به ابوØ‌جر، ص 66). در مقابل ØŒ موافقان این روش برای تعریف تفسیر علمی ØŒ بر مباØ‌Ø«ÛŒ مانند اعجاز علمی قرآن Ùˆ شایستگی آن برای همة زمانها Ùˆ مکانها (رومی ØŒ ج 2ØŒ ص 549) یا استخراج علوم از آن (بکری ØŒ ص 125) تأکید Ù…ÛŒ کنند Ú©Ù‡ خود Ù…Ø‌Ù„ بØ‌Ø« Ùˆ مناقشه است . از اشکالات عمدة اینگونه تعاریف این است Ú©Ù‡ در آن ØŒ به اشتباه ØŒ میان علم Ùˆ فلسفه جمع شده است ØŒ در Ø‌الی Ú©Ù‡ علم به معنای عام نه تنها فلسفه بلکه کلیة دانشهای بشری را در بر Ù…ÛŒ گیرد Ùˆ در نتیجه ØŒ تفسیر علمی به این معنا، اعم از تمامی تفسیرها (غیر از تفاسیر ذوقی ) است Ùˆ به معنای خاص آن ØŒ کاملاً با فلسفه متباین است Ùˆ شامل آرای فلسفی نمی شود (رومی ØŒ ج 2ØŒ ص 545 Ù€ 549).

به نظر Ù…ÛŒ رسد Ú©Ù‡ اهتمام به علم Ùˆ پیدایی رویکرد علمی به قرآن ØŒ متأثر از رویکرد اثبات گرایانة Ø‌اکم بر دوران جدید در غرب است Ú©Ù‡ بر اثر پیشرفتهای شگفت علمی ØŒ نوعی خوش بینی نسبت به علم Ùˆ آینده به وجود آمد ( رجوع کنید به باربور، ص 321). جهان اسلام در رویارویی با غربِ پیروز Ùˆ پیشرفته ØŒ از این نگرش بشدت تأثیر گرفت ØŒ بدانسان Ú©Ù‡ علمی بودن تا Ø‌دودی مساویِ درست بودن دانسته شد Ùˆ چنین بود Ú©Ù‡ مخالفان با غیر علمی خواندنِ اسلام ØŒ آن را Ù…ÛŒ کوبیدند Ùˆ موافقان ØŒ با علمی دانستن آن از آن دفاع Ù…ÛŒ کردند. این نگرش را در سخنان پیشگامان اصلاØ‌ طلبی این دوره ØŒ از جمله سید جمال الدین اسدآبادی ( رجوع کنید به مجتهدی ØŒ ص 23) Ùˆ سر سیداØ‌مدخان ( رجوع کنید به اکرم ØŒ ص 89Ø›



نَدَوی ØŒ ص 127)ØŒ Ù…ÛŒ توان یافت . طنطاوی ØŒ Ú©Ù‡ تفسیر الجواهر او در Ø‌وزة تفسیر علمی بی بدیل است ØŒ تمام ذلت Ùˆ Ø‌قارت مسلمانان را دوری آنان از علم Ù…ÛŒ دانست (ج 1ØŒ ص 35Ù€36ØŒ ج 17ØŒ ص 17ØŒ ج 25ØŒ ص 56Ù€57) Ùˆ اقدام خود را در فراهم آوردن این تفسیر، تلاشی برای وارد کردن علم به خانة مسلمانان معرفی Ù…ÛŒ کرد (همان ØŒ ج 2ØŒ ص 204). بنابراین ØŒ تفسیر علمی Ø‌اصل دغدغة دینداران در این دوره است Ú©Ù‡ در مواردی ØŒ با کمتر شدن Ø‌ساسیتها Ùˆ طرØ‌ موضوعات جدید (بویژه در ایران Ú©Ù‡ موضوعات سیاسی ØŒ نظیر Ø‌کومت Ùˆ آزادی Ùˆ Ù…Ø‌دودة قدرت ØŒ جانشین اینگونه مباØ‌Ø« شد)ØŒ از شدت آن کاسته شده است .

به هر ترتیب ، تفسیر علمی را می توان از دستاوردهای تجدید فکر دینی در دورة معاصر دانست . تفسیر الجواهر طنطاوی تنها نمونة تفسیری کامل از قرآن به روش علمی است . اهتمام به این روش در تفاسیر مَزْجی این دوره ، از جمله در تفسیر نمونه ، بروشنی دیده می شود ( رجوع کنید به نفیسی ، ص 219ـ 224؛ تفسیر طنطاوی * ). همچنانکه تک نگاریهای فراوان در این موضوع را باید در شمار تفاسیر موضوعی یا مقاله ای آورد (برای این نمونه ها رجوع کنید به شریف ، ص 723ـ724؛ شرقاوی ، ص 423ـ 424؛ رومی ، ج 2، ص 604ـ615). در ایران هم نگاشته های متعددی از این نوع فراهم آمده که کتابهای مهدی بازرگان ، پاک نژاد، مکارم شیرازی و بی آزار شیرازی از نمونه های بارز

آن است .

با این همه ، نباید از معدود نمونه های این روش تفسیری در گذشته غافل شد. فخررازی در تفسیر کبیر ، که تفسیری کلامی و نیز نمونه ای کامل از تفسیر علمی است ، کوشیده است تا علوم زمان خود را با قرآن تطبیق دهد ( رجوع کنید به فخررازی ، ج 2، ص 102، 156؛ تفسیر کبیر * ). با در نظر گرفتن این نمونه ها باید اذعان کرد که بهره گیری از دانشهای تجربی روز در تفسیر قرآن امری بی سابقه نیست اما در دورة معاصر به روشی متمایز و مستقل بدل شده است .

از مباØ‌Ø« عمده در بارة تفسیر علمی صØ‌ت Ùˆ ضرورت آن است . عده ای از منظر معرفت شناسی Ùˆ زبان شناسی ØŒ گروهی با در نظر گرفتن قواعد تفسیر، Ùˆ برخی با توجه به پیامدهای این روش ØŒ در تأیید Ùˆ نفی آن سخن گفته اند اما همة کسانی Ú©Ù‡ در این باره اظهار نظر کرده اند، معتقدند Ú©Ù‡ خداوند دو کتاب دارد: کتابی از کلمات (قرآن ) Ùˆ کتابی Ø´Ú©Ù„ گرفته از عناصر (طبیعت ) Ú©Ù‡ بنا بر قرآن ØŒ هر دو آیه Ùˆ نشانه ای از خداوندند (ÙˆØ‌ید اختر، ص 55Ù€56ØŒ 68Ø› شریف ØŒ ص 630Ù€631Ø› رشید رضا، ج 2ØŒ ص 64Ø› طنطاوی بن جوهری ØŒ ج 2ØŒ ص 51). بنابراین ØŒ نزاع بر سر تفسیر علمی ØŒ نزاع در بارة وجود تعارض بین علم Ùˆ دین نیست Ú©Ù‡ عده ای آن را بپذیرند Ùˆ عده ای تکذیب کنند، بلکه این نزاع مشخصاً در بارة استواری Ùˆ صØ‌ت بهره گیری از علم تجربی در تفسیر قرآن است .

غزالی ØŒ اولین کسی Ú©Ù‡ سخنانش مؤید تفسیر علمی تلقی شده ØŒ این بØ‌Ø« را در جایگاه معرفت شناسی قرآن ØŒ مطرØ‌ کرده است . از نظر او قرآن کتابی است Ú©Ù‡ تمامی دانش بشر را از آغاز تا انجام در بر دارد Ùˆ بی Ø´Ú© دانش تجربی نیز از جملة این دانشهاست . او به نمونه هایی اشاره نموده است ( رجوع کنید به 1412ØŒ ج 1ØŒ ص 383Ø› همو،1360 Ø´ ØŒ ص 31). غزالی (1412ØŒ ج 1ØŒ ص 383) در تأیید سخن خود نه به آیات قرآن ØŒ بلکه به چند روایت استناد کرده Ú©Ù‡ گویاترین Ùˆ مهمترین آنها این روایتِ موقوف (در برابر مرفوع ) از ابن مسعود است : «مَن اراد علم الاولین Ùˆ آلاخرین فَلْیَتَدبَّر القرآن » (هر کس علم اولین Ùˆ آخرین را بجوید، باید Ú©Ù‡ در قرآن بیندیشد). زرکشی ضمن بØ‌Ø« از قرآن Ùˆ دانشهای آن ØŒ سخنان Ùˆ مستندات غزالی را آورده است ( رجوع کنید به ج 2ØŒ ص 290Ù€291)ØŒ سیوطی (ج 4ØŒ ص 28Ù€29) در تأیید نظر پیشینیان خود، این دو آیه را شاهد آورده : «...ما فَرَّطْن'ا فِی الْکتابِ مِن Ø´ÙŽÛŒ ءٍ...» (ما در این کتاب هیچ چیز را فروگذار نکردیم Ø› انعام : 38)Ø› «...Ùˆ نَزَّلنا عَلیکَ الْکتابَ تبیاناً لِکُلِّ Ø´ÙŽÛŒ ءٍ...» (این کتاب را Ú©Ù‡ روشنگر هر چیزی است بر تو نازل کردیم Ø› Ù†Ø‌Ù„ : 89) Ùˆ روایاتی هم در تأیید این قول اضافه کرده است .

مجموعة استنادات عالمان متقدم به آیات Ùˆ روایات ØŒ همة آن چیزی است Ú©Ù‡ موافقان تفسیر علمی به عنوان ادلة نقلی در تأیید دیدگاه خود Ù…ÛŒ آورند Ùˆ قرآن را جامع همة دانشها Ù…ÛŒ دانند (نَوْفَل ØŒ ص 23Ø› Ø‌نفی اØ‌مد، ص 5Ù€6). این نگرش به قرآن از جهات گوناگون نقد شده ØŒ از جمله در دلالت مستندات قرآنی آن خدشه و، جامعیت Ùˆ روشنگری قرآن به Ø‌وزة هدایت Ù…Ø‌دود شده است (شلتوت ØŒ ص 11). در بارة اعتبار سند روایات آن نیز تردید هست ( رجوع کنید به غزالی ØŒ 1412ØŒ ج 1ØŒ ص 384ØŒ پانویس 1ØŒ 3). افزون بر اینکه قائلان به این سخن نتوانسته اند ادعای خود را، مبنی بر اینکه قرآن جامع همة علوم است ØŒ ثابت کنند Ùˆ نمونه های مطرØ‌ شده ØŒ علاوه بر آنکه تمامی دانشها را در بر نمی گیرند ( رجوع کنید به همان ØŒ ج 1ØŒ ص 383Ø› همو، 1360 Ø´ ØŒ همانجا)ØŒ بعضاً بسیار غیر مرتبط Ùˆ نااستوارند (سیوطی مواردی را از شخصی به نام ابوالفضل المُرْسی گزارش کرده است رجوع کنید به ج 4ØŒ ص 30Ù€33Ø› طنطاوی در مواردی ارتباط قرآن را با برخی علوم مطرØ‌ کرده Ú©Ù‡ پذیرفتنی نیست رجوع کنید به نفیسی ØŒ پص 151Ù€ 155). در مورد جامعیت قرآن از منظر کلامی نیز با این پیش فرض استدلال کرده اند Ú©Ù‡ قرآن دین اکثری است Ùˆ در نتیجه لازم است هر Ú†Ù‡ را Ú©Ù‡ به نفع یا ضرر انسان است ØŒ بیان کند (رومی ØŒ ج 2ØŒ ص 575ØŒ به نقل از عبدالعزیزبن خلف ).

برخی مدعی شده اند Ú©Ù‡ اگر در برخورد با قرآن روشی درست را بر گزینیم Ùˆ با آیات ناظر به آفرینش همانند آیات فقهی بر خورد کنیم ØŒ در این صورت قادر خواهیم بود همانگونه Ú©Ù‡ اØ‌کام فقهی جدید را از آن استخراج Ù…ÛŒ کنیم به کشفیات جدید علمی هم برسیم (طنطاوی بن جوهری ØŒ ج 3ØŒ ص 19ØŒ ج 5ØŒ ص 56Ø› Ø‌نفی اØ‌مد، ص 36Ø› جوادی آملی ØŒ ص 182). به نظر Ù…ÛŒ رسد Ú©Ù‡ از نظر این عده بین علم فقه ØŒ Ú©Ù‡ به قراردادهای اعتباری Ø‌اکم بر جامعه Ùˆ فرد Ù…ÛŒ پردازد، Ùˆ علم تجربی ØŒ Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ کوشد روابط Ø‌قیقی بین پدیده ها را کشف کند، تفاوتی وجود ندارد. این نکته را نیز از نظر دور داشته اند Ú©Ù‡ Ø‌تی اگر در آیاتی از قرآن Ø‌قایق هستی بیان شود، فهم آن آیات پیش از پیمودن مقدمات تجربیِ لازم برای آن علم ØŒ میسر نخواهد بود (کارم سیدغنیم ØŒ ص 61Ù€62). بر خلاف این عده ــ Ú©Ù‡ با نظر به جایگاه معرفت شناختی قرآن ØŒ بر جامعیت آن استدلال کرده اند ــ عده ای نیز از همین منظر، در مخالفت با تفسیر علمی سخن گفته اند. از جمله سیدقطب ØŒ از یکسو مطالب قرآنی را Ø‌قایق قطعی Ù…ÛŒ خواند Ùˆ از دیگر سو همة لایه های معرفت علمی را، اعم از آنچه Ø‌قیقت یا فرضیه نامیده Ù…ÛŒ شود، Ù…Ø‌دود به تجربه Ùˆ ابزارها Ùˆ شرایط بشری ØŒ Ùˆ آنها را غیر قطعی Ùˆ برقراری ارتباط بین این دو سنخ معرفت را اشتباه Ù…ÛŒ داند ( رجوع کنید به قطب ØŒ ج 1ØŒ ص 182). روشن است Ú©Ù‡ در این قول بین مقام قرآن ØŒ Ú©Ù‡ الاهی است ØŒ Ùˆ مقام تفسیر، Ú©Ù‡ بشری است ØŒ تفاوتی گذاشته نشده Ùˆ Ø‌Ú©Ù… یکی به دیگری تعمیم داده شده است .

تفسیر علمی از منظر دیگری نیز نقد شده است . شاطبی ، مهمترین فرد از قدماست که نظریاتش مخالف تفسیر علمی تلقی شده است . به اعتقاد وی در فهم قرآن ، فهم مخاطبان اولیة آن در عصر نزول ، که از همه به قرآن آگاهتر بوده اند، ملاک و مبناست و فقدان نشانه هایی از تفسیر علمی در سخنان ایشان ، نشان می دهد که نمی توان مدعی وجود این علوم در قرآن شد (شاطبی ، ج 2، ص 389، ج 3، ص 340).

در دورة معاصر دیدگاه شاطبی در بیان امین خولی اØ‌یا شد Ùˆ در قالب اصولی برای درک متن ØŒ قاعده مند گردید (خولی ØŒ ص 293Ù€294) Ùˆ پیروان سبک بیانی ØŒ با پردازشی نو، مهمترین ادلة نقد تفسیر علمی را مطرØ‌ کردند. از نظر امین خولی ØŒ در نظر گرفتن ظرف تاریخی نزول قرآن Ùˆ بلاغت آن ØŒ رعایت دو نکته را در تفسیر قرآن واجب Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ تفسیر علمی آن دو را پاس نمی دارد: اول به کاربردن واژگان قرآنی در همان معنای عصر نزول Ùˆ دوم Ù…Ø‌دود شدن به فهم مخاطبان اولیه (همان ØŒ ص 293Ù€294). به نظر Ù…ÛŒ رسد عموم دینداران Ùˆ مفسران معتقدند Ú©Ù‡ باید واژگان قرآنی را در معنایی به کاربرد Ú©Ù‡ در عصر نزول به کار Ù…ÛŒ رفته ØŒ اما اینکه یافته های جدید نمی توانند به عنوان قرینة معیِّنه یا منصرفه در فهم معنای واژگان تأثیر گذارند، لزوماً از آن مقدمه ØŒ نتیجه نمی شود. همچنانکه بلاغت قرآن نیز همین قدر دلالت دارد Ú©Ù‡ باید مخاطبان عصر نزول هم در دایرة مخاطبان سخن قرار گیرند؛ یعنی ØŒ سخن به گونه ای نباشد Ú©Ù‡ آنها اصلاً از آن تصوری نداشته باشند. پس باید بتوان از آیات ØŒ معنایی را Ú©Ù‡ مخاطبان اولیه Ù…ÛŒ فهمیده اندنیز فهمید، نه فقط آنچه را Ú©Ù‡ آنها Ù…ÛŒ فهمیده اند (قرضاوی ØŒ ص 383Ø› شریف ØŒ ص 671). Ù…Ø‌دود کردن فهم قرآن صرفاً به آنچه مردمان عصر نزول Ù…ÛŒ فهمیده اند، به نقض تفسیر علمی Ù…ÛŒ انجامد Ùˆ علاوه بر آن ØŒ هر گونه تلاش را برای فهم عمیقتر Ùˆ بهتر قرآن (فراتر از فهم مردم عصر نزول ) نقد Ù…ÛŒ کند Ùˆ در نتیجه ØŒ تمامی تفسیرهای این پانزده قرن را بدعت Ù…ÛŒ داند.

Ù…Ø‌مد عِزّة دَرْوَزه ØŒ به جای ملاک قرار دادن فهم مخاطبان عصر نزول ØŒ به فهم پیامبر اکرم به عنوان شارØ‌ Ùˆ مبیّن قرآن Ùˆ عالمترین فرد به آن ØŒ استناد کرده Ùˆ اØ‌ادیث نبوی را میزان Ùˆ نشانة فهم آن Ø‌ضرت از قرآن دانسته Ùˆ فراتر بودن تفسیر علمی از اØ‌ادیث نبوی را مبنای نقد خود قرار داده است (ج 2ØŒ ص 7). در اینکه پیامبر اکرم عالمترین فرد نسبت به قرآن بوده اند Ø´Ú©ÛŒ نیست اما در اینکه آن Ø‌ضرت برای بیان فهم خود از قرآن Ùˆ عمق تجربة ÙˆØ‌یانی مخاطب مستعدی یافته باشند ــ با در نظر گرفتن اینکه بر سخن گفتن با مردم به قدر عقولشان تأکید داشته اند ــ تردید وجود دارد.

مخالفان Ùˆ موافقان به پیامدهای مثبت Ùˆ منفی تفسیر علمی نیز توجه داشته اند. موافقان این روش ØŒ با نظر به اعجاز علمی Ú©Ù‡ ثمرة مثبت این نوع تفسیر Ù…Ø‌سوب Ù…ÛŒ شود، برضرورت پرداختن به تفسیر علمی در این دوره تأکید کرده اند. به نظر آنان اتمام Ø‌جت قرآن بر مردمان امروز ــ Ú©Ù‡ عموماً به زبان عربی تسلط ندارند Ùˆ نمی توانند اعجاز بلاغی قرآن را درک کنند ــ Ùˆ نیز تبیین Ùˆ تØ‌قق جاودانگی خطاب قرآن برای مردمان همة اعصار، تنها از طریق اعجاز علمی میسر Ù…ÛŒ شود (Ø‌نفی اØ‌مد، ص 17Ø› نوفل ØŒ ص 6Ù€7ØŒ 22Ù€25Ø› جمیلی ØŒ ص 313Ø› شریعتی مزینانی ØŒ ص شصت ). اعجاز علمی قرآن آنچنان برای عموم اندیشه وران مسلمان جذابیت دارد Ú©Ù‡ عده ای ØŒ با تفکیک بین تفسیر علمی Ùˆ اعجاز علمی ØŒ مدعی شده اند Ú©Ù‡ نزاع عالمان مسلمان ØŒ تنها بر سر تفسیر علمی است Ùˆ همة آنان به اعجاز علمی باور دارند ( رجوع کنید به رومی ØŒ ج 2ØŒ ص 600Ù€601). چنین است Ú©Ù‡ برخی مخالفان این روش ØŒ به رغم نادرست دانستن تفسیر علمی ØŒ در مواردی بر اعجاز علمی قرآن تأکید کرده اند (قطب ØŒ ج 5ØŒ ص 3095ØŒ ج 6ØŒ ص 3878). بعضی دیگر از مخالفان معتقدند Ú©Ù‡ برای بیان جاودانگی پیام قرآن ØŒ نه تفسیر نه اعجاز علمی ØŒ بلکه صرف اثبات ناسازگار نبودن قرآن با علم کفایت Ù…ÛŒ کند (خولی ØŒ ص 295Ø› شلتوت ØŒ ص 22Ø› ذهبی ØŒ ج 2ØŒ ص 539Ù€540). البته روشن نیست Ú©Ù‡ چگونه Ù…ÛŒ توان بدون تفسیر علمی Ùˆ عرضة قرآن بر علم ØŒ اعجاز آن Ùˆ ناسازگار نبودن آن با علم را ثابت کرد Ùˆ چگونه Ù…ÛŒ توان با انکار مقدمات به نتیجه ملتزم بود.

گروهی دیگر، با در نظر گرفتن پیامدهای منفی تفسیر علمی ØŒ در نکوهش آن سخن گفته اند. ایشان به دگرگونیهای شدید در عرصة معرفت علمی نظر دارند Ùˆ اینکه چگونه در یک زمان امری مسلّم تصور شده Ùˆ در دوره ای دیگر بطلان آن آشکار گردیده است . از نظر ایشان با تفسیر علمی ØŒ سرنوشت قرآن به سرنوشت علم پیوند Ù…ÛŒ خورد Ùˆ موجب Ù…ÛŒ شود قرآن نیز همراه با پیشرفت علم به فراز Ùˆ فرود آید ( رجوع کنید به شلتوت ØŒ ص 21). نمونة روشن این امر، تفسیر طنطاوی است Ú©Ù‡ به رغم استقبال گسترده از آن ØŒ بسرعت کهنه گردید. با در نظر گرفتن همین پیامد منفی ØŒ عده ای کوشیده اند تا با مطرØ‌ کردن شروطی (از جمله پایبندی به ظاهر الفاظ ØŒ رعایت قواعد زبانی در فهم کلام Ùˆ انصراف از Ø‌قیقت به مجاز) در نگارش هر گونه تفسیر قاعده مند، اعم از علمی Ùˆ غیر علمی ØŒ این ضایعه را به Ø‌داقل برسانند.

موافقان تفسیر علمی بر رعایت این شرط تأکید کرده Ùˆ هم صدا با مخالفان (شلتوت ØŒ همانجا) بر کسانی Ú©Ù‡ آن را رعایت نمی کنند، خرده گرفته اند (ابوØ‌جر، ص 210ØŒ 249Ø› دراز، ص 176). اما برخی موافقان ØŒ تنها ظاهر الفاظ را ملاک نمی دانند Ùˆ جستجو از رموز Ùˆ اشارات را برای رسیدن به عمق آموزه های قرآنی لازم Ù…ÛŒ شمارند (غزالی ØŒ 1412ØŒ ج 1ØŒ ص 383Ø› Ø‌نفی اØ‌مد، ص 5 Ù€ 6Ø› کارم سیدغنیم ØŒ ص 60). از شرایط دیگر برای استوار کردن تفسیر علمی ØŒ بهره گیری صرف از Ø‌قایق علمی Ùˆ نه فرضیات Ùˆ تئوریهاست ØŒ زیرا نظریه ها Ùˆ فرضیه ها اثبات نشده اند ولی Ø‌قایق ØŒ قطعی Ùˆ برای تفسیر علمی شایسته اند (ابوØ‌جر، ص 209Ø› رومی ØŒ ج 2ØŒ ص 571Ø› دِیاب Ùˆ قرقوز، ص 12Ø› شریعتی مزینانی ØŒ ص شصت Ùˆ دو؛ قرضاوی ØŒ ص 382).

برخی دیگر، با دقت Ùˆ تفصیل بیشتر، در این مورد بØ‌Ø« کرده Ùˆ با توجه به ماهیت آموزه های علم Ùˆ قرآن ØŒ از نظر قطعی بودن ØŒ چهار Ø‌الت را مطرØ‌ کرده اند: مخالفت علم قطعی با نص یا با آیات تأویل پذیر؛ مخالفت فرضیات علما با نص یا با آیات تأویل پذیر، در صورت اول توقف ØŒ در صورت دوم تأویل آیه ØŒ Ùˆ در Ø‌الت سوم Ùˆ چهارم پایبندی به آیه را توصیه Ù…ÛŒ کنند ( رجوع کنید به طباطبائی ØŒ ج 17ØŒ ص 373Ø› کارم سید غنیم ØŒ ص 277Ù€ 278).

بی Ø´Ú© تلاش برای قاعده مند کردن تفسیر علمی ØŒ بسیار ارزشمند است اما نمی تواند به طور Ú©Ù„ÛŒ مانع تØ‌ول Ùˆ دگرگونی ــ Ú©Ù‡ از لوازم اندیشة بشری است ــ در تفسیر علمی شود. بعلاوه عموم عالمانی Ú©Ù‡ به تفسیر پرداخته اند یا علم تجربی را عمیقاً نشناخته اند Ùˆ نمی توانند بدرستی یافته های آن را دسته بندی کنند یا با تفسیر آشنا نیستند یا در هر دو Ø‌وزه

فقط علاقه مندند و چنین است که تفسیر آنها از جهات گوناگون نقدپذیر است (قرضاوی ، ص 383ـ 385؛ کارم سید غنیم ، ص 187ـ211).

در نزاع بر سر تفسیر علمی ØŒ عده ای نیز با استناد به هدف قرآن Ùˆ جایگاه مباØ‌Ø« آفرینش در آن ØŒ بر موافقان خرده Ù…ÛŒ گیرند Ú©Ù‡ از هدف قرآن غافل شده اند. آنان تأکید Ù…ÛŒ کنند Ú©Ù‡ قرآن کتاب علم نیست ØŒ کتاب هدایت Ùˆ ارشاد است Ùˆ پرداختن به تفسیر علمی غفلت از این Ø‌قیقت است (شلتوت ØŒ همانجا؛ خولی ØŒ ص 298Ø› ذهبی ØŒ ج 2ØŒ ص 540). عده ای نیز مطرØ‌ Ù…ÛŒ کنند Ú©Ù‡ هدف قرآن از بیان مباØ‌Ø« آفرینش ØŒ این است Ú©Ù‡ مخاطبان خود را متوجه نظم Ùˆ تدبیر موجود در عالم Ùˆ وجود مدبّر Ùˆ صانعی Ø‌کیم سازد (ضَیف ØŒ ص 10Ø› رومی ØŒ ج 2ØŒ ص 581Ø› ذهبی ØŒ ج 2ØŒ ص 540). در این استدلال پرداختن به جزئیات آن مقدمات ØŒ یعنی آیات آفرینش ØŒ مخاطب را از کشف نتایج Ø‌کمتهای آن باز Ù…ÛŒ دارد (ضیف ØŒ همانجا) ولی موافقان تفسیر علمی نیز قرآن را کتاب هدایت ØŒ Ùˆ آیات آفرینش را مقدمه ای برای استدلالهای کلامی Ùˆ اخلاقی ØŒ Ù…ÛŒ دانند (رشیدرضا، ج 1ØŒ ص 17ØŒ 25Ø› رومی ØŒ ج 2ØŒ ص 571Ø› دیاب Ùˆ قرقوز، ص 11Ø› Ø‌نفی اØ‌مد، ص 24ØŒ 34Ø› بازرگان ØŒ ص 330Ø› کارم سید غنیم ØŒ ص 60)ØŒ جز اینکه بر خلاف مخالفان ØŒ پرداختن به این آیات را مخالف هدف Ú©Ù„ÛŒ قرآن یا غیر ضرور تلقی نمی کنند.

از تØ‌لیل زبانی نیز برای استدلال بر اشتباه بودن تفسیر علمی استفاده شده است . این موضوع Ú©Ù‡ به طور جدّی در بØ‌Ø« علم Ùˆ دین در غرب مطرØ‌ بوده ( رجوع کنید به باربور، ص 277Ù€287)ØŒ در مباØ‌Ø« تفسیری قرآن ØŒ کمتر مورد توجه قرار گرفته است . فیلسوفانی Ú©Ù‡ به تØ‌لیل زبان پرداخته اند، آن را وسیله ای برای بر آوردن هدفی خاص دانسته اند Ú©Ù‡ در نتیجه ØŒ در هر Ø‌وزه از زندگی بشر، کارکرد Ùˆ ویژگیهایی دارد. از این منظر، زبانی Ú©Ù‡ قرآن در توصیف آفرینش به کار برده ØŒ زبانی عرفی ØŒ مملو از ایهام Ùˆ تمثیل Ùˆ مجاز، است Ú©Ù‡ کاملاً با زبان علمی فرق دارد. با تفکیک این دو زبان ØŒ ارتباط بین دو Ø‌وزة علم Ùˆ تفسیر قطع Ù…ÛŒ گردد Ùˆ تفسیر از دگرگونیهای Ø‌وزة علم مصون Ù…ÛŒ ماند ولی نمی تواند از یافته های آن به نفع خود بهره برد.

منابع : اØ‌مد عمر ابوØ‌جر، التفسیرالعلمی للقران فی المیزان ØŒ بیروت 1411/1991Ø› Ù…Ø‌مداکرم ØŒ «سر سیداØ‌مدخان هندی Ùˆ دانشگاه علیگر»، ترجمة علی قلی قرائی Ùˆ رسول جعفریان ØŒ تاریخ Ùˆ فرهنگ معاصر ØŒ سال 1ØŒ Ø´ 2 (زمستان 1370)Ø› ایان باربور، علم Ùˆ دین ØŒ ترجمة بهاءالدین خرمشاهی ØŒ تهران 1362 Ø´ Ø› مهدی بازرگان ØŒ مباØ‌Ø« علمی ØŒ اسلامی ØŒ مبØ‌Ø« 6: باد Ùˆ باران در قرآن ØŒ تهران 1379 Ø´ Ø› امین بکری ØŒ

التعبیرالفنی فی القرآن ØŒ بیروت 1393/1973Ø› سید جمیلی ØŒ الاعجازالطبّی فی القرآن ØŒ بیروت 1987Ø› عبداللّه جوادی آملی ØŒ شریعت در آینة معرفت ØŒ قم 1377 Ø´ Ø› Ø‌نفی اØ‌مد، التفسیرالعلمی للآیات الکونیة فی القرآن ØŒ قاهره 1960Ø› امین خولی ØŒ مناهج تجدید فی النØ‌Ùˆ والبلاغة Ùˆ التفسیر Ùˆ الأدب ØŒ قاهره 1961Ø› Ù…Ø‌مدعبداللّه دراز، مدخل الی القرآن الکریم : عرض ØŒ تاریخی Ùˆ تØ‌لیل مقارن ØŒ ترجمة Ù…Ø‌مد عبدالعظیم علی ØŒ کویت 1391/1971Ø› Ù…Ø‌مد عزة دروزه ØŒ التفسیرالØ‌دیث : السور مرتبة Ø‌سب النزول ØŒ ( قاهره ) 1381Ù€1383/ 1962Ù€1964Ø› عبدالØ‌مید دیاب Ùˆ اØ‌مد قرقوز، مع الطب فی القرآن الکریم ØŒ دمشق ( بی تا. ) ØŒ چاپ افست قم 1404Ø› Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ التفسیر والمفسّرون ØŒ بیروت 1407/1987Ø› Ù…Ø‌مدرشیدرضا، تفسیرالقرآن الØ‌کیم المشتهر باسم تفسیرالمنار ØŒ ( تقریرات درس ) شیخ Ù…Ø‌مد عبده ØŒ مصر، ج 1ØŒ 1373ØŒ ج 2ØŒ 1367Ø› فهدبن عبدالرØ‌مان رومی ØŒ اتجاهات التفسیر فی القرن الرابع عشر ØŒ ریاض 1407/1986Ø› Ù…Ø‌مدبن بهادر زرکشی ØŒ البرهان فی علوم القرآن ØŒ چاپ یوسف عبدالرØ‌مان مرعشلی ØŒ جمال Ø‌مدی ذهبی ØŒ Ùˆ ابراهیم عبداللّه کردی ØŒ بیروت 1410/1990Ø› عبدالرØ‌مان بن ابی بکر سیوطی ØŒ الاتقان فی علوم القرآن ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد ابوالفضل ابراهیم ØŒ ( قاهره 1967 ) ØŒ چاپ افست قم 1363 Ø´ Ø› ابراهیم بن موسی شاطبی ØŒ الموافقات فی اصول الشریعة ØŒ بیروت 1415/1994Ø› عفت Ù…Ø‌مد شرقاوی ØŒ الفکرالدینی فی مواجهة العصر: دراسة تØ‌لیلیة لاتجاهات التفسیر فی العصرالØ‌دیث ØŒ بیروت 1979Ø› Ù…Ø‌مدتقی شریعتی مزینانی ØŒ تفسیر نوین : جزو سی ام قرآن ØŒ تهران : دفتر نشر فرهنگ اسلامی ØŒ ( بی تا. ) Ø› Ù…Ø‌مدابراهیم شریف ØŒ اتجاهات التجدید فی تفسیرالقرآن الکریم فی مصر ØŒ قاهره 1402/ 1982Ø› Ù…Ø‌مود شلتوت ØŒ تفسیرالقرآن الکریم ØŒ بیروت 1408/1988Ø› شوقی ضیف ØŒ سورة الرØ‌من Ùˆ سور قصار، عرض Ùˆ دراسة ØŒ قاهره : دارالمعارف ØŒ ( بی تا. ) Ø› طباطبائی Ø› طنطاوی بن جوهری ØŒ الجواهر فی التفسیر القرآن الکریم ØŒ بیروت 1412/1991Ø› Ù…Ø‌مدبن Ù…Ø‌مد غزالی ØŒ اØ‌یاء علوم الدین ØŒ بیروت 1412/1992Ø› همو، جواهر القرآن ØŒ چاپ Ø‌سین خدیوجم ØŒ ( تهران ) 1360 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدبن عمر فخررازی ØŒ التفسیر

الکبیر ØŒ بیروت 1415/1995Ø› یوسف قرضاوی ØŒ کیف نتعامل مع القرآن العظیم ØŒ قاهره 1420/2000Ø› سیدقطب ØŒ فی ظلال القرآن ØŒ بیروت 1406Ø› کارم سید غنیم ØŒ الاشارات العلمیة فی القرآن الکریم بین دراسة Ùˆ التطبیق ØŒ قاهره 1415/1995Ø› کریم مجتهدی ØŒ سیدجمال الدین اسدآبادی Ùˆ تفکر جدید ØŒ تهران 1363 Ø´ Ø› عبدالمجید عبدالسلام Ù…Ø‌تسب ØŒ اتجاهات التفسیر فی العصرالØ‌دیث ØŒ بیروت 1393/1973Ø› ابوالØ‌سن علی ندوی ØŒ ارزیابی تمدن غرب ØŒ ترجمه Ùˆ اقتباس Ù…Ø‌مد ثقفی Ùˆ علی اکبر مهدی پور، قم ?( 1396 ) Ø› شادی نفیسی ØŒ عقلگرایی در تفاسیر قرن چهاردهم ØŒ قم 1379 Ø´ Ø› عبدالرزاق نوفل ØŒ القرآن Ùˆ العلم الØ‌دیث ØŒ مصر 1378/ 1959Ø› ÙˆØ‌ید اختر، «سرسید اØ‌مدخان Ùˆ اندیشة دینی »، ترجمة رسول جعفریان ØŒ تاریخ Ùˆ فرهنگ معاصر ØŒ سال 1ØŒ Ø´ 1 (مهر 1370).

/ شادی نفیسی /

12) تفسیر Ùˆ گرایشهای تفسیریِ جدید. جریان تفسیرنویسی مسلمانان در دورة جدید (دورة مواجهة جهان اسلام با جهان غرب ) نه تنها کُند یا متوقف نشده ØŒ بلکه سرعت بیشتری گرفته Ùˆ علاوه بر استمرار شیوه ها Ùˆ گرایشهای گذشته Ùˆ پدید آمدن آثاری با همان الگوها Ùˆ بعضاً بازنویسی برخی تفاسیر قدیم ØŒ انواع دیگری از تفسیر Ùˆ دیدگاهها Ùˆ روشهای جدید در قلمرو پژوهشهای قرآنی پدید آمده است . تفسیرنویسی جدید، Ú©Ù‡ ریشه در تجددخواهی جهان اسلام دارد، همان اهداف Ú©Ù„ÛŒ تجددخواهی را دنبال کرده است ØŒ از قبیل ایجاد ÙˆØ‌دت در میان مسلمانان برای مبارزه با غرب استعمارگر، خرافه زدایی از باورهای مسلمانان Ùˆ بر گرداندن آن به راه Ùˆ رسم سلف Ùˆ هماهنگ ساختن آموزه های دین اسلام با علم Ùˆ یافته های جدید دانش بشری (عنایت ØŒ ص 11). تفسیرنویسی جدید از Ø‌یث انگیزه با تفسیرنویسی در روزگار گذشته تفاوت چندانی ندارد اما آنچه آن را از تفسیرنویسی قدیم متمایز Ù…ÛŒ سازد اهداف Ùˆ موضوعات Ùˆ روشهای آن است .

آنچه موجب شد قرآن Ù…Ø‌ور پژوهشهای تجددخواهان در این دوره ØŒ خاصه در میان اهل سنّت ØŒ قرار گیرد این اعتقاد بود Ú©Ù‡ قرآن بر دیگر منابع اندیشة اسلامی (از قبیل Ø‌دیث Ùˆ قیاس Ùˆ اجماع ) اولویت دارد (همان ØŒ ص 25). در مجموع تفاسیر Ùˆ پژوهشهای تفسیری جدید، با وجود اختلافات Ùˆ پراکندگیها، این سه عنصر مشترک دیده Ù…ÛŒ شود: تلاش برای ارائة تفسیری معقول از قرآن ØŒ کوشش در جهت خرافه زدایی Ùˆ افسانه زدایی از ساØ‌ت قرآن ØŒ Ùˆ تلاش برای عقلانی ساختن بنیادهای نظری دین یا اصول Ùˆ بنیادهایی Ú©Ù‡ به قرآن ارجاع Ù…ÛŒ شوند یا به Ú©Ù…Ú© آن توجیه Ù…ÛŒ گردند ( > دایرة المعارف دین < ØŒ ج 14ØŒ ص 242). آنچه در این راه به Ú©Ù…Ú© آغازکنندگان این جریان آمد Ùˆ تا Ø‌دی به کار آنان مشروعیت بخشید عبارت بود از استفاده از شیوة مرسوم فقیهان در بررسی دقیق روایات مشکوک یا مجعولی چون اسرائیلیات Ú©Ù‡ به تفاسیر راه یافته بود Ùˆ نیز به کار گرفتن شیوة جدید تØ‌قیق متون تاریخی Ùˆ ادبی Ú©Ù‡ بسیاری از گزارشهای مشکوک Ùˆ مجعول را بی اعتبار Ù…ÛŒ کرد (عنایت ØŒ ص 27).

مجموعه نوشته های تفسیری معاصر را از Ø‌یث Ø´Ú©Ù„ پردازش Ù…ÛŒ توان به دو دستة اصلی تقسیم کرد: کتابهای مفصّلی Ú©Ù‡ به تفسیر تمام یا بخش عمدة سوره ها Ùˆ آیات قرآن از دیدگاه جدید Ù…ÛŒ پردازند Ùˆ کتابها یا رساله ها Ùˆ مقالاتی Ú©Ù‡ روش جدیدی در تفسیر پیشنهاد Ù…ÛŒ کنند بی آنکه آن را با Ú©Ù„ قرآن یا بخش عمدة آن تطبیق دهند. دستة دوم اگر Ú†Ù‡ از مقبولیت دستة اول برخوردار نیستند، اهمیت آنها از Ø‌یث روش پیشنهادی Ùˆ



نتایج Ø‌اصل از آن کمتر از دستة اول نیست ( رجوع کنید به نیفر، ص 27). در دستة اولِ آثار تفسیریِ دوران جدید، رویکردهای متمایزی همچون رویکرد سلفی ØŒ رویکرد عقلی Ù€ اصلاØ‌ÛŒ Ùˆ رویکردِ تفسیر برای تغییر شایان ذکرند. رویکرد سلفی در تفسیر، مبتنی بر آرای مفسران کهن Ùˆ سنّت مأثور Ùˆ سیرت سلف صالØ‌ است Ùˆ اگر Ú†Ù‡ به نوعی ادامة سنّت تفسیری قدیم Ù…Ø‌سوب Ù…ÛŒ شود (Ù…Ø‌تسب ØŒ ص 41)ØŒ نوع تلقی اش از کتاب Ùˆ سنّت متمایز از شیوة تفسیری مرسوم است . در واقع ØŒ مفسران سلفی تمسک به سنّت را ضامن ÙˆØ‌دت فرهنگی Ùˆ فکری مسلمانان Ùˆ سدّی در برابر هجوم بیگانگان Ù…ÛŒ دانند ( رجوع کنید به نیفر، همانجا). مهمترین مفسران سلفی عبارت اند از: شَنقیطی (متوفی 1352 Ø´ )ØŒ دانشمند Ùˆ مفسر موریتانیایی ØŒ صاØ‌ب تفسیر ناتمامِ اضواءالبیان فی ایضاØ‌ القرآن Ø› عبدالرØ‌مان بن ناصر آل سعدی الناصری (متوفی 1336Ø´ )ØŒ فقیه اهل عربستان ØŒ صاØ‌ب تفسیر تیسیرالکریم الرØ‌مان فی تفسیر کلام المنّان Ø› Ù…Ø‌مدطاهربن عاشور (متوفی 1352Ø´ )ØŒ فقیه Ùˆ مصلØ‌ مشهور تونسی ØŒ صاØ‌ب تفسیرِ التØ‌ریر والتنویر در سی مجلد Ú©Ù‡ مهمترین تفسیر در مغرب عربی Ù…Ø‌سوب Ù…ÛŒ شود (همان ØŒ ص 35)Ø› Ù…Ø‌مدعلی صابونی نویسندة تفسیر روائع البیان فی تفسیر آیات الاØ‌کام فی القرآن . در ایران Ùˆ عالم تشیع نیز دو مفسر با گرایش سلفی شایان ذکرند: Ù…Ø‌مدØ‌سن شریعت سنگلجی (متوفی 1322) با کتاب کلید فهم قرآن Ùˆ یوسف شعار (متوفی 1352) با کتاب تفسیر آیات مشکلة قرآن .

رویکرد عقلی Ù€ اصلاØ‌ÛŒ ــ Ú©Ù‡ در واقع جزئی از رویکرد سلفی است (همان ØŒ ص 41) ــ به سبب توجه به عقل Ùˆ معتبر دانستن آن در تفسیر، مکتب عقلی در تفسیر نامیده Ù…ÛŒ شود ( رجوع کنید به رومی ØŒ ج 2ØŒ ص 730). رویکرد عقلی Ù€ اصلاØ‌ÛŒ ØŒ عقل را هم مرتبة ÙˆØ‌ÛŒ قرار Ù…ÛŒ دهد Ùˆ در واقع ØŒ ÙˆØ‌ÛŒ را مکمل عقل Ù…ÛŒ داند؛ از همین رو، عقاید اسلامی را بر اساسِ اØ‌کام عقلی Ùˆ کشفیات تمدن غرب تأویل Ù…ÛŒ کند Ùˆ Ù…ÛŒ کوشد کاستنِ فاصلة بین تمدن اسلامی Ùˆ تمدن غرب را توجیه نماید ( رجوع کنید به همان ØŒ ج 1ØŒ ص 809 Ù€810). نماینده Ùˆ بنیانگذار این رویکرد Ù…Ø‌مد عبده * (متوفی 1323) بود Ú©Ù‡ خود تØ‌ت تأثیر اندیشه ها Ùˆ تعلیماتِ مصلØ‌ÛŒ چون سیدجمال الدین اسدآبادی * قرار داشت Ú©Ù‡ معتقد بود مسلمانان به جای کسب هدایت از قرآن تنها به کشف ظواهر آیات (مانند تفسیر باءبسمله Ùˆ نظایر آن ) بسنده کرده اند (مخزومی ØŒ ص 160). عبده تدریس تفسیر قرآن را از آغاز تا آیة 125 سورة نساء ادامه داد (رشیدرضا، ج 1ØŒ ص 14). ÙˆÛŒ همچنین جزء آخر قرآن Ùˆ سورة والعصر را تفسیر Ùˆ به طور مستقل منتشر کرد. هدف عبده از تفسیر، تبیین مسائلی بوده Ú©Ù‡ مفسران در باب آنها کوتاهی کرده اند (رشیدرضا، ج 1ØŒ ص 14Ù€ 15). ÙˆÛŒ تفاسیر کهن را، Ú©Ù‡ بیشتر معطوف به بیان ابعاد دستورِ زبانی Ùˆ بلاغی قرآن است ØŒ با روØ‌ قرآن ناسازگار Ùˆ موجب Ù…Ø‌روم شدن مردم از فهم درست آیات Ù…ÛŒ داند ( رجوع کنید به همان ØŒ ج 1ØŒ ص 26Ù€27). آرای تفسیری عبده مبتنی بر آرا Ùˆ مواضع اصلاØ‌ گرانة ÙˆÛŒ است Ùˆ چون ÙˆÛŒ در مقام تعارضِ عقل Ùˆ نقل ØŒ اولی را مرجَّØ‌ دانسته (عبده ØŒ 1976ØŒ ص 45)ØŒ تفسیر مأثور از دیدگاه او چندان معتبر نیست ( رجوع کنید به رشیدرضا، ج 1ØŒ ص 9Ù€10). بر اساس همین دیدگاه عقلی است Ú©Ù‡ ÙˆÛŒ به کتابهای تفسیری قدما مراجعه نمی کرده Ùˆ کلمات Ùˆ مفاهیمی چون فرشته Ùˆ شیطان ( رجوع کنید به همان ØŒ ج 1ØŒ ص 269ØŒ 281Ù€282) Ùˆ سØ‌ر ( رجوع کنید به عبده ØŒ 1973ØŒ ج 5ØŒ ص 567Ø› نیز رجوع کنید به عبدالغفار عبدالرØ‌یم ØŒ ص 255Ù€ 258) Ùˆ «Ø‌جارةٍ مِن سِجّیل » Ùˆ «طیراً اَبابیل » ( رجوع کنید به عبده ØŒ 1973ØŒ ج 5ØŒ ص 527 Ù€529) را به گونه ای Ú©Ù‡ در نظر او عقل پذیر باشد تأویل نموده است . عبده ضمن اعتقاد به ÙˆØ‌دت موضوعی آیات قرآن ( رجوع کنید به همان ØŒ ج 2ØŒ ص 11)ØŒ فهم مراد خداوند را از آیات قرآن مبتنی بر به کار گرفتن دانشهایی چون Ù†Ø‌Ùˆ Ùˆ معانی Ù…ÛŒ داند (رشیدرضا، ج 1ØŒ ص 22). ÙˆÛŒ همچنین توجه به بستر تاریخی واژه های قرآن Ùˆ کاربرد اولیة آنها را اصل مهمی در فرآیند فهم مراد خداوند تلقی Ù…ÛŒ کند (همان ØŒ ج 1ØŒ ص 21Ù€22).

از پیروان این رویکرد Ù…ÛŒ توان به این مفسران اشاره کرد: Ù…Ø‌مد رشیدرضا (متوفی 1345)ØŒ مهمترین شاگرد عبده Ùˆ صاØ‌ب تفسیر ناتمام المنار * ØŒ Ú©Ù‡ در روش Ùˆ نگرش عقلی به قرآن پیرو استادش عبده بوده (ذهبی ØŒ ج 2ØŒ ص 551) اما چنانکه در مقدمة خود بر المنار (ج 1ØŒ ص 16) Ù…ÛŒ گوید در پاره ای موارد (مثلاً در استفاده از روایات صØ‌ÛŒØ‌ در تفسیر) با عبده اختلاف نظر دارد؛ Ù…Ø‌مد جمال الدین قاسمی (متوفی 1333)ØŒ صاØ‌ب تفسیر Ù…Ø‌اسن التأویل Ø› Ù…Ø‌مد مصطفی المراغی (متوفی 1364)ØŒ شاگرد عبده Ø› Ù…Ø‌مد عزّه دَرْوَزه (متوفی 1363 Ø´ )ØŒ صاØ‌ب التفسیر الØ‌دیث Ú©Ù‡ آن را بر اساس ترتیب نزول نوشته Ø› عبدالØ‌میدبن بادیس (متوفی 1359)ØŒ از متفکران مصلØ‌ الجزایر Ùˆ رهبر جنبش آزادیبخش الجزایر در برابراستعمار فرانسه (عبدالمنعم نمر، ص 137) Ú©Ù‡ بخشی از مباØ‌Ø« تفسیری اش با عنوان مجالس التذکیر من کلام الØ‌کیم الخبیر منتشر شده است Ø› اØ‌مد مصطفی المراغی (متوفی 1372)ØŒ صاØ‌ب تفسیر المراغی Ø› عبدالعزیز جاویش ØŒ صاØ‌ب اسرارالقرآن Ø› عبدالکریم خطیب ØŒ مؤلف التفسیرالقرآنی للقرآن Ø› Ùˆ عبدالقادر مغربی (متوفی 1375) Ú©Ù‡ تفسیر جزء بیست Ùˆ نهم قرآن از او باقی مانده است (رومی ØŒ ج 1ØŒ ص 207). در شبه قارة هند نیز این ابوالکلام آزاد (متوفی 1379/ 1338 Ø´ ) دانشمند Ùˆ Ù…Ø‌قق Ùˆ همرزم گاندی در مبارزات استقلال خواهانه در برابر بریتانیا، تفسیر ترجمان القرآن را به اردو، متأثر از مکتب عبده تألیف کرد ( رجوع کنید به آزاد فاروقی ØŒ ص 47Ù€70).

همپای فرآیند نوسازی کشورهای اسلامی به Ø´Ú©Ù„ غربی ØŒ مبارزات سیاسی Ùˆ اجتماعی Ùˆ فرهنگی وسیعی در جهان اسلام پدید آمد Ú©Ù‡ از جملة آنها به مبارزات گستردة گروههای اسلامی Ù…ÛŒ توان اشاره کرد. از ویژگیهای مشترک این گروهها Ù…Ø‌ور قرار دادن قرآن بود Ùˆ سردادن شعار بازگشت به قرآن Ùˆ مبارزه به شکلهای مختلف در راه عملی کردن اØ‌کام آن . این Ø‌رکت را شاید بتوان تفسیر برای تغییر نامید. Ø‌سن البنا، بنیانگذار جمعیت اخوان المسلمین ØŒ از جمله این افراد است Ú©Ù‡ چند اثر در زمینة تفسیر با این دیدگاه دارد، از جمله : رسالتان فی التفسیر Ùˆ سورة الفاتØ‌Ù‡ Ùˆ مقاصد سورة البقره (خرمشاهی ØŒ ص 29).

شاخصترین فرد در این رویکردِ تفسیری سیدقطب (متوفی 1345 Ø´ )ØŒ از اعضای اخوان المسلمین ØŒ بود. ÙˆÛŒ چند اثر قرآنی نوشت Ú©Ù‡ مهمترین آنها تفسیر فی ظلال القرآن است . اگر Ú†Ù‡ او تØ‌ت تأثیر آموزه های رویکرد تفسیریِ عقلی Ù€ اصلاØ‌یِ المنار بود، در بسیاری موارد با آن مخالفت کرد؛ از جمله در باب مفاهیمی چون شیاطین Ùˆ ملائکه از تأویلهای عقلی موجود در این رویکرد خودداری ورزید Ùˆ معتقد بود Ú©Ù‡ به اموری از این قبیل باید بدون چون Ùˆ چرا ایمان آورد (برای نمونه رجوع کنید به قطب ØŒ ج 4ØŒ ص 30Ù€31ØŒ ج 8ØŒ ص 670Ù€671). سیدقطب بر آن است Ú©Ù‡ مفسر باید از دخالت دادن پیشینِ عقل در مواجهه با داده های قرآنی امتناع کند (ج 8ØŒ ص 671). از دیدگاه سیدقطب همة سوره های قرآن واجد موضوعی واØ‌دند Ú©Ù‡ او آن را «مØ‌ور» نامیده است (برای نمونه رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 23ØŒ ج 2ØŒ ص 623ØŒ ج 5ØŒ ص 121). ÙˆÛŒ قرآن را چونان متنی ادبی در نظر Ù…ÛŒ گیرد Ú©Ù‡ مفسر وظیفه دارد آن را رمزگشایی کند اما رمزگشایی آن تنها در توان کسانی است Ú©Ù‡ بتوانند قرآن را تجربه کنند Ùˆ خود را مخاطب آن بدانند، نظیر مسلمانان صدر اسلام Ø› بنابراین ØŒ کسانی قدرت فهم قرآن را دارند Ú©Ù‡ انگیزة تغییر را در سر داشته باشند ( رجوع کنید به نیفر، ص 64Ù€ 65). در واقع ØŒ سید قطب سلفی اندیشی است Ú©Ù‡ به جای الگو قرار دادن میراث فرهنگی سلف ØŒ جهاد اسلامی مسلمانان صدر اسلام را سرمشق قرار Ù…ÛŒ دهد (همانجا).

در ایران Ùˆ به طور Ú©Ù„ÛŒ در میان شیعیان ØŒ مهمترین مبارز Ùˆ مفسری Ú©Ù‡ با رویکرد اصلاØ‌ برای تغییر تفسیر نوشت سیدمØ‌مود طالقانی * (متوفی 1358 Ø´ ) بود. تفسیر پرتوی از قرآن ÙˆÛŒ از آغاز تا آیة 28 سورة نساء Ùˆ سراسر جزء سی ام را در بر Ù…ÛŒ گیرد. هدف طالقانی از نوشتن این تفسیر ــ Ú©Ù‡ Ø‌اصل تلاش فکری ÙˆÛŒ در دوران زندان Ùˆ تبعید است ــ عبارت بود از اØ‌یای تعالیم قرآن Ùˆ باز گرداندن آن به صØ‌نة اندیشه Ùˆ عمل (طالقانی ØŒ ج 1ØŒ ص 13). در پاکستان نیز ابوالاعلی مودودی * متفکر Ùˆ نویسندة شهیر (متوفی 1358 Ø´ ) تفسیر تفهیم القرآن را به اردو، با همین دیدگاه نگاشت .

در مجموعِ تفاسیری Ú©Ù‡ در عصر Ø‌اضر در جهان اسلام نوشته شده ØŒ تفسیرهایی وجود دارند Ú©Ù‡ نمی شود آنها را به طور مطلق در یکی از رویکردهای یاد شده جای داد، تفاسیری Ú©Ù‡ متأثر از فضا Ùˆ مقتضیات عصر جدیدند اما ضمن استفاده از دستاوردهای رویکردهای یاد شده ØŒ مقید به چارچوب هیچ کدام از آنها نیستند. در میان نویسندگان اهل سنّت Ù…ÛŒ توان به آثار تفسیری Ù…Ø‌مود شلتوت (متوفی 1342 Ø´ / 1963)ØŒ مُفتی اعظم مصر، اشاره کرد، از جمله : الی القرآن الکریم ØŒ مِنْ هُدَی القرآن Ùˆ تفسیرالقرآن الکریم . در میان شیعیان در این زمینه Ù…ÛŒ توان از تفسیر نوین Ù…Ø‌مدتقی شریعتی ØŒ برخی آثار مهدی بازرگان ØŒ تفسیر نمونه (زیر نظر ناصر مکارم شیرازی ) Ùˆ التفسیرالکاشف اثر Ù…Ø‌مدجواد مغنیه نام برد. اما مهمترین تفسیر شیعی در این زمینه تفسیر المیزان ØŒ اثر سیدمØ‌مدØ‌سین طباطبائی ØŒ است Ú©Ù‡ در آن از روش تفسیر قرآن به قرآن استفاده شده Ùˆ نویسنده ضمن بهره گیری از آیات قرآن برای تفسیر آیات دیگر از میراث ادبی Ùˆ تفسیری Ùˆ Ø‌دیثی Ùˆ کلامی گذشته Ùˆ دوران معاصر نیز استفاده کرده Ùˆ در عین Ø‌ال Ú©Ù‡ به معضلات فکری Ùˆ اجتماعی عصر Ø‌اضر توجه نشان داده از فرو غلتیدن به قلمرو علم گرایی در امان مانده است ( رجوع کنید به خرمشاهی ØŒ ص 115Ù€ 132).

در دستة دوم آثار تفسیری معاصر، Ú©Ù‡ متضمن ارائة روشی برای تفسیر Ùˆ بررسی قرآن هستند، Ù…ÛŒ توان به دو رویکرد ادبی Ùˆ تأویلی Ùˆ رویکردهای مستقل کسانی چون Ø‌سن Ø‌نفی Ùˆ Ù…Ø‌مد شُØ‌رور اشاره کرد.

رویکرد ادبی به تفسیر قرآن ــ Ú©Ù‡ رویکرد بیانی هم نامیده Ù…ÛŒ شود Ùˆ Ù…ÛŒ کوشد قرآن را از دیدگاه ادبیِ صرف بررسی کند ــ در واقع ریشه در رویکرد تفسیرِ المنار دارد Ú©Ù‡ بر این جنبة قرآن تأکید Ù…ÛŒ ورزد ( رجوع کنید به نیفر، ص 79). اگر Ú†Ù‡ توجه به بُعدِ ادبی قرآن در سنّت تفسیری قدیم هم وجود داشت ØŒ هدف از توجه به آن اثبات اعجاز قرآن بود اما در رویکرد ادبی ØŒ جنبة ادبی متن قرآن هدف نهایی است (رومی ØŒ ج 3ØŒ ص 881 Ù€882) Ùˆ آیات قرآن بی هیچ انگیزه Ùˆ ملاØ‌ظة دیگری فقط از Ø‌یث زبانی Ùˆ بلاغی بررسی Ùˆ تفسیر Ù…ÛŒ شوند (خولی ØŒ ص 230). صاØ‌بان این رویکرد هم چون اصØ‌اب رویکرد المنار هدف اصلی تفسیر قرآن را نمایان کردن جنبة هدایتی قرآن Ù…ÛŒ دانند اما در عین Ø‌ال معتقدند Ú©Ù‡ پیش از آن مفسر باید عربی بودن متن قرآن را در نظر بگیرد (همان ØŒ ص 229Ø› شکری Ù…Ø‌مد عیاد، ص 6Ù€7). آنان Ù…ÛŒ کوشند مسئلة اعجاز قرآن را به موضوعی بیانی Ùˆ ادبی Ùˆ درون متنی تقلیل دهند Ùˆ همچنین بر آن اند Ú©Ù‡ کشف معنای قرآن ØŒ توجه به سیاق Ùˆ بافت تاریخی Ùˆ جنبه های روان شناختی Ùˆ جامعه شناختی آن را در ارتباط با واقعیت بر مفسر الزام Ù…ÛŒ کند.

بنیانگذار این رویکرد امین خولی ØŒ نویسنده Ùˆ Ù…Ø‌قق صاØ‌ب نام مصری (متوفی 1345 Ø´ )ØŒ است Ú©Ù‡ مهمترین آرای خود را در این زمینه در کتاب مناهج التجدید فی النØ‌Ùˆ والبلاغة Ùˆ التفسیر Ùˆ الادب (1951) Ùˆ مقاله ای با عنوان «التفسیر» در دائرة المعارف الاسلامیة (ج 9ØŒ ص 411Ù€ 438) آورده است . تفسیر ادبی مورد نظر خولی شامل دو مرØ‌له است : در مرØ‌لة نخست ØŒ آیات قرآن برØ‌سب موضوع کنار هم نهاده Ù…ÛŒ شوند تا مقاصد قرآن روشنتر گردد Ùˆ در مرØ‌لة دوم ØŒ نخست سرشت تاریخی آیات Ùˆ واژه ها Ùˆ سپس عوامل بیرونیِ ناظر به متن (Ù…Ø‌Ù„ نزول ÙˆØ‌ÛŒ Ùˆ زندگی Ùˆ فرهنگ مخاطبان اولیة قرآن ) بررسی Ù…ÛŒ شود ( رجوع کنید به خولی ØŒ ص 235) Ùˆ سرانجام متن قرآن از Ø‌یث واژگان Ùˆ عوامل مختلف تØ‌ول معنایی آنها Ùˆ ترکیبات Ùˆ جملات بررسی Ù…ÛŒ گردد Ùˆ در مورد سبک Ùˆ اسلوب آیات تØ‌قیق Ù…ÛŒ شود (همان ØŒ ص 237Ù€239). شاگرد Ùˆ همسر امین خولی ØŒ عایشه عبدالرØ‌مان بنت الشاطی * (متوفی 1377 Ø´ )ØŒ بر همین سبک Ùˆ سیاق آثاری پدید آورد Ú©Ù‡ مهمترین آنها التفسیر البیانی للقرآن الکریم ( اعجاز بیانی قرآن ) است Ú©Ù‡ در آن شیوة تفسیر ادبی دنبال شده است .

Ù…Ø‌مداØ‌مد خَلَف اللّه (1377 Ø´ / 1998)ØŒ شاگرد دیگر امین خولی ØŒ تØ‌ت تأثیر رویکرد تفسیری ÙˆÛŒ کتاب الفنّ القَصصی فی القرآن الکریم را نوشت Ú©Ù‡ در واقع رسالة دکتری ÙˆÛŒ بود. ÙˆÛŒ با تطبیق دادن روش تفسیری خولی بر قصه پردازی قرآن کوشید تفسیری عقل پسند از آنها عرضه کند. از دیدگاه خلف اللّه داستانهای قرآن Ø‌کایاتی اخلاقی اند Ú©Ù‡ به زبان تمثیل بیان شده اند Ùˆ ازینرو، گزارش تاریخی نیستند (Ù…Ø‌مداØ‌مد خلف اللّه ØŒ ص 22)Ø› بنابراین ØŒ برای رها شدن از مشکل اسرائیلیات * Ùˆ تأویلهایی Ú©Ù‡ برای توجیه آنها ذکر شده Ùˆ نیز برای رسیدن به هدف Ø‌قیقی اینگونه قصص باید آنها را از قلمرو تاریخ خارج ساخت (همان ØŒ ص 73). شکری Ù…Ø‌مد عیاد (1300 Ø´ Ù€ / 1921Ù€ )ØŒ شاگرد دیگر خولی ØŒ نیز با نوشتن کتاب یوم الدین Ùˆ الØ‌ساب (عنوان دیگر آن : مِن وصف القرآن لیوم الدین Ùˆ یوم الØ‌ساب ) تلاش کرد شیوة استاد خود را بر آیات متعلق به قیامت تطبیق دهد.

واپسین رویکرد تفسیری در روزگار جدید رویکرد تأویلی نام دارد Ú©Ù‡ در دو دهة آغاز قرن پانزدهم هجری قمری ØŒ در نقاط گوناگون جهان اسلام تکوین Ùˆ رشد یافته است . این رویکرد از یک سو در تلاشهای خولی Ùˆ شاگردانش Ùˆ نیز تلاشهای تأویلی قرون گذشته ریشه دارد Ùˆ از سوی دیگر دستاوردهای اندیشة غربی را مغتنم Ù…ÛŒ شمرد (نیفر، ص 91). بر همین اساس ØŒ تأویل در این رویکرد با تأویل در میراث اسلامی تفاوت عمده دارد. تأویل در این رویکرد نوعی همکنشی میان متن Ùˆ خوانندة متن است ( رجوع کنید به همان ØŒ ص 92). در واقع ØŒ در این رویکرد قرآن به مثابه پدیده ای فرهنگی در معرض تأویلی قرار Ù…ÛŒ گیرد Ú©Ù‡ ریشه در دانشهای جدید دارد (همانجا). از مهمترین صاØ‌بان این رویکرد این اشخاص اند: Ù…Ø‌مدارکون (1307 Ø´ Ù€ / 1928Ù€ ) صاØ‌ب کتابهایی چون قراءات القرآن Ùˆ الفکر الاسلامی : قراءة علمیة Ø› نصر Ø‌امد ابوزید (1322 Ø´ Ù€ / 1943Ù€ ) نویسندة کتابهایی چون الاتجاه العقلی فی التفسیر ØŒ مفهوم النصّ ØŒ اشکالیات القراءة Ùˆ آلیّات التأویل Ùˆ النصّ، السلطة Ø› Ùˆ تا Ø‌دی فضل الرØ‌مان (متوفی 1367 Ø´ / 1988) نویسندة آثاری در این زمینه از جمله > مضامین اصلی قرآن < ( رجوع کنید به نیفر، ص 91Ù€ 104).

همچنین باید از دو تن دیگر از کسانی یاد کرد Ú©Ù‡ کوشیده اند روش جدیدی برای مواجهه با قرآن Ùˆ تفسیر آن پیشنهاد کنند؛ نخست Ø‌سن Ø‌نفی Ú©Ù‡ آرای اساسی خود را در این زمینه در رسالة دکتری اش با عنوان > روشهای تفسیر < Ùˆ نیز در بخشی از کتاب التراث والتجدید آورده است . ÙˆÛŒ با نقد روش پژوهش شرق شناسان ( رجوع کنید به 1412ØŒ ص 86) Ùˆ نیز نقد شیوة پژوهش Ù…Ø‌ققان مسلمان در مواجهه با میراث اسلامی ( رجوع کنید به همان ØŒ ص 96) بر ضرورت بازسازی این روشها تأکید کرده است . او روش جدیدی را در تفسیر پیشنهاد Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ توان از آن به روش اجتماعی در تفسیر تعبیر کرد ( رجوع کنید به 1419ØŒ ص 174). در این روش تفسیری ØŒ بخشهایی از قرآن قرائت Ùˆ تفسیر Ù…ÛŒ شود Ú©Ù‡ پاسخگوی نیازهای آدمی باشد ( رجوع کنید به همان ØŒ ص 175). دوم Ù…Ø‌مد شُØ‌رور، مهندس سوری ØŒ Ú©Ù‡ با عرضة کتابی با عنوان الکتاب Ùˆ القرآن : قراءة معاصرة (بیروت 2000) کوشیده است طرØ‌ تازه ای برای قرائت Ùˆ تفسیر قرآن ارائه کند.

در مجموع Ù…ÛŒ توان تلاشهای تفسیری مسلمین را در دورة معاصر در هر دو دستة یاد شده واجد سه ویژگی دانست : الف ) گسترش یافتن دامنة شمول آثار تفسیری معاصر بر مخاطبانِ بیشتر، به سبب توسعة نهادهای مدنی جدید Ùˆ تعلیم Ùˆ تربیت Ø› ب ) تعمیم Ùˆ انتقال تفسیرنویسی از مراکز اسلامی قدیم به بعضی دیگر از نقاط جهان اسلام (مناطقی چون هند Ùˆ پاکستان Ùˆ مغرب Ùˆ آسیای جنوب شرقی )Ø› ج ) التفات به مسائلی Ú©Ù‡ پیش از این کمتر مورد توجه مفسران بود، نظیر مسائل اخلاقی Ùˆ اجتماعی Ùˆ اقتصادی مبتلابهِ جامعه ( > دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد < ØŒ ج 4ØŒ ص 174Ø› برای نمونه ای از میزان توجه تفسیرهای جدید به مباØ‌Ø« مذکور رجوع کنید به فهرست موضوعی تفسیر المیزان با عنوان دلیل المیزان Ùˆ فهرست موضوعی تفسیر نمونه Ùˆ نیز تفسیر راهنما Ú©Ù‡ فهرست نسبتاً کاملی است از موضوعاتی Ú©Ù‡ موردتوجه تفاسیر قرار گرفته است ).

منابع : Ø‌سن Ø‌نفی ØŒ التراث Ùˆ التجدید موقفنا من التراث القدیم ØŒ بیروت 1412/1992Ø› همو، «التفسیر Ùˆ مصالØ‌ الامة : التفسیر الاجتماعی »، قضایا اسلامیة معاصرة ØŒ Ø´ 4 (1419/1998)Ø› بهاءالدین خرمشاهی ØŒ تفسیر Ùˆ تفاسیر جدید ØŒ تهران 1364 Ø´ Ø› امین خولی ØŒ الاعمال الکاملة ØŒ ج 10: مناهج تجدید فی النØ‌Ùˆ Ùˆ البلاغة Ùˆ التفسیر Ùˆ الادب ØŒ ( قاهره ) 1995Ø› دائرة المعارف الاسلامیة ØŒ قاهره : دارالشعب ØŒ ?( 1969 ) ØŒ ذیل «التفسیر. تکمله » (از امین خولی )Ø› Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ التفسیر Ùˆ المفسرون ØŒ قاهره 1409/1989Ø› Ù…Ø‌مد رشیدرضا، تفسیرالقرآن الØ‌کیم المشتهر باسم تفسیرالمنار ØŒ ( تقریرات درس ) شیخ Ù…Ø‌مد عبده ØŒ مصر، ج 1ØŒ 1373/1954ØŒ ج 2ØŒ 1376Ø› فهدبن عبدالرØ‌مان رومی ØŒ اتجاهات التفسیر فی القرن الرابع عشر ØŒ ریاض 1407/1986Ø› شکری Ù…Ø‌مد عیاد، یوم الدین Ùˆ الØ‌ساب ØŒ ( بی جا ) 1980Ø› Ù…Ø‌مود طالقانی ØŒ پرتوی از قرآن ØŒ ج 1ØŒ تهران 1345 Ø´ Ø› عبدالغفار عبدالرØ‌یم ØŒ الامام Ù…Ø‌مد عبده Ùˆ منهجه فی التفسیر ØŒ ( قاهره ? 1400/1980 ) Ø› عبدالمنعم نمر، علم التفسیر: کیف نشأ Ùˆ تطور Ø‌تی انتهی الی عصرناالØ‌اضر ØŒ قاهره 1405/ 1985Ø› Ù…Ø‌مد عبده ØŒ الاعمال الکاملة للامام Ù…Ø‌مد عبده ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد عماره ØŒ ج 5: فی تفسیرالقرآن ØŒ بیروت 1973Ø› همو، رسالة التوØ‌ید ØŒ بیروت 1396/1976Ø› اØ‌مد علی بابائی Ùˆ رضا Ù…Ø‌مدی ØŒ فهرست موضوعی تفسیر نمونه ØŒ قم 1376 Ø´ Ø› Ø‌مید عنایت ØŒ شش گفتار در بارة دین Ùˆ جامعه : «تجدد فکر دینی نزد اهل سنت »، تهران 1352 Ø´ Ø› سیدقطب ØŒ فی ظلال القرآن ØŒ بیروت 1386/ 1976Ø› الیاس کلانتری ØŒ دلیل المیزان فی تفسیر القران ØŒ تهران 1362 Ø´ Ø› عبدالمجید عبدالسلام Ù…Ø‌تسب ØŒ اتجاهات التفسیر فی العصر الرّاهن ØŒ عمان 1402/1982Ø› Ù…Ø‌مداØ‌مد خلف اللّه ØŒ الفن القصصی فی القرآن الکریم ØŒ یلیه عرض Ùˆ تØ‌لیل بقلم خلیل عبدالکریم ØŒ بیروت 1999Ø› Ù…Ø‌مدپاشا مخزومی ØŒ خاطرات جمال الدین الافغانی الØ‌سینی ØŒ بیروت 1931Ø› اØ‌میدة نیفر، الانسان Ùˆ القرآن وجهاً لوجه ØŒ دارالبیضاء 1997Ø› اکبر هاشمی رفسنجانی ØŒ تفسیر راهنما: روشی نو در ارائة مفاهیم Ùˆ موضوعات قرآن ØŒ قم 1371 Ø´ Ù€ Ø›

I. H. Azad Faruqi, The Tarjuman A l-Qur'an: a critical analysis of Maulana Abu'l-Kalam Azad's approach to the understanding of the Qur'an , New Delhi 1982; The Encyclopedia of religion , ed. Mircea Eliade, NewYork 1987, s.v. "Tafs ¦ â r" (by Andrew Rippin); The Oxford encyclopedia of the modern Islamic world , ed. John L. Esposito, New York 1995, s.v. "Tafs ¦ â r" (by Mustansir Mir).

نیز ؤ

Encyclopaedia of the Qur'a ¦ n , ed. Jane Dammen Mc Auliffe, Leiden: Brill, 2002- , s.v. "Exegesis of

the Qur'a ¦ n: early modern and contemporary" (by Rotraud Wielandt); Andrew Rippin, Muslims: their religious beliefs and practices , London 2001.

/ گروه قرآن Ùˆ Ø‌دیث /

13) پژوهشهای تفسیری در جهان اسلام . تفسیر پس از آنکه به صورت شرØ‌ Ùˆ توضیØ‌ معانی آیات ØŒ موردتوجه مفسران قرار گرفت ØŒ به عنوان علمی مستقل Ú©Ù‡ دارای اصول Ùˆ قواعد Ùˆ رویکردهای مخصوص به خود است ØŒ موضوع برخی پژوهشها در میان مسلمانان گردید. علاوه بر این ØŒ مفسران Ùˆ کتب تفسیر، از زمان پیدایش این علم تا کنون ØŒ معرفی Ùˆ نقد Ùˆ ارزیابی شده اند. آثاری Ú©Ù‡ دانشمندان اسلامی در این باب تألیف کرده اند، به سه گروه اصلی تقسیم Ù…ÛŒ شود:

گروه اول ØŒ آثاری است Ú©Ù‡ به علم تفسیر Ùˆ بیان اصول Ùˆ قواعد آن Ù…ÛŒ پردازد. در این تألیفات ØŒ بدون اینکه به تفسیر یا مفسر یا روش تفسیری خاصی توجه شود، مبانی Ùˆ اصول تفسیر صØ‌ÛŒØ‌ قرآن از دیدگاه مؤلف بیان Ù…ÛŒ شود Ùˆ شرایط Ùˆ پیش نیازهای تفسیر Ùˆ مفسر مطرØ‌ Ù…ÛŒ گردد. اینگونه پژوهشها با علم اصول تفسیر یا قواعد تفسیر مرتبط است .

علم اصول تفسیر عبارت است از مبانی Ùˆ قواعدی Ú©Ù‡ علم تفسیر بر آنها بنا Ù…ÛŒ گردد Ùˆ نسبت آن با علم تفسیر همانند نسبت اصول فقه با فقه Ùˆ Ù†Ø‌Ùˆ با زبان عربی است (رومی ØŒ ص 11Ø› صباغ ØŒ ص 10Ø› سبت ØŒ ص 33). اگر Ú†Ù‡ عده ای اصول یا قواعد تفسیر را مترادف اصطلاØ‌ «علوم قرآن » گرفته Ùˆ آن را بر همة این علوم اطلاق نموده اند (سبت ØŒ همانجا؛ عبید، ص 28)ØŒ به نظر Ù…ÛŒ رسد Ú©Ù‡ اصول تفسیر جزئی از علوم قرآن ØŒ Ùˆ البته از مهمترین Ùˆ بارزترین آنها، باشد (رومی ØŒ ص 12Ø› عبید، ص 28Ù€29) Ùˆ ازینروست Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ توان مجموعه ای از مسائل این علم را در کتب علوم قرآن یافت ( رجوع کنید به ادامة مقاله ). چون مؤلفان ØŒ نگرشهای متفاوتی به این علم دارند، نمی توان Ù…Ø‌دودة مشخصی برای موضوعات این علم تعیین کرد (طیار، ص 14) اما مطالبی نظیر معنای تفسیر Ùˆ فرق آن با تأویل Ùˆ ترجمه ØŒ جواز تفسیر، معنای تفسیر به رأی ØŒ اقسام تفسیر، اسباب اختلاف در تفسیر، قواعد عمومی تفسیر، علوم مورد نیاز مفسر، شرایط Ùˆ آداب مفسر Ùˆ مانند اینها، همگی از موضوعات این علم به شمار Ù…ÛŒ آیند (همان ØŒ ص 14Ù€ 15). با وجود این ØŒ در هیچ کتابی مطالب این علم به طور کامل جمع نشده است (همان ØŒ ص 12). مهمترین تألیفات در این زمینه کتابهایی هستند Ú©Ù‡ مستقلاً Ùˆ به همین منظور نوشته شده اند Ùˆ عموماً در نام آنها یکی از دو عبارت «اصول تفسیر» یا «قواعدتفسیر» آمده است .

کتاب الاکسیر فی علم التفسیر (قاهره 1977)ØŒ تألیف طوفی سلیمان صَرْصَری بغدادی (متوفی 716)ØŒ نخستین کتابی است Ú©Ù‡ مستقلاً در مورد علم تفسیر تألیف شده است . صباغ (ص 274) نام اصلی آن را الاکسیر فی قواعدالتفسیر ثبت کرده Ùˆ تغییر نام آن را به Ù…Ø‌قق کتاب نسبت داده است . بغدادی در این کتاب فقط به علم بلاغت Ùˆ بررسی شواهد آن در قرآن پرداخته است Ùˆ نمی توان آن را در شمار کتب اصول تفسیر، به معنای ذکر شده ØŒ آورد؛ لذا اولین کتاب در این موضوع ØŒ مقدمة فی اصول التفسیر اثر ابن تَیْمیّه است . ÙˆÛŒ این رسالة مختصر را Ú©Ù‡ به درخواست یکی از دوستانش Ùˆ به دلیل نیاز مردم به فهم کتاب خداوند نگاشته است ØŒ در بر دارندة قواعدی Ú©Ù„ÛŒ Ù…ÛŒ داند Ú©Ù‡ به فهم قرآن ØŒ شناخت تفسیر Ùˆ معانی آن Ùˆ نیز تشخیص آرای Ø‌Ù‚ از باطل Ú©Ù…Ú© Ù…ÛŒ کند ( رجوع کنید به ابن تیمیّه ØŒ ص 7). ابن تیمیّه خود این نام را برای کتاب انتخاب نکرده ØŒ بلکه مفتی Ø‌نبلیان دمشق چنین عنوانی بر کتاب نهاده Ùˆ آن را در 1355 منتشر ساخته است (طیار، همانجا).

التیسیر فی قواعد علم التفسیر (دمشق 1410/1990) اثر Ù…Ø‌مدبن سلیمان کافِیَجی (متوفی 879) از دیگر آثاری است Ú©Ù‡ مباØ‌Ø« آن بیشتر مرتبط با علوم قرآن است (سبت ØŒ ص 44). پس از آن ØŒ تألیف شاه ولی اللّه دهلوی (متوفی 1176) با نام الفوزالکبیرفی اصول التفسیر (بیروت Ùˆ دمشق 1409/ 1989) شایان ذکر است . هدف مؤلف از نگارش کتاب این بوده Ú©Ù‡ نکاتی را، Ú©Ù‡ با فتØ‌ باب الاهی از قرآن دریافته است ØŒ در قالب قواعدی در اختیار کسانی قرار دهد Ú©Ù‡ وقت بسیاری صرف مطالعة تفاسیر موجود Ù…ÛŒ کنند ( رجوع کنید به شاه ولی اللّه دهلوی ØŒ ص 2). ÙˆÛŒ به این منظور پنج علم موجود در قرآن را معرفی نموده Ú©Ù‡ با دانستن آنها Ù…ÛŒ توان آیات قرآن را بهتر درک کرد. در توشیØ‌ التفسیر فی قواعدالتفسیروالتأویل (قم 1411) اثر عالم شیعی ØŒ Ù…Ø‌مدبن سلیمان تنکابنی (متوفی 1302)ØŒ نیز پس از ذکر چند مقدمه Ùˆ اصل ØŒ قواعدی مطرØ‌ شده Ú©Ù‡ مفسر در هنگام تفسیر آیات قرآن ناگزیر از مراعات Ùˆ توجه به آنهاست . القواعد الØ‌سان لتفسیرالقرآن (ریاض 1413/1993)ØŒ تألیف عبدالرØ‌مان بن ناصرسعدی (زنده در 1365)ØŒ شامل هفتاد قاعده در تفسیر قرآن کریم است Ùˆ در آن ØŒ پس از ذکر هر قاعده Ùˆ شرØ‌ Ùˆ توضیØ‌ آن ØŒ مثالهای متعددی از آیات ذکر شده است .

برخی از آثار مؤلفان معاصر نیز بدین قرار است : اصول التفسیر Ùˆ قواعده (بیروت 1406/1986) اثر خالد عبدالرØ‌مان عَک Ø› بØ‌وث فی اصول التفسیر (بیروت 1408/1988) اثر Ù…Ø‌مدبن لطفی صباغ Ø› بØ‌وث فی اصول التفسیر Ùˆ مناهجه (ریاض 1419) اثر فهدبن عبدالرØ‌مان بن سلیمان رومی Ø› فصول فی اصول التفسیر (ریاض 1413) اثر مساعدبن سلیمان طیار؛ قواعدالتفسیر جمعاً ودراسةً (مصر 1421) اثر خالدبن عثمان سبت Ø› روش شناسی تفسیر قرآن (تهران 1379) اثر علی اکبر بابایی Ùˆ دیگران (برای آگاهی از کتابهای دیگر در این موضوع رجوع کنید به دانشنامة قرآن Ùˆ قرآن پژوهی ØŒ ج 2ØŒ ص 1808Ù€1809Ø› آشوری ØŒ بینات ØŒ سال 1ØŒ Ø´ 3ØŒ ص 162Ù€169ØŒ Ø´ 4ØŒ ص 170Ù€177ØŒ سال 2ØŒ Ø´ 1ØŒ ص 168Ù€173Ø› زرکشی ØŒ ج 2ØŒ ص 276Ù€277ØŒ پانویس ).

بجز کتابهایی که به استقلال در این زمینه نگارش یافته است ، بسیاری از مفسران متقدم و متأخر قبل از پرداختن

به شرØ‌ Ùˆ توضیØ‌ معانی آیات در کتب تفسیر به ذکر مطالب

و نکاتی پرداخته اند که می توان آنها را اصول و مبانی تفسیر

به شمار آورد. طبری (ج 1، ص 2ـ36)، ابن عَطیّه (ج 1،

ص 1Ù€47)ØŒ قُرْطُبی (ج 1ØŒ ص 4Ù€107)ØŒ ابوØ‌یّان (ج 1ØŒ ص 2Ù€13)ØŒ ابن کثیر (ج 1ØŒ ص 5 Ù€14)ØŒ فیض کاشانی (ج 1ØŒ ص 15 Ù€ 78) Ùˆ آلوسی (ج 1ØŒ ص 2Ù€33) از جمله مفسرانی اند Ú©Ù‡ برخی مباØ‌Ø« اصول تفسیر را در مقدمة تفسیر خود جای داده اند (برای آگاهی از دیگر مفسران رجوع کنید به علوم القرآن عندالمفسرین ØŒ ج 3ØŒ ص 169Ù€ 368Ø› زرکشی ØŒ همانجا) اما بعضی از مفسران ØŒ مباØ‌Ø« این علم را جامعتر Ùˆ مبسوطتر از دیگران مطرØ‌ نموده اند. کهنترین مقدمة تفسیر با این ویژگی ØŒ مقدمة جامع التفاسیر (کویت 1405/ 1984) راغب اصفهانی است . ÙˆÛŒ (ص 9) هدف خود را از املای این مطالب ØŒ بیان نکاتی مهم از تفسیر Ùˆ تأویل قرآن ذکر کرده Ú©Ù‡ در Ø‌Ú©Ù… تفصیل Ùˆ شرØ‌ مطالبی است Ú©Ù‡ بزرگان صØ‌ابه Ùˆ تابعین Ùˆ دیگران به صورت اجمالی بیان کرده اند. جمال الدین قاسمی نیز جلد اول تفسیر خود، Ù…Ø‌اسن التأویل ØŒ را به این مهم اختصاص داده Ùˆ در آن یازده قاعدة تفسیری را به همراه کلیاتی در مورد تفسیر با عنوان «تمهید خطیر فی قواعدالتفسیر» نگاشته است ( رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 7Ù€349). ابن عاشور (ج 1ØŒ ص 10Ù€130) نیز در قالب ده مقدمة طولانی ØŒ اصول Ùˆ مبانی تفسیری خود را تبیین نموده است . در کتب علوم قرآن نیز Ù…ÛŒ توان برخی از بØ‌ثهای مرتبط با اصول Ùˆ قواعد تفسیر را یافت (برای نمونه رجوع کنید به زرکشی ØŒ ج 2ØŒ ص 283 Ù€ 348Ø› سیوطی ØŒ ج 4ØŒ ص 192Ù€ 230Ø› زرقانی ØŒ ج 2ØŒ ص 3Ù€106).

گروه دوم آثاری است Ú©Ù‡ به شیوة کتب طبقات Ùˆ مُعجَمها، به صورت اجمالی ØŒ به معرفی مفسران Ùˆ تفاسیر آنها Ù…ÛŒ پردازد. با آنکه در منابع ØŒ علوم Ùˆ کتب متعددی با عنوان طبقات در شرØ‌ Ø‌ال فقیهان ØŒ Ù…Ø‌دّثان ØŒ شاعران Ùˆ دیگران یافت Ù…ÛŒ شود ( رجوع کنید به طاشکوپری زاده ØŒ ج 1ØŒ ص 263Ù€266Ø› Ø‌اجی خلیفه ØŒ ج 2ØŒ ستون 1095 Ù€ 1108Ø› آقابزرگ طهرانی ØŒ ج 15ØŒ ص 145Ù€153) Ùˆ همچنین طاشکوپری زاده ( رجوع کنید به ج 1ØŒ ص 263) از وجود تألیفات مفصّلی در زمینة «طبقات المفسرین » خبر داده است ØŒ اما تا قرن نهم نمی توان به کتابی مستقل در این باب دست یافت . نبودِ چنین تألیفی باعث شد Ú©Ù‡ جلال الدین سیوطی (متوفی 911) کتاب طبقات المفسرین را بنویسد (سیوطی ØŒ 1960ØŒ ص 2). ÙˆÛŒ قصد داشت Ú©Ù‡ کتابی جامع تألیف کند Ùˆ در آن همة مفسران صØ‌ابه ØŒ تابعین Ùˆ افراد مشهور پس از آنها از هر فرقه Ùˆ گرایشی را معرفی نماید، ولی کار او به سرانجام نرسید Ùˆ فقط 136 تن از مفسران را ذکر نمود (همان ØŒ ص 43Ø› داوودی ØŒ ج 1ØŒ مقدمة ناشر، ص ب ). سیوطی پس از ذکر مقدمه ای در بارة انواع مفسران Ùˆ تقسیم آنها به چهار گروه ØŒ آنان را یک به یک Ùˆ به ترتیب الفبایی معرفی کرده Ùˆ پس از نام Ùˆ مشخصات فردی هر مفسر، به مشایخ Ùˆ شاگردانش اشاره نموده Ùˆ تفسیر Ùˆ دیگر آثار ÙˆÛŒ را شناسانده است . جامع نبودن کتاب سیوطی ØŒ شاگرد او Ù…Ø‌مدبن علی بن اØ‌مد داوودی (متوفی 945) را بر آن داشت تا کتابی هم نام با اثر استاد خود تألیف کند. این اثر، Ú©Ù‡ نگارش نهایی آن در 941 به پایان رسید ( رجوع کنید به ج 2ØŒ ص 386)ØŒ با استفاده از منابع متعدد Ùˆ نقل قولهای فراوان از کتب تاریخ Ùˆ طبقات Ùˆ تراجم ØŒ به ترتیب الفبایی به معرفی 704 تن از مفسران بزرگ ØŒ از آغاز پیدایی تفسیر تا اوایل قرن دهم ØŒ پرداخته Ùˆ در دو جلد سامان یافته Ùˆ غالباً Ø‌اوی توضیØ‌ات کاملتری نسبت به کتاب سیوطی است . این کتاب را بهترین تألیف در این زمینه دانسته اند ( رجوع کنید به Ø‌اجی خلیفه ØŒ ج 2ØŒ ستون 1107Ø› نُوَیهض ØŒ ج 1ØŒ ص Ø‌ ).

Ø‌اجی خلیفه (همانجا) Ùˆ اسماعیل بغدادی (ج 1ØŒ ستون 393) از فرد دیگری با نام شیخ ابوسعید صنع اللّه کوزه کُنانی

(از مردم کوزه کنان واقع در Ø‌والی تبریز؛ متوفی 980) یاد کرده اند Ú©Ù‡ تألیفی با همین عنوان یا موضوع داشته است ØŒ

اثری از کتاب او در دست نیست . بیش از یک قرن بعد، اØ‌مدبن Ù…Ø‌مد اَدْنه ÙˆÛŒ (زنده در 1092) طبقات المفسرینِ دیگری ØŒ مشتمل بر شرØ‌ Ø‌ال 638 تن از مفسران ØŒ تألیف کرد. ÙˆÛŒ هر فصل از کتاب خود را به مفسران یک سده اختصاص داد و، بر خلاف سیوطی Ùˆ داوودی ØŒ مفسران را به ترتیب تاریخی ØŒ از صدر اسلام تا قرن یازدهم ذکر نمود. مؤلف پس از ذکر مشخصات متعارف برای هر مفسر، از آثار او، خصوصاً آنهایی Ú©Ù‡ با تفسیر مرتبط است ØŒ نام برده است . این کتاب ضمن اینکه Ù…ÛŒ تواند تغییر Ùˆ تØ‌ول تفسیر را در دوره های گوناگون نشان دهد، برای شناساندن طبقات دانشمندان علم تفسیر Ùˆ تمیز استادان Ùˆ شاگردان نیز مفید است (اَدنه ÙˆÛŒ ØŒ مقدمة خزی ØŒ ص 7Ù€ 8). نگارش این اثر در اواخر سال 1095 پایان یافته است (همان ØŒ ص 445). اَدنه ÙˆÛŒ (ص 1) در میان مراجع خود از کتابی با عنوان مختصر طبقات المفسرین بیضاوی نام برده Ú©Ù‡ از آن

اثری نیست .

با گذشت چند قرن Ùˆ افزایش مفسران Ùˆ افزوده شدن تعداد تفاسیر، بویژه در دهه های اخیر، سه کتاب مذکور پاسخگوی نیاز Ù…Ø‌ققان نبود Ùˆ همین امر انگیزه ای برای تألیف کتاب معجم المفسرین من صدرالاسلام Ø‌تی العصرالØ‌اضر اثر Ù…Ø‌قق لبنانی معاصر، عادل نُوَیهض ØŒ شد. ÙˆÛŒ در معجم دو جلدی خود، Ø‌دود دو هزار مفسر قرآن از سدة نخست تا کنون را معرفی نموده است . در این اثر افرادی Ú©Ù‡ Ú©Ù„ قرآن یا یک سوره یا Ø‌تی یک آیه را تفسیر نموده اند، جزو مفسران آورده شده اند. نویهض نیز ترتیب الفبایی را برای کتاب خود برگزیده Ùˆ پس از آن ØŒ تاریخ وفات فرد را ملاک تقدم یا تأخّر ذکر نام او قرار داده است . او علاوه بر توضیØ‌ات متعارفی Ú©Ù‡ در مورد هر مفسر، مانند کتب قبل از خود، آورده ØŒ به خطی یا چاپی بودن تفاسیر ذکر شده در کتاب نیز اشاره کرده است (نویهض ØŒ ج 1ØŒ ص ز Ù€ ÛŒ ).

کتاب دیگری Ú©Ù‡ در معرفی تفاسیر به سیاق معجمی نگاشته شده است ØŒ المفسرون : Ø‌یاتهم Ùˆ منهجهم تألیف Ù…Ø‌مدعلی ایازی است . این کتاب ØŒ بر خلاف کتب قبلی ØŒ به جای نام مفسران ØŒ به ترتیب الفباییِ نام تفاسیر مرتب شده است . در ذیل نام هر تفسیر، ابتدا مشخصات مفسر Ùˆ کتاب شناسی تفسیر آمده Ùˆ پس از ذکر توضیØ‌اتی Ú©Ù„ÛŒ راجع به سوابق علمی Ùˆ تألیفات مفسر، تفسیر به طور دقیقتر معرفی Ùˆ روش تفسیری آن با ذکر نمونه هایی از آیات تبیین شده است . از امتیازات این اثر، اشاره به پژوهشها Ùˆ تألیفاتی است Ú©Ù‡ به طور مستقل در بارة هر تفسیر یا مفسر آن نوشته شده است . این کتاب مشتمل بر معرفی 121 تفسیر چاپ شده از معروفترین تفاسیر فرقه های مختلف شیعه Ùˆ سنّی ØŒ به زبانهای فارسی Ùˆ عربی ØŒ است .

تألیف دیگری Ú©Ù‡ مختصراً به معرفی مفسران شیعه Ù…ÛŒ پردازد، کتاب پنج جلدی طبقات مفسران شیعه اثر عبدالرØ‌یم عقیقی بخشایشی است Ú©Ù‡ در آن ØŒ نامِ بالغ بر دو هزار تن از مفسران Ùˆ کاوشگران قرآنی شیعه گرد آمده است (عقیقی بخشایشی ØŒ ج 5ØŒ ص 457Ø› در بارة این کتاب رجوع کنید به رØ‌یم قاسمی ØŒ ص 20Ù€29).

قسم دیگری از تفسیر پژوهیها را Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ توان ملØ‌Ù‚ به این گروه دانست ØŒ کتابهایی در بارة تاریخ تفسیر Ùˆ بیان سرگذشت آن است Ú©Ù‡ از آن جمله Ù…ÛŒ توان به تاریخ التفسیر (مطبعة المجمع العلمی العراقی 1385/1966) تألیف شیخ قاسم قیسی ØŒ تاریخ القرآن والتفسیر (مصر1392/1972) اثر عبداللّه Ù…Ø‌مود Ø´Ø‌اته Ùˆ تاریخ تفسیر قرآن کریم (تهران 1371 Ø´ ) نوشتة Ø‌بیب اللّه جلالیان اشاره کرد (برای آگاهی از کتابهای دیگر رجوع کنید به دانشنامة قرآن Ùˆ قرآن پژوهی ØŒ ج 2ØŒ ص 1810). علاوه بر این کتابها، Ú©Ù‡ به طور مستقل Ùˆ باهدف شناساندن مفسران Ùˆ تفاسیر آنها یا بیان تاریخ تفسیر نوشته شده است ØŒ در لابه لای بعضی کتب نیز



Ù…ÛŒ توان مباØ‌Ø«ÛŒ در بارة علم طبقات المفسرین یا تفسیرشناسی یافت . Ø‌اجی خلیفه (ج 1ØŒ ستون 427Ù€462)ØŒ پس از بیان مقدمه ای در بارة علم تفسیر، به معرفی مفسران صØ‌ابه Ùˆ تابعین Ùˆ گرایشهای مختلف تفسیری پرداخته Ùˆ از صدها تفسیر به ترتیب الفبایی نام برده Ùˆ Ú©Ù… Ùˆ بیش در مورد بعضی از آنها توضیØ‌اتی داده است . آقابزرگ طهرانی (ج 4ØŒ ص 231Ù€346) Ø‌دود 350 عنوان از تفاسیر شیعه را نام برده Ú©Ù‡ برخی تفسیر کامل قرآن ØŒ شماری تفسیر بخشی از قرآن یا یک سوره Ùˆ گاه یک آیه هستند. Ù…Ø‌سن امین عاملی (ج 1ØŒ ص 125Ù€127) نیز، به ترتیب تاریخی ØŒ مهمترین مفسران شیعه را در طول تاریخ شناسانده است (نیز رجوع کنید به سیوطی ØŒ 1363 Ø´ ØŒ ج 4ØŒ ص 233Ù€ 244Ø› طاش کوپری زاده ØŒ ج 1ØŒ ص 439Ù€ 500Ø› علوم القرآن عندالمفسّرین ØŒ ج 3ØŒ ص 423Ù€ 483).

گروه سوم تألیفاتی است Ú©Ù‡ به روشهای تفسیری Ùˆ تØ‌لیل Ùˆ نقد آنها Ù…ÛŒ پردازد. این آثار Ú©Ù‡ عمر چندانی از آنها نمی گذرد، به سه صورت یافت Ù…ÛŒ شوند:

نخست آثاری Ú©Ù‡ به طور جامع Ùˆ همه جانبه تمام روشها Ùˆ گرایشهای تفسیری را بررسی Ù…ÛŒ کنند. اولین کتابی Ú©Ù‡ در این باب تدوین شده ØŒ اثر خاورشناس مجاری ØŒ ایگناتس گولدتسیهر (متوفی 1921)ØŒ است Ú©Ù‡ ترجمة عربی آن مذاهب التفسیر الاسلامی (مصر 1374) نام گرفت (برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به بخش 14: خاورشناسان Ùˆ تفسیر). به تبع آن Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ استاد علوم قرآن Ùˆ Ø‌دیث دانشگاه الازهر مصر، کتاب التفسیر Ùˆ المفسرون را در دو جلد نگاشت . این اثر Ú©Ù‡ امروزه مهمترین تألیف در این زمینه به شمار Ù…ÛŒ رود، در سه باب تنظیم شده است . در باب اول Ùˆ دوم از تفسیر در عهد صØ‌ابه Ùˆ تابعین سخن گفته شده Ùˆ در باب سوم ØŒ Ú©Ù‡ قسمت اصلی کتاب را تشکیل Ù…ÛŒ دهد، گرایشها Ùˆ روشهای گوناگون مفسران فرقه های مختلف کلامی Ùˆ فقهی پس از دوران عباسی نقد Ùˆ تØ‌لیل گردیده Ùˆ معروفترین مفسران Ùˆ مشهورترین کتب تفسیر از زمان پیامبر تا عصر Ø‌اضر به هنگام بØ‌Ø« از روش تفسیری آنها معرفی شده است . مقدمة کتاب به مباØ‌Ø«ÛŒ در بارة تفسیر Ùˆ ترجمه ØŒ Ùˆ خاتمة آن به معرفی Ùˆ تØ‌لیل رویکردهای جدید تفسیری اختصاص دارد. ذهبی Ú©Ù‡ این کتاب را در 1946 نگاشته ØŒ ادعا Ù…ÛŒ کند Ú©Ù‡ موضوع کتابش جدید است ØŒ چرا Ú©Ù‡ تألیفات پیش از او جامع Ùˆ در بر گیرندة همة جوانب موضوع نبوده اند ( رجوع کنید به ذهبی ØŒ ج 1ØŒ ص 8 Ù€9). ÙˆÛŒ در برخورد با مخالفان جانب انصاف را رعایت نکرده Ùˆ با نوعی تعصب نسبت به شیعه ØŒ Ø‌تی نکات مثبت Ùˆ مفید موجود در تفاسیر آنان را بیان نکرده است (ایازی ØŒ ص 21Ø› معرفت ØŒ ج 1ØŒ مقدمه ناشر، ص 4). مجموعة دستنوشته های به جا مانده از او در طعن Ùˆ رد اعتقادات شیعه ØŒ مبدّل به کتابی شد Ùˆ پس از مرگ او در قالب جلد سوم همان کتاب توسط Ù…Ø‌مد انوربلتاجی به چاپ رسید ( رجوع کنید به ذهبی ØŒ ج 3ØŒ مقدمة بلتاجی ØŒ ص 3).

قرآن پژوه معاصر، Ù…Ø‌مدهادی معرفت ØŒ نیز کتاب التفسیر Ùˆ المفسرون فی ثوبه القشیب را در همان سیاق ØŒ در دو جلد نگاشت . طرØ‌ Ùˆ ساختار Ú©Ù„ÛŒ این اثر شبیه به کتاب ذهبی است . مؤلف در جلد اول مطالب جامعی در مورد تفسیر Ùˆ ترجمة قرآن Ùˆ نیز تفسیر در عهد پیامبر Ùˆ صØ‌ابه Ùˆ تابعین آورده Ùˆ در پایان ØŒ در بارة اهل بیت علیهم السلام Ùˆ نقش آنان در تفسیر قرآن بØ‌Ø« مفصّلی کرده است . جلد دوم به مرØ‌لة نهایی تفسیر، یعنی تدوین ØŒ Ù…ÛŒ پردازد Ùˆ با تقسیم آن به دو روش Ú©Ù„ÛŒ تفسیر به مأثور Ùˆ اجتهادی Ùˆ تبیین روشهای گوناگون تفسیری ØŒ مفسران مشهور در هر گرایش Ùˆ روش را معرفی نموده ØŒ بخش اعظمی از تفاسیر مهم را نقد Ùˆ بررسی کرده است . مناهج المفسرین (بیروت 1980)ØŒ تألیف مساعد مسلم آل جعفر Ùˆ Ù…Ø‌یی هلال سرØ‌ان ØŒ کتاب دیگری است Ú©Ù‡ به این موضوع پرداخته است . در باب اول ØŒ Ø´Ú©Ù„ گیری Ùˆ پیدایی تفسیر، در باب دوم دو مکتب تفسیر به مأثور Ùˆ تفسیر به رأی Ùˆ در باب سوم گرایشهای لغوی Ùˆ Ù†Ø‌ÙˆÛŒ Ùˆ فقهی Ùˆ کلامی Ùˆ نهایتاً مکتب جدید در تفسیر مطرØ‌ Ù…ÛŒ گردد Ùˆ در هر قسمت مهمترین تفاسیر موجود معرفی Ùˆ ارزیابی Ù…ÛŒ شوند. منیع عبدالØ‌لیم Ù…Ø‌مود نیز کتابی با عنوان مناهج المفسرین (بیروت 1978) نوشته Ùˆ در آن راه دیگری پیموده است . ÙˆÛŒ بی آنکه روشهای گوناگون تفسیری را در قالب بخشها Ùˆ فصول جداگانه بیاورد، به ترتیب تاریخی ØŒ 52 مفسر را به همراه تفاسیرشان معرفی کرده است .

Ø´Ú©Ù„ دوم پژوهشهایی هستند Ú©Ù‡ تنها به تفسیر در یک عصر خاص یا فقط به یک مکتب یا روش تفسیری پرداخته اند. در میان این پژوهشها گاهی مکتب تفسیر روایی به طور مستقل معرفی Ùˆ ارزیابی شده است ØŒ نظیر این دو اثر شیعی : المنهج الاثری فی تفسیرالقران الکریم (قم 1372 Ø´ ) نوشتة هدی جاسم Ù…Ø‌مدابوطَبْره ØŒ Ùˆ التفسیر بالمأثور Ùˆ تطوره عندالشیعة الامامیة (بیروت 1421/2000) نوشتة اØ‌سان امین . از جمله مباØ‌Ø« مرتبط با تفسیر مأثور، اسرائیلیات Ùˆ روایات مجعول است Ú©Ù‡ کتاب الاسرائیلیات Ùˆ الموضوعات فی کتب التفسیر (دمشق 1390) اثر Ù…Ø‌مد Ù…Ø‌مدابوشهبه به آن پرداخته است . در مقابل ØŒ گاهی نیز مکتب تفسیر به رأی Ùˆ اجتهادی در بوتة نقد قرار گرفته است ØŒ مانند التفسیر بالرأی : قواعده Ùˆ ضوابطه Ùˆ أعلامه (دمشق 1420/ 1999) اثر Ù…Ø‌مد Ø‌مد زغلول .

برخی از این آثار از تاریخ طولانی تفسیر تنها به یک مقطع خاص Ùˆ ویژگیهای مفسران آن دوره توجه نموده اند. تفسیرالصØ‌ابة : ممیزاته ØŒ خصائصه ØŒ مصادره ØŒ قیمته العلمیة (قاهره ( بی تا. ) ) اثر Ù…Ø‌مد عبدالرØ‌یم ØŒ تفسیرالتابعین : عرض Ùˆ دراسة مقارنة (ریاض 1420/1999) اثر Ù…Ø‌مدبن عبداللّه بن علی خُضَیری ØŒ Ùˆ اثرالتطورالفکری فی التفسیر فی العصرالعباسی (بیروت 1984) اثر مسلم عبداللّه آل جعفر نمونه هایی از این پژوهشهاست . همچنین به دلیل آنکه تفسیر در قرن چهاردهم Ø´Ú©Ù„ÛŒ خاص به خود گرفت ØŒ به طوری Ú©Ù‡ مکتبی جدید در تفسیر به شمار آمد، کتبی در این زمینه نگارش یافت ØŒ از جمله : اتجاهات التفسیر فی العصر الراهن (عمان 1402) اثر عبدالمجید عبدالسلام Ù…Ø‌تسب ØŒ اتجاهات التفسیر فی القرن الرابع عشر (ریاض 1407) اثر فهدبن عبدالرØ‌مان بن سلیمان رومی ØŒ Ùˆ عقل گرایی در تفاسیر قرن چهاردهم (قم 1379 Ø´ ) نوشتة شادی نفیسی . گاهی نیز مکتب تفسیری در یک سرزمین موضوع پژوهش قرار گرفته است ØŒ مانند: مدرسة التفسیر فی الاندلس (بیروت 1404) اثر مصطفی ابراهیم مشینی .

بعضی تألیفات بیش از همه به بررسی Ùˆ تØ‌لیل یکی از روشهای متداول تفسیری اختصاص دارند، Ú©Ù‡ از آن جمله اند: التفسیرالعلمی للقرآن فی المیزان (بیروت 1411/1991) اثر اØ‌مد عمرابوØ‌جر، تفسیر کلامی قرآن مجید (تهران 1370 Ø´ ) اثر Ù…Ø‌مدØ‌سین روØ‌انی ØŒ التفسیرالموضوعی بین النظریة والتطبیق (عمان 1418/1997) اثر صلاØ‌ عبدالفتاØ‌ خالدی ØŒ المنهج البلاغی لتفسیرالقرآن الکریم (بیروت 1997) اثر Ø‌سن مسعود طویر، التفسیراللغوی للقران الکریم (ریاض 1422) اثر مساعدبن سلیمان بن ناصر طیار، المنهج البیانی فی تفسیر القرآن الکریم (مکتبة الانجلوالمصریة 1981) اثر کامل علی سعفان .

Ø´Ú©Ù„ سوم از پژوهشهایی Ú©Ù‡ موضوع آنها تØ‌لیل Ùˆ نقد روشهای تفسیری است ØŒ منØ‌صر در یک تفسیر Ùˆ ارزیابی Ùˆ تØ‌لیل روش مفسرِ آن است . تاکنون کوششهای فراوانی در بارة نقد Ùˆ بررسی تفاسیر متقدم ØŒ متأخر Ùˆ معاصر اهل سنّت انجام گرفته Ùˆ کتابهای متعددی در مورد روش شناسی مفسران تألیف شده Ú©Ù‡ از آن جمله است : مجاهدالمفسر والتفسیر (قاهره 1411) اثر اØ‌مداسماعیل نَوْفَل ØŒ ابن جریرالطبری Ùˆ منهجه فی التفسیر (قاهره 1411) اثر Ù…Ø‌مدبکر اسماعیل ØŒ البغوی Ùˆ منهجه فی التفسیر (عمان 1402) اثر عفاف عبدالغفور، الزمخشری لغویاً Ùˆ مفسراً (قاهره 1977) اثر مرتضی آیت اللّه زاده شیرازی ØŒ الرازی مفسراً (بغداد 1394) اثر Ù…Ø‌سن عبدالØ‌مید، القاضی البیضاوی المفسر (دمشق 1407) اثر Ù…Ø‌مد زُØ‌َیْلی ØŒ ابن تیمیه Ùˆ جهوده فی التفسیر (بیروت 1405) اثر ابراهیم خلیل برکة ØŒ العجیب Ùˆ الغریب فی تفسیر القران : تفسیر ابن کثیر نموذجاً (تونس 2001) اثر ÙˆØ‌ید سَعْفی ØŒ الا´لوسی مفسراً (بغداد 1388) اثر Ù…Ø‌سن عبدالØ‌مید، القاسمی Ùˆ منهجه فی التفسیر (قاهره 1411) اثر Ù…Ø‌مدبکر اسماعیل ØŒ منهج الامام عبده فی تفسیر القران الکریم (قاهره ( بی تا. ) ) اثر عبداللّه Ù…Ø‌مود Ø´Ø‌اته ØŒ فی ظلال القران فی المیزان (جده 1406) اثر صلاØ‌ عبدالفتاØ‌ خالدی ØŒ Ù…Ø‌مد عزة دروزة Ùˆ تفسیرالقران الکریم (ریاض 1414) اثر فرید مصطفی سلیمان . در مورد مفسران شیعه نیز کتابهایی نوشته شده است ØŒ از جمله : الشیخ الطوسی مفسّراً (قم 1378 Ø´ ) نوشتة Ù…Ø‌مدØ‌سین آل یاسین ØŒ طبرسی Ùˆ مجمع البیان (تهران 1361 Ø´ ) نوشتة Ø‌سین کریمان Ùˆ الطباطبائی Ùˆ منهجه فی تفسیرالمیزان (تهران 1405) نوشتة علی اوسی . گفتنی است Ú©Ù‡ بسیاری از تألیفات در این زمینه در قالب پایان نامه های دانشگاهی است Ùˆ تاکنون به چاپ نرسیده است (برای آگاهی از کتابهای تألیف شده در بارة روشهای تفسیری Ùˆ نیز مشخصات پایان نامه ها رجوع کنید به دانشنامة قرآن Ùˆ قرآن پژوهی ØŒ ج 2ØŒ ص 1806Ù€1820Ø› آشوری ØŒ همانجاها؛ ایازی ØŒ بخش «دراسات Ø‌ول التفسیر» در پایان معرفی هر یک از تفاسیر).

منابع : Ø‌سین آشوری ØŒ «منابع Ùˆ کتابهای روشهای تفسیری »، بینات ØŒ سال 1ØŒ Ø´ 3 (پاییز 1373)ØŒ Ø´ 4 (زمستان 1373)ØŒ سال 2ØŒ Ø´ 1 (بهار 1374)Ø› آقابزرگ طهرانی Ø› Ù…Ø‌مودبن عبداللّه آلوسی ØŒ روØ‌ المعانی ØŒ بیروت : داراØ‌یاءالتراث العربی ØŒ ( بی تا. ) Ø› ابن تیمیّه ØŒ مقدمة فی اصول التفسیر ØŒ بیروت : دارمکتبة الØ‌یاة ØŒ ( بی تا. ) Ø› ابن عاشور (Ù…Ø‌مدطاهربن Ù…Ø‌مد)ØŒ تفسیر التØ‌ریر Ùˆ التنویر ØŒ تونس 1984Ø› ابن عطیه ØŒ المØ‌رر الوجیز فی تفسیرالکتاب العزیز ØŒ ج 1ØŒ ( رباط ) 1395/1975Ø› ابن کثیر، تفسیرالقرآن العظیم ØŒ چاپ علی شیری ØŒ بیروت ( بی تا. ) Ø› Ù…Ø‌مدبن

یوسف ابوØ‌یان غرناطی ØŒ تفسیرالبØ‌ر المØ‌یط ØŒ بیروت 1403/1983Ø› اØ‌مدبن Ù…Ø‌مد ادنه ÙˆÛŒ ØŒ طبقات المفسرین ØŒ چاپ سلیمان بن صالØ‌ خزی ØŒ مدینه 1417/1997Ø› امین Ø› Ù…Ø‌مدعلی ایازی ØŒ المفسرون : Ø‌یاتهم Ùˆ منهجهم ØŒ تهران 1414Ø› اسماعیل بغدادی ØŒ هدیة العارفین ØŒ ج 1ØŒ در Ø‌اجی خلیفه ØŒ ج 5Ø› Ø‌اجی خلیفه Ø› دانشنامة قرآن Ùˆ قرآن پژوهی ØŒ به کوشش بهاءالدین خرمشاهی ØŒ تهران : دوستان ØŒ 1377 Ø´ ØŒ ذیل «کتابشناسی تفسیر پژوهی Ùˆ روشهای تفسیری » (از Ù…Ø‌مدعلی هاشم زاده )Ø› Ù…Ø‌مدبن علی داوودی ØŒ طبقات المفسرین ØŒ بیروت 1403/1983ØŒ Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ التفسیر والمفسرون ØŒ قاهره 1409/1989Ø› Ø‌سین بن Ù…Ø‌مد

راغب اصفهانی ØŒ مقدمة جامع التفاسیر مع تفسیر الفاتØ‌Ø© Ùˆ مطالع البقره ØŒ چاپ اØ‌مدØ‌سن فرØ‌ات ØŒ کویت 1405/1984Ø› فهدبن عبدالرØ‌مان رومی ØŒ بØ‌وث فی اصول التفسیر Ùˆ مناهجه ØŒ ریاض 1419Ø› Ù…Ø‌مد عبدالعظیم زرقانی ØŒ مناهل العرفان فی علوم القرآن ØŒ قاهره ( 1980 ) Ø› Ù…Ø‌مدبن بهادر زرکشی ØŒ البرهان فی علوم القرآن ØŒ چاپ

یوسف عبدالرØ‌مان مرعشلی ØŒ جمال Ø‌مدی ذهبی ØŒ Ùˆ ابراهیم عبداللّه کردی ØŒ بیروت 1410/1990Ø› خالدبن عثمان سبت ØŒ قواعد التفسیر

جمعاً Ùˆ دراسةً ØŒ جیزه ØŒ مصر 1421Ø› عبدالرØ‌مان بن ابی بکر

سیوطی ØŒ الاتقان فی علوم القرآن ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد ابوالفضل ابراهیم ØŒ

( قاهره 1967 ) ØŒ چاپ افست قم 1363 Ø´ Ø› همو، کتاب طبقات المفسرین ØŒ چاپ مورسینگ ØŒ لیدن 1839ØŒ چاپ افست تهران 1960Ø› اØ‌مدبن عبدالرØ‌یم شاه ولی اللّه دهلوی ØŒ ترجمة الفوز الکبیر

فی اصول التفسیر ØŒ نقله من الفارسیة الی العربیة Ù…Ø‌مد منیر دمشقی ØŒ

هند 1385/1965Ø› Ù…Ø‌مدبن لطفی صباغ ØŒ بØ‌وث فی اصول التفسیر ØŒ بیروت 1408/1988Ø› اØ‌مدبن مصطفی طاشکوپری زاده ØŒ کتاب مفتاØ‌ السعادة Ùˆ مصباØ‌ السیادة ØŒ ج 1ØŒ Ø‌یدرآباد دکن 1397/1977Ø› طبری ØŒ جامع Ø› مساعدبن سلیمان طیار، فصول فی اصول التفسیر ØŒ

ریاض 1420/1999؛ علی بن سلیمان عبید، تفسیرالقرآن الکریم :

اصوله Ùˆ ضوابطه ØŒ ریاض 1418/ 1998Ø› عبدالرØ‌یم عقیقی بخشایشی ØŒ طبقات مفسران شیعه ØŒ قم 1371Ù€ 1376 Ø´ Ø› علوم القرآن عند المفسرین ØŒ قم : مرکز الثقافة Ùˆ المعارف القرآنیة ØŒ 1374Ù€1375 Ø´ Ø› Ù…Ø‌مدبن شاه مرتضی فیض کاشانی ØŒ تفسیرالصافی ØŒ چاپ Ø‌سین

اعلمی ØŒ بیروت ?( 1399/ 1979 ) ØŒ چاپ افست مشهد ( بی تا. ) Ø› رØ‌یم قاسمی ØŒ «کاستی ها Ùˆ ناراستی ها در طبقات مفسران شیعه »، آینة پژوهش ØŒ سال 11ØŒ Ø´ 65 (آذرـ دی 1379)Ø› Ù…Ø‌مد جمال الدین

قاسمی ØŒ تفسیرالقاسمی ØŒ المسمی Ù…Ø‌اسن التأویل ØŒ چاپ Ù…Ø‌مد

فؤاد عبدالباقی ØŒ بیروت 1398/1978Ø› Ù…Ø‌مدبن اØ‌مد قرطبی ØŒ الجامع لاØ‌کام القرآن ØŒ بیروت : دارالفکر، ( بی تا. ) Ø› Ù…Ø‌مدهادی معرفت ØŒ

التفسیر Ùˆ المفسرون فی ثوبه القشیب ØŒ مشهد 1418Ù€1419Ø› عادل نویهض ØŒ معجم المفسرین من صدرالاسلام Ø‌تی العصرالØ‌اضر ØŒ بیروت 1409/1988.

/ مهرداد عباسی /

14) خاورشناسان Ùˆ تفسیر. تفسیر پژوهی خاورشناسان ØŒ بر اساس Ù†Ø‌وة مطالعات Ùˆ آشنایی آنها با اسلام ØŒ به چند دوره تقسیم Ù…ÛŒ شود. آغاز مطالعات قرآنی ØŒ ردیه نویسی کشیشان مسیØ‌ÛŒ بر ضد اسلام است . این دوره از اواخر قرن اول هجری آغاز شد Ùˆ مشخصاً به فعالیتهای یوØ‌نای دمشقی * (Ø‌ 35Ù€132/ Ø‌ 655Ù€750) در این زمینه Ù…ÛŒ توان اشاره کرد. ÙˆÛŒ ردیه ای بر اسلام نوشت Ùˆ در آن مطالبی در بارة قرآن آورد (ساهاس ØŒ ص 74ØŒ90Ù€93). ÙˆÛŒ ظاهراً با عربی آشنایی داشته Ùˆ از متن اصلی قرآن استفاده Ù…ÛŒ کرده است (ورستیخ ØŒ ص 54Ø› قس ساهاس ØŒ ص 46). در چندین سدة بعد، تنها آگاهی غربیان از قرآن ØŒ ردیه های کشیشانی بود Ú©Ù‡ اطلاعات خود را عموماً از منابع دست دوم Ùˆ ردیه های دیگر گرفته بودند (ورستیخ ØŒ ص 55Ø› برای فهرست ردیه ها رجوع کنید به دانیل ص 414Ù€ 438Ø› بوبتسین ØŒ ص 195ØŒ 202Ù€204). نقطة عطف این دوره ØŒ ترجمة کامل قرآن به لاتینی به دستور پطرس مکرم (485Ù€551/ 1092Ù€1156) در Ø‌دود 537 Ù€ 538/ 1143 بود (ورستیخ ØŒ همانجا؛ بوبتسین ØŒ ص 194Ø› دانیل ØŒ ص 22؛فوک ØŒ ص 15Ù€19). این ترجمه همراه با چند متن دیگر، از جمله دو ردیة پطرس مکرم Ùˆ نوشته هایی از پطرس آلفونسی * (متوفی 534/

1140)، نخستین اثر جامع در بارة قرآن و اسلام بود و

نقش مهمی در شکل دادن ذهنیت اروپاییان در باب اسلام

داشت (رضوان ، ص 42؛ نیز رجوع کنید به ترجمة قرآن * ، بخش 3: به زبانهای دیگر).

مطالعات قرآنی با چاپ تاریخ قرآن * نولدکه در 1276Ù€ 1277/ 1860ØŒ وارد مرØ‌لة جدیدی شد. این کتاب ØŒ به سبب جامعیت طرØ‌ مباØ‌Ø« قرآنی آن ØŒ در پرداختن Ù…Ø‌ققان غربی به مطالعات قرآنی بسیار مؤثر بوده است . سنّت قرآن پژوهی آلمان متأثر از مباØ‌Ø« فقه اللغه Ùˆ مطالعات انجیلی بود. نخست گوستاو فلوگل (1218Ù€1287/ 1802Ù€1870) متن قرآن را در 1250/ 1834 منتشر کرد Ùˆ در 1258/ 1842ØŒ > معجم قرآن < را برای آن فراهم آورد (رضوان ØŒ ص 46). قرآن پژوهان پس از نولدکه ØŒ همچون اوتو پرتسل * (Ø‌ 1311Ù€ 1360/ 1893Ù€1941) Ùˆ گوتهلف برگشترسر * (1303Ù€1352/ 1886Ù€ 1933)ØŒ از شاگردان نولدکه Ùˆ متأثر از پژوهشهای ÙˆÛŒ بودند. بØ‌ثهای مربوط به فقه اللغه Ùˆ تفسیر در آثار رودی پارت * (1319Ù€1403/ 1901Ù€ 1983) Ùˆ رژیس بلاشر * (1318Ù€1393/ 1900Ù€1973) مطرØ‌ شده است . رودی پارت در ترجمة قرآن به مطالعات تطبیقی کاربرد کلمات در قرآن توجه کرد Ùˆ گزارشی از تØ‌قیقات خود را در کتابِ > فهرست Ùˆ شرØ‌ مباØ‌Ø« هم موضوع قرآن < به چاپ رساند. بلاشر در ترجمة قرآن Ùˆ توضیØ‌ عبارات مبهم آن از اشعار عربی دورة جاهلیت Ùˆ متون ادبی بهره برد (رضوان ØŒ ص 47). از دیگر قرآن پژوهان این دوره ØŒ آرتور جفری * ( Ù€1384/ Ù€1964)ØŒ ریچارد بل (1293Ù€1371/ 1876Ù€1952)ØŒ آلفونس مینگانا ØŒ Ùˆ چارلز کاتلر توری بودند. برای قرآن پژوهان این دوره ØŒ مسئلة تبیین Ùˆ شناخت منابع قرآن در نقل مطالب عهدینی Ùˆ دیگر کتابهای مقدس اهمیت ویژه ای داشت ( رجوع کنید به برگ نیسی ØŒ ص 99). پرسش قرآن پژوهان این بود Ú©Ù‡ در قرآن تا Ú†Ù‡ اندازه از منابع یهودی Ùˆ مسیØ‌ÛŒ استفاده شده است . نخستین بار آبراهام گایگر در کتاب > آنچه Ù…Ø‌مد از یهود اخذ کرده < این موضوع را مطرØ‌ کرد ( رجوع کنید به رضوان ØŒ ص 46 Ùˆ پانویس 40).















فعالترین خاورشناس این دوره آرتور جفری بود که

مقدمة المØ‌رر الوجیز ابن عطیة اندلسی (متوفی 546) Ùˆ

المبانی فی نظم المعانی را در کتاب مقدمتان فی علوم القرآن (قاهره ، چاپ اول 1954، چاپ دوم 1972) به چاپ رساند و

دو مقاله در بارة الهدایة و العرفان فی تفسیر القرآن بالقرآن

(تفسیر توقیف شدة Ù…Ø‌مد ابوزید، مفسر معاصر مصری ) نوشت (کریمی نیا، ص 401Ø› در بارة این تفسیر رجوع کنید به ذهبی ØŒ ج 2ØŒ ص 584 Ù€600).

از اوایل دهة 1330 Ø´ / 1950ØŒ مطالعات قرآنی ØŒ از Ø‌یث توجه به مسائل تفسیری ØŒ تØ‌ولاتی یافت . تغییرات Ø‌اصل از جریانهای نوگرا در تفسیرنگاری ØŒ Ú©Ù‡ در مصر آغاز شده بود، مورد علاقة خاورشناسان قرار گرفت . قرآن پژوهان غربی نیز به تفسیرنگاری علمی Ùˆ ادبی در مصر توجه کردند. یکی از مهمترین پژوهشگرانی Ú©Ù‡ در این Ø‌وزه مطلب نوشت ØŒ ژاک ژومیه بود. ÙˆÛŒ در بارة تفسیرالمنار نوشتة Ù…Ø‌مد رشیدرضا (متوفی 1314 Ø´ / 1935) بر پایة تقریرات Ù…Ø‌مد عبده (متوفی 1323/ 1905)ØŒ آرای امین خولی (بنیانگذار جنبش تفسیر ادبی قرآن در مصر)ØŒ الجواهر فی تفسیرالقرآن طَنْطاوی جوهری از تفاسیر علمی Ùˆ جنبش تفسیرنگاری مصر بین سالهای 1326 تا 1330 Ø´ / 1947Ù€1951 مقاله نوشت (ریپین ØŒ ص 236Ù€ 237). مهمترین پژوهش تفسیری در اوایل قرن بیستم ØŒ بعد از تاریخ قرآن نولدکه ØŒ کتاب > گرایشها در تفسیر اسلامی < نوشتة ایگناتس گولدتسیهر بود. یوهانس مارینوس سیمون بالیون در تکمیل فصل آخر کتاب گولدتسیهر، جنبش تفسیرنگاری مصر میان سالهای 1300Ù€1380/1880Ù€1960 را بررسی کرده است . بالیون در مطالعة خود به بررسی آرای مفسرانی چون Ù…Ø‌مداØ‌مد خَلَف اللّه ØŒ Ù…Ø‌مدکامل Ø‌سین Ùˆ مفسران اردو زبانی چون ابوالکلام آزاد پرداخته است . یوهانس جانسن نیز در بارة تفسیرنگاری در مصر کتابی نوشته است با عنوان > تفسیر قرآن در مصر جدید < .

تک نگاری در بارة مفسران ØŒ از دیگر پژوهشهای تفسیری خاورشناسان است . در این تØ‌قیقات ØŒ زندگی مفسران Ùˆ شیوه های تفسیری Ùˆ آرای خاص آنان ØŒ مورد بØ‌Ø« قرار

گرفته است . از این مطالعات Ù…ÛŒ توان به تØ‌قیقات مارک

شارتیه ØŒ فریلند ابُت ØŒ عیسی بُلاطه ØŒ ایوُن یازبک Ø‌داد

Ùˆ دیونگ اشاره کرد. مارک شارتیه در بارة تفسیر مصطفی Ù…Ø‌مود ( مجادلة لفهم عصری للقرآن ) Ùˆ Ù…Ø‌مداØ‌مد خلف اللّه مقالاتی منتشر کرده است (انیس ØŒ ص 60). فریلند ابت Ùˆ چارلز آدامز ØŒ تفهیم القرآن ابوالاعلی مودودی ØŒ عیسی بلاطه ØŒ تفسیر ادبی با تکیه بر آرای عایشه عبدالرØ‌مان بنت الشّاطی ( التفسیر البیانی للقرآن الکریم )ØŒ یازبک Ø‌داد، فی ظلال القرآن سیدقطب Ùˆ دیونگ جواهر طَنْطاوی جوهری را بررسی کرده اند (ریپین ØŒ ص 237).

در سالهای اخیر، روش دیگری در مطالعات تفسیری به وجود آمده است Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ توان آن را «آیه پژوهی » نامید Ùˆ به دو دسته تقسیم کرد: آیه پژوهیِ فقهی Ù€ کلامی Ùˆ آیه پژوهیِ تاریخی . در این روش ØŒ تفسیر آیه با توجه به اهمیت فقهی ØŒ کلامی ØŒ یا تاریخیِ آن در تفاسیر گوناگون بررسی Ù…ÛŒ شود. این روش در واقع بازسازی فهم تاریخی مفسران مسلمان از آیات قرآن است . مقالات جان برتن Ùˆ هاوتینگ نمونه ای از مطالعات آیه پژوهی با تکیه بر مباØ‌Ø« فقهی Ù€ کلامی است . برخی مقالات اوری روبین مثالهایی از مقالات آیه پژوهی تاریخی اند ( رجوع کنید به کریمی نیا، ص 422Ù€423). برخی مقالات اندرو ریپین در Ø‌وزة آیه پژوهی به صورت کتابی با نام > قرآن Ùˆ سنّت تفسیری آن < منتشر شده است . بررسی تفاسیر کهن ØŒ همچون تفسیر جامع البیان عن تأویل Ø¢ÛŒ القرآن Ùˆ تفسیر هودبن مُØ‌ÙŽÚ©Ù‘ÙŽÙ… هُوّاری اباضی Ùˆ مُقاتِل بن سلیمان Ùˆ برخی تفاسیر دیگر، موضوع تØ‌قیقات مفصّل کلود ژیلیو بوده است ( ایندکس اسلامیکوس 1997 ØŒ ص 36Ø› کریمی نیا، ص 392Ù€394).

در پژوهش متون کهن تفسیری ØŒ دو شیوه میان خاورشناسان وجود دارد: شیوة اول ØŒ بررسی Ùˆ تØ‌لیل اَسناد روایات در متون تفسیری است . این روش مبتنی است بر تجزیه Ùˆ تØ‌لیل مطالب نقل شده در کتابهای شرØ‌ اØ‌وال Ùˆ مقایسة سلسله سند روایات در تفاسیر گوناگون . از جملة این تØ‌قیقات ØŒ مقالات آیزیا





















گولدفلد در بارة تفسیر ابن عباس Ùˆ مقاتل بن سلیمان Ùˆ مقالات فرد لیم هویز در بارة مُجاهِدبن جَبْر Ùˆ Ø‌َمَدی صَمّود در بارة ÛŒØ‌یی بن سلام (متوفی 200) است (ریپین ØŒ ص 229Ù€230). شیوة دوم ØŒ تØ‌لیل ادبی متن تفاسیر است . این شیوه ØŒ ادامة کار گولدتسیهر در جعلی دانستن متون روایی Ùˆ تفسیری است Ùˆ بر آن است Ú©Ù‡ با استفاده از معیارهای ادبی ØŒ تاریخ جعل روایات را مشخص کند. جان ونسبرا ØŒ مبدع این شیوه ØŒ Ø´Ú©Ù„ گیری روند تفسیرنگاری را در پنج مرØ‌لة روایی ØŒ فقهی ØŒ متنی ØŒ بلاغی Ùˆ تمثیلی دانسته Ùˆ مشخصات هر مرØ‌له را ذکر کرده است (ص 119Ù€227Ø› نیز رجوع کنید به > دایرة المعارف دین < ØŒ ذیل «تفسیر»).

مطالعات تفسیری باتوجه به مسائل کلامی ØŒ موضوع چند تØ‌قیق بوده است ØŒ از جمله مقالة مانفرد گوتس در بارة تأویلات القرآن ابومنصور ماتُریدی (متوفی 333) Ùˆ کتاب مایرمیخائیل بَراَشِر در بارة تفاسیر کهن امامیه .

تفاسیر عرفانی ØŒ موضوع بØ‌Ø« گرهارت باورینگ ØŒ میشل آلار ØŒ پول نویا ØŒ گراملیش Ùˆ گریل بوده است .

مناخیم قسطر ØŒ خوری ØŒ ژرار لوکنت Ùˆ گوردن نیوبی ØŒ قصص الانبیاء Ùˆ مطالب مشابه عهدین را در تفاسیر اسلامی بررسی کرده اند (ریپین ØŒ ص 234). از کتابهایی Ú©Ù‡ در این Ø‌وزه نوشته شده ØŒ > افسانه های انجیلی Ùˆ فرا انجیلی در ادبیات عامیانة اسلامی < نوشتة Ø‌ییم شوارتس باوم است . این کتاب ØŒ به رغم ضعیف بودن Ùˆ Ú©Ù… مایگی اش ØŒ به سبب آمدن کتاب شناسی مفصّلی از منابع این Ø‌وزه در آن ØŒ اهمیت فراوانی دارد (همانجا). برانون ویلر (یکی دیگر از Ù…Ø‌ققان این Ø‌وزه ) Ùˆ اسکات نوگل ØŒ > فرهنگ تاریخیِ انبیا در اسلام Ùˆ یهودیت < را منتشر کردند Ùˆ در مقدمة آن ØŒ کتاب شناسی مفصّلی از آثار این Ø‌وزه آوردند. ویلر در کتاب > انبیا در

قرآن : مقدمه ای بر قرآن و تفسیرهای مسلمانان < ، میان آرای مفسران اسلامی و ادبیات انجیلی مطالعه ای تطبیقی انجام

داد. مهمترین پژوهش ویلر، کتاب > موسی در قرآن و تفاسیر اسلامی < است که در مجموعة مطالعاتِ قرآنیِ انتشارات کرزن منتشر شده است .

بازسازی تفاسیر غیرموجود یکی دیگر از موضوعات مورد توجه خاورشناسان بوده است . تØ‌قیق مفصّل دانیل ژیماره در بارة تفسیر قرآن ابوعلی جُبّایی نمونه ای از این مطالعات است . چاپ Ùˆ تصØ‌ÛŒØ‌ تفاسیر قرآن ØŒ چندان مورد توجه خاورشناسان نبوده است Ùˆ در این زمینه فقط این آثار شایان ذکرند: چاپ مقدمة المبانی Ùˆ المØ‌رر الوجیز به کوشش آرتور جفری ØŒ چاپ مقدمة تفسیرالکشف Ùˆ البیان ثعلبی (متوفی 427) Ùˆ خمس مائة آیة من القرآن مقاتل بن سلیمان به کوشش آیزیا گولدفلد.

کتاب > گرایشها در تفسیر اسلامی < گولدتسیهر، به سبب بØ‌ثهای جامع آن در بارة Ø´Ú©Ù„ گیری دانش تفسیر Ùˆ مکاتب تفسیری ØŒ از زمان انتشار تاکنون مرجع Ù…Ø‌ققان بوده است . این کتاب کاستیهایی دارد Ú©Ù‡ موجب نگارش مقالات Ùˆ آثار تØ‌قیقاتی برای تکمیل آن شده است ( > رهیافتهایی به تاریخ تفسیر قرآن < ØŒ مقدمة ریپین ØŒ ص 1). نیاز به متنی Ú©Ù‡ جانشین کتاب گولدتسیهر شود، سبب شد Ú©Ù‡ در 1364 Ø´ / 1985 در دانشگاه کالگاری همایشی برگزار شود. مقالات عرضه شده در آن همایش ØŒ با نام > رهیافتهایی به تاریخ تفسیر قرآن < منتشر شده است . جلد بیست وپنجم از مجموعة چهل وهفت جلدی > Ø´Ú©Ù„ گیری جهان اسلام < ØŒ نیز Ø‌اوی برخی مقالات مهم تفسیری خاورشناسان است Ú©Ù‡ به کوشش اندرو ریپین با نام > قرآن : Ø´Ú©Ù„ گیری تفسیر < گردآوری شده است .

عادل تئودور خوری ØŒ کشیش کاتولیک Ùˆ مترجم قرآن ØŒ Ú©Ù‡ در دانشکدة الاهیات دانشگاه مونستر آلمان تدریس Ù…ÛŒ کند، قرآن کریم را به آلمانی ترجمه Ùˆ تفسیر کرده Ú©Ù‡ در دوازده جلد منتشر شده است . ÙˆÛŒ ابتدا متن آیه ØŒ سپس ترجمة آن Ùˆ بعد از آن تفسیر آیات را آورده Ùˆ از موضوعات مورد توجه او، نکات صرفی Ùˆ Ù†Ø‌ÙˆÛŒ Ùˆ اسباب نزول آیات بوده است . خوری از تفاسیر بیضاوی ØŒ ابن کثیر، فخررازی ØŒ شیخ طوسی ØŒ علامه طباطبائی Ùˆ دیگر تفاسیر بهره برده است .

کتاب شناسیهایی نیز از تØ‌قیقات تفسیری خاورشناسان تهیه شده است ØŒ از جمله کتاب شناسی مطالعات قرآنی به زبانهای













اروپایی (تهران 1380) تألیف مرتضی کریمی نیا، آثار منور اØ‌مد انیس Ùˆ اندرو ریپین ØŒ Ùˆ گزارش کوتاه نجیب عقیقی ( رجوع کنید به ج 3ØŒ ص 531 Ù€541).

منابع : کاظم برگ نیسی ØŒ «واژه های دخیل قرآن Ùˆ دیدگاهها»، معارف ØŒ دورة 12ØŒ Ø´ 1 Ùˆ2 (فروردین Ù€ آبان 1374)Ø› Ù…Ø‌مدØ‌سین ذهبی ØŒ التفسیر Ùˆ المفسرون ØŒ بیروت 1407/ 1987Ø› نجیب عقیقی ØŒ المستشرقون ØŒ قاهره 1980Ù€1981Ø› یوهان فوک ØŒ تاریخ Ø‌رکة الاستشراق : الدراسات العربیة والاسلامیة فی اوروبا Ø‌تی بدایة القرن العشرین ØŒ نقله عن الالمانیة عمر لطفی عالم ØŒ بیروت 2001Ø› مرتضی کریمی نیا، «کتاب شناسی مطالعات تفسیری در زبانهای اروپایی »، فصلنامة پژوهشهای قرآنی ØŒ سال 7ØŒ Ø´ 25 Ùˆ 26 (بهار Ùˆ تابستان 1380)Ø›

Munawar Ahmad Anees, "Islamic studies-publish and perish? book and periodical citations on tafs ¦ â r al-Qur'a ¦ n in Western languages", The Muslim world book review , vol. 5, no. 2 (Winter 1985); Approaches to the history of the interpretation of the Qur'a ¦ n , ed. Andrew Rippin, Oxford: Clarendon Press, 1988; Hartmut Bobzin,"Latin translations of the Koran: a short overview", Der Islam , vol. 70, no. 2 (1993); Norman Daniel, Islam and the West: The making of an image , Oxford 1993; The Encyclopedia of religion , ed. Mircea Eliada, New York 1987, s.v. "Tafsir" (by Andrew Rippin); Index Islamicus 1997 , compiled and edited by G. J. Roper and C. H. Bleaney, London 1999; E. A. Rezvan, "the Qur'a ¦ n and its world: VIII/1. Contra legem sara cenorum: the Qur'a ¦ n in Western Europe", Manuscripta Orientalia , vol. 4, no. 4 (Dec. 1998); Andrew Rippin, "The present status of tafs ¦ â r studies", The Muslim world , LXXII, nos.3-4 (July - Oct.1982); Daniel J. Sahas, John of Damascus on Islam: the heresy of the Ishmaelites , Leiden 1972; Kees Versteech, "Greek translations of the Qur'a ¦ n in Christian polemics (9th century A. D.)", ZDMG , vol. 141, no. 1 (1991); John Wansbrough, Quranic studies: sources and methods of scriptural interpretation , Oxford 1977.

/ Ù…Ø‌مدکاظم رØ‌متی /